Инфляция трлері. Инфляция арсы саясат.

Жмыссызды - ебек нарыыны бірттас элементі болып табылады. Жмыссызды те крделі былыс жне оам даму барысында р трлі экономикалы мектептерді кзарастары р трлі болан. Осы кзарастара ысаша тоталып назар аударайы.

Мальтузианды мектептін ірі кілі Т. Р. Мальтус жмыссыздыты пайда болуын халы саныны артып кетуімен байланыстырды. Халыты саны геометриялы прогрессиямен седі (яни 1,2,4,8,16…), ал мір сру жабдытар тек арифметикалы прогрессиямен седі (яни 1,2,3,4…). Сондытан трындарды жоары арынмен суі жмыссыздыты себебі болып табылады.

Батыс мектепті кілдері жмыссыздыты жмысшыны еркін тадауы деп есептеді. А. Пигу жмысшылар шектен тыс жоары жалаыны талап етеді, сондытан жмыс кшіне сраныс тмендейді. Біра XX асырды 30 жылдарындаы жаппай жмыссызды бл теорияны дрыс еместігін длелдеді.

Кейнстік мектеп жмыссыздыты тауара сранысты тлем абілеттілігіні жеткілісіздігімен жне жалаыны жоары дегейімен тсіндіреді. Жмыспен амтуды негізгі параметрлері тауарлар мен ызметтерді ттынулы жне инвестициялы нарыындаы сранысты клемімен белгіленеді. Ебек нарыындаы сранысты жиынты сраныс, инвестициялар жне ндірісті клемдері реттеп отырады. Жмыссыздыты болуы жиынты сранысты жеткіліксіз болуымен байланысты, яни жмыссыздыты тмендеуіне жиынты сранысты суі жне жиынты сранысты рылымы сер етеді. Жмыссыздыты дегейі мемлекетті инвестициялы іс-рекеттеріні молаюы жне экономикалы дамуы арылы реттеледі.

Монетарлы теорияны жатаушылар жмыссыздыты себебі мемлекетті аша саясатын дрыс жргізбеуінде деп тсіндіреді. Аша массасын дрыс басара отырып ндіріс процессін реттеуге болады. Жмыссызды пен инфляцияны су арыны арасында траты зара байланыс болады. Экономикалы теорияда бл былыс Филлипс исы сызыы деп аталады (аылшын экономисі А.Филлипсті атымен аталан жне жмыссыздыты ысарту салдарынан болатын бааны жедел суіні «задылыын» ол алаш рет 1958 жылы график трінде бейнелеген болатын). А.Филлипс 1881-1957 жж. арасындаы лыбританиядаы жмыссызды дегейі мен жалаыны ашалай млшеріні арасындаы туелділікті исы сызыын трызан.

Филлипс исы сызыы экономикадаы жмыссызды пен инфляция дегейіні зара згеруін крсетеді. Халыты жмысбастылыы аншалыты жоары болса, соншалыты оларды табысы жоары болатындытан жмыссыздыты азаюы нсыздануды суіне келіп соады. Себебі табыс жиынты сранысты артуына себеп болады.

 

13 график. Филлипс исыы.
Инфляция дегейі % 4 1 2 3 Жмыссызды дегейі %	Мны маынасы: Жоары жмыссызды жадайында инфляция тмен болатынын білдіреді жне керісінше, жмыссыздыты азаюы жиынты сранысты арттырады, бааны суіне итермелейді. Басаша айтанда, тмен жалаы жадайында жмыссызды суі, керісінше жалаы скен сайын жмыссызды азаяды.

 

К. Марксты орлдану теорисына сйкес осымша нны капитала айналуында капиталды рылымында згерістер болады. осымша нны жмыс кшін сатып алуа баытталан лесіні азаюына алып келеді, сондытан жмыс кшіні бір блігі ндіріс саласынан ыыстырылып шыарылады да жмыссызды пайда болады.

оамдаы жмыс жасындаы халы саны – жасына, денсаулыына арай ебекке абілеті бар жмыс кші болып табылады. Жмыссызды - бл халы шаруашылыында жмыспен амтамасыз етілмеген ебекке абілеті бар жмыс кші.

Жмыссызды – бл жмыс кшіне деген сраныс пен оны сынысыны арасындаы айырмашылытан туындайтын нтиже. Экономикада жмыс кші жмыспен амтылан жне жмыспен амтылмаан (жмыссыздардан) ралады. Жмыссыздыты дегейі жмыссыздар саныны оамдаы барлы жмыс кшіне атынасымен аныталады. (% пен есептеледі)

Жмыссыздыты негізгі формалары:

Ø Жасырын жмыссызды - ндірісте арты жмысшыларды олданылуы, немесе апаратты болмауына байланысты.

Ø Фрикционды жмыссызды – адамдар бір жмыстан баса жмыса, бір жерден баса жерге жмыс іздеумен ауысуын айтады.

Ø рылымды жмыссызды - ндірістік уатты жетпеуіні нтижесінде туындайды: жеке саланы дамуыны кері пропорциональды болуынан жне ескі саланы жабу мен жаа саланы дамытуды нтижесі ретінде арауа болады, сондай-а жынысыны, жасыны, лтыны, мамандыыны, баса да жеке асиеттеріні ерекшеліктеріне байланысты болады.

Ø Циклды жмыссызды - ндірісті лдырауынан туындайды.

Батыс елдеріні мамандары жмыссыздыты екі топа бледі:

- жиынты сранысты жетіспеуіне байланысты; мысалы циклды жмыссызды;

- жиынты сранысты згеруіне байланысты; мысалы фрикционды, рылымды жмыссызды.

азастанда экономикалы реформаларды бастауынан ашы жмыссызды се бастады, біра онымен атар жасырын жмыссызды та орын ала бастады.

азастандаы ебек нарыында аымдаы, рылымды, циклды жмыссыздыты трлерін круге болады. Аымдаы жмыссызды фрикциональды жмыссыздыа сйкес келеді, яни халыты кпшлігі жыл бойы ксіпорындардаы жмыстан шыып, жне уаытша жмыса орналаса алмады.

рылымды жне циклды жмыссызды за мерзімдегі сипатта болады да, олар жмыссыздыты траты формасына келеді, яни жмыссыз адам за уаыт жмыс таба алмаандытан зіні біліктілігін жоалтады, ебек нарыында бсекелестік абілетін жоалтады.

Толы жмысбастылы деген маынаны экономикада жоты асы, себебі барлы жмыс кші жмыспен толы амтылан жадайда да жмыссыздыты белгілі бір дегейі болуы алай да болса ажетті жне зады процесс. Толы жмысбастылы кезінде жмыссыздыты дегейі фрикционды жне рылымды жмыссызды осындысына те. Ол жмыссыздыты табии дегейі деп аталады.

Жмыспен толы амту жадайындаы арынды инфляцияа келіп сопайтын жмыссыздыты е тменгі дрежедегі нормасын жмыссыздыты табии дегейі деп аталады. Егерде жмыссыздыты наты дегейі табии дегейден артып кетсе, онда бл жадай жалпы лтты німні азаюына келеді.

Жмыссыздыты зардаптары:

1. Жмыссызды (циклды) жадайында - ндіріс ммкіншілігін толы пайдаланбаандытан лтты байлыты азаюына келеді. Бл жадайда:

- халыты сатып алу абілеті тмендейді,

- азына – ор ысарады,

- инвестицияа сраныс ысарады,

- ндіріс лдырайды.

2. за мерзімде болатын жмыссызды жадайында жмыссыз адамдарды біліктілігі жоалады.

3. Жмыссыздыты суі оамда ылмысты істерді суіне жне халыты леуметтік жадайыны тмендеуіне келеді.

 

Кез келген жмыссыздыты дегейімен байланысты болатын экономикалы зиянды анытау шін Оукен заыолданылады. Осы за жмыссызды дегейі мен жалпы лтты нім (Ж) клеміні тмендеуі арасындаы байланысты крсетеді.

Оукен заы бойынша жмыссыздыты наты дегейі, табии дегейіне араанда, 1 %-ке суі наты Ж-ні потенциальды ммкіндігімен салыстыранда орташа 2,5%-ке тмендеуіне келеді. Потенциальды Ж толы жмыспен амту жадайында ндірілетін нім.

Кез келген елді экономикасында жмыспен айналыспайтын белгілі бір адамдар саны бар, сондытан мемлекет тарапынан олара жмыссызды бойынша аржы тлейді. Жмыссыздыты леуметтік жне саяси зардаптарын азайту шін дамыан елдерді кіметтері соы жылдары жмыссыздара жрдем беруді р трлі жйелерін олдануда.

Ебек нарыын мемлекетті реттеуі:

- Жаа жмыс орнын ру жне ебек биржасы арылы жмыссыз адамдара баса жаа мамандытарды игеруге біліктілікті ктеруге кмектесу.

- Икемді ебек нарыын йымдастыруа олдау жасау жне барлы леуметтік топтарды ерекшеліктерін ескере отырып толы есепке енгізу.

- Ебек катынастарын задылы ылы нормалармен камтамасыз ету.

- Жмыссыздара леуметтік орау жасау.

Макроэкономикалы трасыздыты таы бір крінісі – ол инфляция. Инфляция жадайында ашаны сатып алу абілетіні тмендеуіне жне тауарлар мен ызметтер бааларыны суіне келеді. Инфляция адамзат тарихында жаа былыс емес. 1775-1783 жылдары Солтстік Америкада туелсіздік шін болан соыс долларды нсыздануына келіп сотырды, Франция 1789-1794 жж. революция кезінде аша 7 жылда 883 есе нсызданды. Алашы рет «инфляция» деген ым аша айналымына атысты АШ-та Азамат соысы кезінде олданыла бастады. Инфляция – ааз ашаны нсыздануына байланысты болатын леуметтік-экономикалы былыстар жиынтыы, басаша айтанда айналымдаы аша массасыны наты сынылан тауар санынан артып кетуі. Соны нтижесінде тауарлармен амтамасыз етілмеген ашаны пайда болуы инфляцияны білдіреді. Инфляцияны бірнеше трі бар.

Шетелде нарыта болатын инфляциялы тепе-тедік формаларына байланысты инфляцияны ашы жне басылыы трге бледі.

- Ашы инфляция еркін баа рылымы экономикасына тн жне тауар мен ызмет крсетуге немі бааны суін байатады. Егер макроэкономикалы тепе-тедік сраныс жаына арай бзылса жне траты бааны суімен байалса, онда бны ашы инфляция дейміз.

- Басылыы (жасырын) инфляция – бааны реттейтін экономикаа тн, яни жалпы мемлекетті бааны баылауымен жзеге асатын инфляция. Сондай-а ол тауар тапшылыына, нім сапасыны тмендуінде, ашаны орлану мжбрлігінде, клекелі экономика дамуында, бартерлік іс-рекетте байалады. Басылыы инфляция ашаны тлем абілеті бар рал жне тауарлар мен ызметтерді блу лшемі ызметін атара алмаан жадайда мемлекетті тауар баасын сраныс пен сынысты тепе-тедік баасынан тмен болуын олдану арылы пайда болады.

Ашы инфляция з кезегінде бірнеше формаа блінеді:

- Сраныс инфляциясы – ол жмыспен толы амту жадайында пайда болады, ашамен амтамасыз етілген сраныс тауар баасыны суін тудырады. олда аша кп млшерде, ал тауарды клемі те аз деп сипаттауа болады. Сраныс инфляциясы нарыты байланыстарды монополизм мен кімшілік-міршілік басару жйесіні за стемдігі болан жадайда да орын алады.

- Шыын (сыныс) инфляциясы – ол ндіріс факторлары ымбаттаан жадайда пайда болады. Бл жадайда ндіріс шыындарыны суі нім баасыны суіне келеді.

- рылымды инфляция – ол саларалы балансты бзылу жадайында туады. Бір сала нарыты толы анааттандыра алмаандытан бл саладаы тапшылы тауарларды ымбаттауына келеді.

Болжау арылы инфляция блінеді:

- Кткен инфляция – ол болжамдалынан инфляция.

- Ктпеген инфляция – ол кенеттен тосын пайда болады, бааларды кенеттен крт сіп кетуі.

Бааны су арыны трысынан инфляцияны тмендегідей трге блуге болады:

- Баяу инфляция. Бл инфляция кезінде баалар баяу (жылына 10% -тен аз) седі. Шетел алымдарыны ойынша, баяу инфляция экономикаа о серін тигізеді, крделі аржыны суіне ыпал етіп, жмыссыздыты дегейін тмендетеді.

- арынды инфляция. Бл инфляция кезінде баа жылдам (жылына 20-дан 200% -ге дейін) седі.

- шыр инфляция. Бл инфляция кезінде айналымдаы ашаны саны мен баа те крт жылдамдыпен (500-1000%-дейін) седі. баа мен жалыны арасы алшатап бай адамдарды да трмыс жадайы иындай бастайды.

Инфляция дегейі баа индексі кмегімен лшенеді. Аым кезіндегі ттыну баа индексінен ткен кезедегі ттыну баа индексі алынып, ткен кезедегі ттыну баа индексіне блінеді.

 

Баа	=	аым кезіндегі ттыну баа индексі - ткен кезедегі баа
индексі	ткен кезедегі ттыну баа индексі

 

Инфляция кешенді себептерден туындайды, оларды е маыздысы мыналар болып табылады:

- Мемлекеттік бюджетті тапшылыы, яни шыындарды тсімдерден асып жатуы. Егер мемлекет мндай тапшылыты аша эмиссиясы арылы жоятын болса, айналымдаы аша клемі молаяды.

- Тауарлар мен ызмет ндіру клеміні ысаруы, тауар тапшылыы.

- Кейбір ндірушілерді монополиялы жадайда болуы, яни оларды зіні німіне жоары баа ою.

- ндіріс шыындарыны суі, яни шикізат, материалдар, жалаы шыындарыны суі.

- Елді экономикасыны ашытыы, оны лемдік байланыстарыны суі инфляцияны шеттен келу аупін молайтады.

Инфляция жмысшыларды трмыс жадайына зардапты ыпалын тигізеді. Себебі тауар баасы бірнеше есе седі, ал мемлекет жалаыны брыны дрежесінен арттырмауына тырысады. Ашаны нсыздануы халыты трмыс дегейін тмендетуге кеп сотырады. Инфляциядан ндірісте зардап шегеді. Инфляцияны дегейіні кретілуіне байланысты ебекке деген ынтада бзылады. Инфляция тауар тапшылыыны басты себебі. Инфляция кезінде ндіріс арыны тмендейді, экономикалы суді пропорциясы бзылады, аша-несие, аржы жне валюта мехинизмі блінеді, елде леуметтік-экономикалы трасызды кшейеді. Инфляция халыаралы атынастарды, жмыс кшін дайы ндіру шарттарын бзады, экономикалы ылмыстар мен астыртын экономиканын дамуын жеделдетеді. Инфляцияны экономикалы жне леуметтік зардаптары:

1. Елді лтты табысы мен байлыы оамны р трлі топтарыны арасында айта бліске тседі.

2. Инфляцияны жоары арынмен суі за мерзімге жоспар жасауды иын жола ояды, ксіпкерлерді туекелін сіреді.

3. оамны саяси тратылыы бзылады, леуметтік шиеленісті кшейте тседі.

4. лтты тауарларды бсеке абілеттілігі тмендейді, экспорт азаяды, жмыссызды седі.

5. Шетелді траты валютасына сраныс седі, ол капиталды шет елге ауысуына келеді.

Инфляцияа шалдыан мемлекеттер инфляцияа арсы саясатты жргізуге мжбр болады. Мемлекетті инфляцияа арсы саясатын экономиканы тратандыру, баамен жалаыны реттеу, аржыны сауытандыру, ашаны эмиссиялауды атал баылауа алу сияты жалпы экономикалы шараларды іске асыру арылы жргізеді. Ал аса ттенше жадайда аша реформасы жасалады.

Инфляцияа арсы саясат деген бл инфляцияны тмендетуге баытталан мемлекеттік реттеу ралдарыны жиынтыы. XX . 60 жылдарынан бастап бааны тікелей жне жанама трде реттеу масатымен барлы экономикаа орта шаралар олданыла бастады.

Тікелей реттеу табыстар саясаты шеберінде жргізілді. Табыстар саясатын екі баыта блуге болады: жалаы мен бааларды су нысандарын белгілеу жне осылара тікелей баылау жргізу. Баылауа за актілеріні кші тн болады. Жалаы ставкаларыны згерістері детте барлы экономикадаы ебек німділігіні су арынымен байланысты болады; бааларды згерістері ебекаыа жмсалан шыындарды згерістерін теу шін жргізіледі. Осы баытты мні мынада: жалдамалы жмыскерлерді табыстары тікелей реттеледі, ал пайда – жанама трде баа арылы реттеледі. За жзінде бааны суіне шектеуді ойылуы, бааларын жоарылату пайдалы болатын тауарларды клекелі нарыын дамытуы ммкін.

Бааа ыпал жасауды жанама дістеріне монетарлы жне фискалды саясатты шаралары жатады.

- мемлекет фискалды саясат дістер арылы жиынты сранысты азайтуа тырысады (мемлекеттік сатып алуа жне инвестициялара шек ойып);

- Аша несие саясатын жргізу (ашы нарыта операция жргізу, банк пайызын жне резервтік норманы згерту арылы).