Категории:

Астрономия
Биология
География
Другие языки
Интернет
Информатика
История
Культура
Литература
Логика
Математика
Медицина
Механика
Охрана труда
Педагогика
Политика
Право
Психология
Религия
Риторика
Социология
Спорт
Строительство
Технология
Транспорт
Физика
Философия
Финансы
Химия
Экология
Экономика
Электроника

Азастан Республикасыны банктік жйесі.

 

Жалпы мемлекеттік задармен реттелген елдегі аша айналысын

йымдастыру аша жйесі болып саналады.

Аша жйесіні элементтеріне жататындар:

1. Аша бірлігі. Бл тауар баасын анытап лшеу шін олданылады. азастанда – теге.

2. Баа масштабы. Бл мемлекет анытаан лтты ааз аша данасыны метала бааланан салма млшері.

3. Аша трлері. Бан жататындар: мемлекет шааратын банкноттар, монеталар, азыналы билеттер.

4. Эмиссиялы жйе – айырбаса арнап зады трде аша мен нды ааздар шыару тртібі.

5. Аша жйесіні институттары – аша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік жне мемлекеттік емес мекемелер.

6. Валюталы паритет – екі валюта арасындаы шекті атынасты білдіреді.

Аша трлеріне байланысты айналыс жйесі екі типке блінеді:

- металл ашаны айналыс жйесі – айналыста алтын жне кміс монеталар жреді, несие ашалар металл- ашаа еркін айырбасталады.

- несие жне ааз ашаны айналыс жйесі.

Бл жйеде айналыстан алтын шыарылады. азіргі кезеде аша з айналысында олма-олдан олма-олсыз ашаа жне терісінше теді. Аша массасы дегеніміз халы шаруашылыындаы тауарлар мен ызметті айналымын амтамасыз ететін сатып алу мен тлемдерді жиынтыы. Аша массасыны клемі кптеген факторлара туелді, алдымен аша нарыыны клемі мен конъюнктурасын белгілейтін, ашаны сынысы мен сранысынан. Ашаны сынысы – бл осы мезгілде экономикада айналыста жрген тлем ралдарыны жиынтыы. Ашаа сраныс – оны айналыс ралы жне жинау ралы ызметінен туындайды. Аша массасыны динамикасына кп факторлар сер етеді. Ашаны санды теориясыны кілі американды экономисі Фишер келесі формуланы сынады:

M · V = P · Q

 

мнда: M – айналыстаы ашаны саны;

V – ашаны айналыс жылдамжыы;

Р – бааны орташа дегейі;

Q – барлы тауарлар мен ызметтерді саны.

Ашаны сынысы елді Орталы банкі баылап отырады, яни тіркелген дрежеде олдап отыруа тырысады. Сондытан аша сынысыны исыы тік сызы трінде болады.

Аша жалпы сраныс процент млшерлемесіні берілген шамасында, адамдар мен фирмалар ммілеге келу шін жне баалы ааздар сатып алу шін, здеріні арамаында боланын нататын ашаны жалпы клемі.

Ашаны шаруашылы жргізу процесіндегі айналысы аша нарыынрайды. Аша нарыында процентті млшерлемесіні нормасы, бір жатан, ашаа сраныспен оны сынысымен белгіленеді, екінші жатан, бл ашаны сранысымен оны сынысыны зара серін амтамасыз ететін аржылы институттарыны тарабы. Аша нарыындаы тепе-тедік келесі графикте крсетілген.

 

15 график. Аша нарыындаы тепе-тедік.
Р S Р2 Е PЕ Р1 D QЕ Q Мнда, S – ашаны сыныс; D – ашаа сраныс; Р - процентті млшерлемесі, Q – ашаны массасы. Ашаа сранысты жне аша сынысыны тепе-тедігі, баса кезгелген нарытаы тепе-тедік сияты алыптасады. Процентті млшерлемесі тепе-тедік процент млшерлемесінен PЕ тмен болса, шаруашылы субъекттер здеріні аша клемін сіруге тырысады.

 

Аша массасыны рамы р мемлекетті з несие-аша жйесімен, яни аша нарыы ралдарыны дамуымен аныталады. Бізді республикамыздаы айналыстаы аша аражатыны рылымына келсек, онда ол мынадай агрегаттардан ралады:

1. Мо –айналыстаы олма-ол ашалар.

2. М1= Мо + есеп айырысу немесе баса депозиттік есеп - шоттардаы алдытар + чектік жне аккредитивтік есеп-шоттар + талап еткенге дейінгі салымдар.

3. М2= М1+мерзімді салымдар.

4. М3 = М2 + мемлекеттік облигациялары.

 

Тауар айналымына ызмет ететін аша айналымы экономикалы замен аныталады жне наты тауар айналымын амтамасыз етуге ажетті аша санына (Аа) сай болады:

 

Мндаы: С – тауар баасыны соммасы;

А- бір лшемді аша бірлігі айналымыны шапшадыы.

Нары жадайында айналымдаы аша саны рбір кезеде ш фактора туелді:

- айналатын тауарды массасымен

- олардаы баа озалысымен

- аша айналымыны жылдамдылыымен аныталады.

Бірата аша айналым ралы ретінде ана емес тлем ралы ретінде ызмет атарады. Сондытан айналым шін ажетті аша саны тмендегі формалумен аныталады:

 

Аа= С – Н + Т -Е

А

 

Мндаы: Аа - айналымдаы аша саны;

С - ткізуге жататын тауар баасыны сомасы;

Н- несиеге ткізілетін тауар баасыны сомасы;

Т - мерзімі келген тлемдер;

Е - зара есеп айырысу сомасы;

А – бір лшемді аша бірлігі айналымыны шапшадыы.

 

Аша нарыындаы маызды элементтеріні бірі несие. Несие дегеніміз арыз орыны болмысыны формасы, арыз орына меншікті жзеге асырылуыны ерекше формасы. Несие тмендегі принциптер бойынша беріледі:

1. Несиені айтару прнциптері – белгіленген уаытта алынан ралдарды пайдалананнан кейін айтару ажет болады.

2. Мерзімдік принцип – келісімшарт бойынша белгіленген уаытта айтару.

3. Тлем приципі – несиені пайлананы шін аы тлеу.

4. Материалды амтамасыз ету – арыз алушы зіні міндеттемесін бзанда кредиторды мддесін амтамасыз етуді орау ажеттілігі.

5. Несиені дифферециалды сипаттамасы - ртрлі арыз алушылара ыайлы бапты несие блу.

Несие функциялары:

1. Ынталандыру функциясы- экономикада аша айналымын жылдамдату арылы процестерді жылдамдату.

2. Орын басу функциясы – олма-ол ашаны орнына несие ашалар жреді.

3. Жина функциясы – аша капиталын жмылдыру, іске тарту.

4. айта блу функциясы –несиені кмегімен ртрлі салаларды арасында аржылы ралдар айта блініп отырады.

5. Реттеу функциясы – нарыты экономикада несие экономиканы реттеу ралы ретінде олданылады.