Нім ндіруді е жоары дегейін анытау шін шекті шыындарМС есептеледі.

Шекті шыындар – бл осымша німге шыан осымша шыындар. ндіріс клемі бір лшемге скен немесе кеміген кезде жалпы шыындарды суі немесе азаюы. Шекті шыындарды кмегімен ндірістегі алынатын пайданы е жоары дегейі аныталады. Ол шін шекті шыындар орташа шыындар жне тауар баасымен салыстырылады.

ндірісті ыса мерзім кезеінде кейбір факторлар згермейді. Сондытан ндірілген нім клеміне байланысты шыындар траты жне згермелі трде болады.

Траты (С) шыындар - фирма нім ндірмеген жадайда да тленетін шыындар. згермелі (VС) нім клемі згерген сайын згеріп отыратын шыындар (шикізата, жмысшыларды жалаысына т.б. кететін шыындар.)

 

1. МС= ТС, мнда: МС-шекті шыындар,

Q Q = ндірілген нім саны.

 

3. АС = ТС ,

Q АС – орташа жалпы шыындар.

4. АС = С . АС- орташа траты шыындар.

Q

 

5. АVС = АVС – орташа згермелі шыындар.

Q

 

Фирма траты шыындарын теген со ыса мерзімнен за мерзім кезеге ауысады. Мндай жадайда ксіпорын іс-рекетін жаластыратын болса, фирманы барлы шыындары згермелі болады.

Егер німні осымша бірлігін ндіру шыыны сату баасынан арзан болса, онда шекті шыындар фирманы німіні баасымен теескенше, фирма ндірісті кеейте береді.

ыса мерзімде шекті шыындарды исыы U формада болады, бл ысарманы табыстылы заымен байланысты еселеп сіп отыратын осымша кш шектелген немесе тіркелген ндіріс факторларында олданылады. Оны тмендегі исытан креміз

       
 
   
 

 


C MC

 

P

AC

 
 


Pmin AVC

 

 

Q

Qmin Qont

 

Бастапыда шекті шыындар азаюы ммкін, бл ндіріс масштабыны суі табыстылыты сіретін масштабыны эффектісімен байланысты. МС, АС жне АVС исы сызытарыны тртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге баынады. Осыан сйкес, шекті шыындар орташа шыындарды барынша тмен маынасына те болады.

 

Яни MC=minAC

 

Егер нарыты баа (Р) фирма белгісімен жне оан ндіріс клемі сйкес деп есептесек, онда ол німді Qont оны баасы шекті шыындармен теескенше ндіруге болады. Одан ары ндіру тиімсіз.

німді ндіруге жмсалан шыындар жанды ебек шыындары мен ндіріс рал жабдытарыны шыындарынан трады. Фирма ндіретін нім бірлігі – зат немесе н трінде ндіріс нтижесін, яни оны тиімділігін райды.

Фирманы басты масаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шыындарды арасындаы айырмашылы. Табыс дегеніміз - сатан німнен тскен тсім. Шыындара сйкес табыстарды бірнеше трі болады:

 

1. Жалпы табыс – ТR = PxQ

2. Орташа табыс – АR = TR = P

Q

3. Шекті табыс – MR = ТR

Q

 

ндірісті йымдастыру кезінде детте ксіпкер ндірістік процесті тиімді болуын алайды. Сондытан ндірістегі згермелі факторды ыпалын анытау шін тиімділік крсеткіштері олданылады: жалпы, орташа жне шекті нім. Жалпы нім (Q) – згермелі факторларды белгілі бір клемін олданандаы ндірілген німні саны.

Орташа нім (АР) – крсеткіш жалпы німді (Q) згермелі факторды санына блумен аныталады:

 

АР =

мнда 1-згермелі факторлар

Шекті нім (МР) – бл крсеткіш жалпы німні (Q) згеруін згермелі факторды (1) згеруіне блумен аныталады:

 

 

Масштаб эффектісі за мерзім кезеінде фирманы іс-рекет процесінде пайда болады. Бл процесте орташа шыындар мен ндірісті арыны зара байланыста болады. ндірісті арыны скен сайын белгілі бір кезеге дейін орташа шыындар азая береді, яни масштаб эффектісі дегеніміз - ндіріс арыныны (кш, куаты) суі арылы ресурстарды тиімділігіні артуы, яни немділігіні суі. Мны маынасы: ндіріс кеейіп се бастаанда, барлы факторлар іске кіріскенде німні саны се бастайды да шыындарды азаюына тмендегі себептер серін тигізеді:

1. Ебекті мамандандырылуы. ндіріс крделенген сайын, жоары дегейлі ксіптік жмысшылара ажеттілік седі. Осы жадайда ебекті німділігі де седі.

2. Басару аппаратыны мамандандырылуы.

3. Капиталды тиімді пайдалану. Фирманы арыны скен сайын, ымбат рал-саймандарды сатып алу ммкіншілігі туады.

4. Тжірибелік жмыстара ылыми зерттеу жргізу аржыландыруды артышылыы.

5. Жарнаманы аржыландыруды артышылыы.

6. Тауар ткізуді (сатуды) аржыландыруды артышылыы.

Сонымен, осы келтірілген факторлар бір данаа кететін шыындарды азайтуа ммкіншілік береді. Біра та ндіріс арыны суіні шегі болады. Келесі бір кезеде ндіріс арыны баяулайды да, шыындарды сімі ндірісті суіне серін тигізе де алмайды, сонымен бір данаа шаандаы шыындар се бастайды, себебі ксіпорын зіні тиімді арыныны е жоары дегейіне жеткеннен кейін, келесі кезедегі ндірісті суі шыына келеді де ндірісті жаымсыз жадайы пайда болады.

Фирманы ыса мерзімдегі тепе-тедігі: азіргі кезедегі экономикалы теорияны длелдеуі бойынша ксіпорын пайданы е жоары дегейде (шыындарды е тмен дегейі) шекті табыс шекті шыына те болан жадайда алады. (МR=МС).

ыса мерзім кезеіндегі фирманы тепе-тедігін 4 типке блуге болады:

1. зіні орташа згермелі шыындарын ана (АVС=Р) жаба алатын фирманы шектеулі деп атайды. Мндай фирма аз ана уаытта ана шаруашылыын жргізеді.

2. Баа тмендеген жадайда фирма бсекеге тсуге абілетсіз болады, яни аымдаы шыындарын жаба алмаан со саладан кетуге мжбр болады. (АVС >Р) Бл пайдасыз фирма деп аталады.

3. Егерде баа жалпы орташа шыындардан арты болса (АТС<Р), онда фирма деттегіден тыс арты пайда алады. Бл арты пайда алатын фирма деп аталады.

4. Баа скен жадайда фирма аымдаы шыындармен атар барлы шыындарын жауып, орташа шамада пайда алатын болса, бл деттегі пайда алатын фирма деп аталады.

за мерзім кезінде фирма орташа шыындарын азайту арылы ндірісін кеейтуге мтылады. німділікті суімен орташа жалпы шыындар азаяды, керісінше німділікті азаюымен орташа шыындар седі.