Экономикалы циклдарды типтері
| Экономикалы циклді типтері | затылыы | Себептері, ерекшеліктері |
| 1. Дж.Китчинні ыса толындары» | 2-4 жыл | Алтынны лемдік орыны тербелісі Ж-ні, инфляцияны, жмысбастылыты тербелісіне келеді. |
| 2. К.Жуглярды «орташа толындары» | 10 жыл | Аша айналысындаы згерістер, кердиттік жйені мселелері Ж-ні тербелісіне инфляцияа, жмыссыздыа келеді. |
| 3. Кузнецті циклдары | 18-25 жыл | Экономикалы цикларды себептері крделі рылыспен байланысты |
| 4. Н.Д.Кондратьевті «зын толындары» | 40-60 жыл | Басты озаушы кш – технологиялы ндірістегі технологиялы базаны радикалды згеруі мен оны рылымды айта рылуы. |
| 5. Форрестерді циклдары | 200 жыл | Энергия куаты мен материалдара байланысты. |
| 6. Тоффлерді циклдары | 1000-2000 ж. | Цивилизацияны дамуымен, оларды жоалуымен немесе жаа сатымен байланысты. |
Жуглярды циклдерді затыы 7 – 12 жыл, осы циклді басаша аттары бизнес-цикл, нерксіптік цикл, орташа цикл. Бірінші нерксіптік цикл 1825 жылы Англияда болды. Осы кезде машиналы ндіріс металлургияда, машина жасауда жне баса жетекші салаларда билік жргізуге кіріскен болатын. 1847 – 1848 жылдардаы дадарыс АШ—та басталан, соынан бірнеше Еуропалы елдерге тараан. осы дадарысты мн жаынан араанда нерксіптік цикл деп атауа болады.
Китчинтауарлы запастар озалысындаы аржы шоттары мен сату баасын таладу негізінде, зіні назарын, зындыы 2-ден 4 жыла дейін болатын, ыска толындарды зерттеуге аударан.
1946 ж. С. Кузнец «лтты табыс» деген ебегінде мынадай орытындыа келді: лтты табысты, ттынушылы шыындарды, ндірістік жабдытара сол сияты имараттара, рылыстара жасалан жалпы инвестицияларды крсеткіштері зара байланысты жиырма жылды ауытуларды бар екенін айындайды жне рылыста осы аутуларды амплитудасысалыстырмалы е лкен болады. 1955 жылы Кузнецті ебегіне баа беріліп, Кондратьевті «зын толындарынан» згеше рылысты циклді Кунецтік цикл деп аталсын деген шешімге кабылданды.
зын толындар теорисына орыс алымы Н.Д.Кондратьевтілесі зор. зіні ебектерінде дамыан елдердегі 1770 – 1926 жж. тауарлы бааларыны индексіні, процентті млшерлемелеріні, рентаны, жалаыны, німні маызды трлеріні динамикасын зертеген. Кондратьев циклды басталуын ндіріске жаа технологияны жаппай енгізілуімен, лемдік шаруашылыа жаа елдерді тартумен, алтын ндіру клеміні згерістерімен байланыстырады. Осымен бірге рлеуді жалпы крінісі былай сипатталады: техникалы жаартпаларды егізілуі инвестициялы процесті кееюімен атар жріп отырады, бл з кезегімен бааны суіне ат салысатын, ндірісті жне сранысты ынталандырады. Осы кезеде жмыссызды тмендейді, жалаы жне ебек німділігі седі. Кондратьев ауыл шаруашылыа ерекше назар аударан, себебі ол бны за мерзімдік лдырауды басты себебі деп есептеді. Бірінші – лкен циклді рлеуін Кондратьев Англиядаы нерксіптік тнкеріспен байланыстырады, екіншіні – темір жол клігіні дамуымен, шіншіні – электр уатыны, телефонны радионы енгізілуімен, тртіншіні – автомобиль ндірісімен.
рылым жаынан аграрлы жне баса да салалы дадарыстар болады. Аграрлы дадарыстар табии жадайлармен байланысты болуы ммкін жне за мерзімді болады.
Экономикалы теорияда маызды сратарды бірі ол экономикалы су. Экономикалы су дегеніміз лтты німні сан жаынан суімен атар сапа жаынан жетілдірілуі. Экономикалы су деп ндіргіш кштерді за мерзімді дамуымен байланысты ндірісті наты клеміні табии дрежесіні за мерзімдегі згерістерін атайды.
Экономикалы суді негізгі масаттары – халыты л-ауатын ктеру жне лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету. Экономикалы суді негізгі масаты материалды л-ауатты жоарлауы болып табылады, осыны рамына кіретіндер:
- Орта есеппен бір адама келетін лтты табысты суі. бл масата жетуді лтты табысты жан басына шаанда келетін су шапшандыы крсетеді.
- Бос уаытты кбеюі. Бл елді наты жалпы лтты нім немесе лтты табыс крсеткіштерінде орын алмаан. Сондытан, осы масата жету дрежесін баалаанда, байалып отыран мерзімде жмыс аптасы мен жмыс жылы ысаранына, жмысшылар мен ызметкерлерді ебек рекеттеріні жалпы затыына назар аудары керек.
- лтты табысты халыты р топтараны арасында блінуін жасарту.
- Шыарылан тауарлар мен ызметтерді сапасын жасартып, трлерін кбейту.
Экономикалы суді лшеу тсілдерін екі топа блуге болады:
1. Наты жалпы лтты німні (Ж) суі. Бл діс экономикалы ммкіншілігіні молаю шапшандыын баалау шін олданылады.
2. Жалпы лтты німні (Ж) бір адама шаандаы суі. Халыты л-ауатыны дамуын талдаанда, немесе елдер мен айматардаы трмыс дрежесін салыстыранда олданылады.
оамды ндірісті типіне байланысты, німні су шапшандыы мен ндіріс факторлары клемі згерістеріні арасындаы сйкестік р трлі болуы ммкін, сондытан экономикалы су де бірнеше типке блінеді.
 |
1. Интенсивті типі - техника мен технологияны жетілдірілуі арылы лтты німні суі. Тиімді экономика экономикалы суді интенсивті типін олдануа тырысады. Экономикалы суді интенсивтік факторлары:
- олданылатын ресурстар сапасыны суі (жмыс кшіні сапасын сіру жне затты капиталды сапасын жасарту);
- ресурстарды пайдалану дістерін жасарту (технологияны жетілдіру, ндірісті жне ткізуді йымдастыру мен басаруды жетілдіру).
2. Экстенсивті типі – осымша ндіріс факторларын тарту арылы лтты німіні суі. Экономикалы суді экстенсивтік факторлары:
- жмыс кшіні саныны суі;
- капиталды клемі суі.
3. Аралас типі - факторларды суімен атар техникамен технологияны жетілдірілуі арылы лтты німні суі.
Экономикалы теорияда экономикалы суді сапасы деген ым леуметтік баытталуыны кшеюімен байланыстырылады, оны сипаттайтын келесі крсеткіштер:
1. халыты материалды л-ауатыны жасаруы;
2. адамны бос уаытыны кбеюі;
3. леуметтік инфрарылым салаларыны даму дрежесіні жоарылауы;
4. адам капиталына инвестицияны сіру;
5. адамдарды ебек жне мір жадайларыны ауіпсіздігін амтамасыз ету;
6. жмыссыздар мен жмыса абілеті жотарды леуметтік орау;
7. ебек нарыында сыныс клеміні суі жадайында жмыспен толы амтуды олдау.
Экономикалы суді факторлары дегеніміз ндірісті наты клемін жне оны тиімділігі мен сапасын арттыратын былыстар ыпалына мен процестер. Тигізетін ыпалына арай экономикалы суді факторлары жанама жне тікелей факторлара блінеді.
Тікелей факторлара экономикалы суді физикалы ммкіндігін белгілейтіндер жатады. Тікелейді бес негізге факторлар райды, олар жиынты ндіріс пен сынысты динамикасын тікелей белгілейді.
Жанама факторлар экономикалы суді физикалы ммкіндіктерді аиата айналдыратын факторлар жатады.
Жанама факторлар рамына жататындар:
- Сраныс факторлары сіп келе жатан ндіріс клеміні ткізу ммкіндігін белгілейді: мемлекеттік шыындарды суі, жаа нарытар игеру нтижесінде немесе лемдік нарыта ел німіні бсекелес абілетіні суі нтижесінде экспортты кееюі.
- сыныс факторлары нарыты монополиялану дрежесіні тмендеуі, пайдаа салынатын салытарды салыты азаюы жне т.б.
- Блу факторлары.
Экономикалы суді факторлары:
| Тікелей факторлар: | Жанама факторлар: |
| -Ебек ресурстарыны саны мен сапасыны суі. - Негізгі капитал клеміні суі жне сапалы рамыны жасаруы. - ндірісті йымдастырумен атар технологияны жетілдірілуі. - Пайдаланатын табии ресурстарды саны мен сапалылыыны артуы. - оамдаы ксіпкерлік абілетіні суі. | - Сраныс факторлары – ттыну, инвестициялы, мемлекеттік шыындарды суі. - сыныс факторлары – бсекені дамуы, ресурстарды баасыны тмендеуі, несие алу ммкіншілігіні суі. - Блу факторлары – оамдаы барлы ресурстарды тиімді пайдалану. |
азастан шін экономикалы суді тиімділігі мен сапасы маызды мселе. за мерзім бойы елімізді экономикалы дамуыны нтижесі жалпы оамды німні сан жаынан су арындылыы арылы бааланып отырды. Ксіпорындарды болуы мен дамуы іс жзінде оларды здеріні німдерін сатудан тскен табыстар есебінен шыындарын теу абілетімен байланысты болмады. Бл жадай ксіпорындарды іс-рекеттеріні тиімділігіне туелсіз, аржыландыруды тыс кзі жне ебек пен капиталды шекті німділігімен байланыстырылан табыстарды блу жйесіні болуымен длелденеді. азастан республикасыны жргізіп отыран экономикалы саясатыны негізгі масаты – шет ел инвестициясыны жне ішкі жинаты жоары дейгейіндегі экономикалы ашытыы негізінде экономикалы суге жету.
Экономикалы суге жету барысында ойылан міндеттер:
1. Мемлекетті белсенділігімен атар экономикаа араласуды шектеу.
2. атал монеторлы фискальды шектеулер ою.
3. Шетелге аржылы инвестиция шыару туралы стратегия жасау.
4. Жекеменшікті бекітумен атар ыты орау жасау
5. Жекешелендіру процессін аятау (аграрлы секторда).
6. Энергетикалы жне баса да табии ресурстарды деу
7. Инвестициялы саясатты жзеге асыру.
8. Индустриальды технология стратегиясын жасау
9. ндіріс диверсификациясын жрзізу.
10. ндіріс салаларыны бсекелік абілеттілігін дамыту.