Несиені трлері

Коммерциялы несие тауарлар мен ызметтерді туін тездету масатымен, тлем мерзімі кешіктірілген тауарды сатылуында олданылады. Оны объектісі тауарлы формадаы ралдар. Коммерциялы несие формасында жасалатын келісім жатыны ызметін вексель атарады.

Банктік несиесін ксіпкерлерге жне баса арыз алушылара ашалай арыз формасында банктер береді. Несие беруші болып банк табылады.

Мемлекеттік несиеде арыз алушы мемлекет, ал несие беруші кбінесе халы болады. осы несие мемлекеттік арыз, масатты процентсіз арыздар, азыналы міндеттемелер трін алады.

Несиелік жйені незізгі элементтері:

І Орталы (эмиссиялы банк)

ІІ. Банктік жйе:

- коммерциялы банктер

- жина банктері,

- инвестициялы банктер,

- ипотекалы банктер,

- баса да мамандандырылан банктер.

ІІІ. Сатандыру йымдары:

- сатандыру компаниялары,

- зейнетаы орлары.

І. Мамандандырылан бакнтік емес несие аржылы институттар:

- инвестициялы компаниялар,

- аржылы компаниялар,

- айырымдылы орлары жне т.б.

Несие жйесінде негізгі рл атаратын банк. Банк – (итальян сзі - орынды) – уаытша басы бос ашаларды жинатап, оларды пайыз алу арылы арыза (несие) беретін негізгі экономикалы институт. Банктер активтік жне пассивтік операциялар жргізеді. Пассивтік операциялар арылы банк аша ресурстарын тартып жинатайды, ал активтік операицялар арылы соларды орналастырады.

Банктерді функциялары:

1. Есеп айырысу мен несие беруде делдалды ызмет атару.

2. Ашалай табыстар мен жинатарды бір блігі капитала айналдыру.

3. Айналыма несие рылымдарын шыару (вексель, чек, банкнот)

Функциялар жне операция жргізу сипаты бойынша банктер блінеді:

- орталы эмиссиялы,

- коммерциялы депозиттік, инвестициялы,

- жина,

- арнайы баытаы банктер.

Аша массасы клеміні банкті жаа ашалармен лаюы банктік

мультипликатор (т) арылы есептеледі:

мндаы: -міндетті резервтік норма (%), немесе

М – депозиттерді суі,

R – резервтерді суі

Банктік мультипликатор егер сырттан банктік жйеге андай бір аша соммасы тскен болса, онда ашаны сынысы банктік мультипликатора кбейтілген бастапы салыма те соммаа дейін седі. азастан республикасы Президентіні «Банктер жне банктер іс-рекеттері туралы» Жарлыы бойынша азастанда банк жйесі екі дрежеден ралады:

- І дрежеде – азастан республикасыны лтты банкі.

- ІІ дрежеде – мемлекеттік, коммерциялы, бірлескен жне шетелдік банктер.

Несие саясатыны негізгі субъектісі лтты банк. лтты банкті міндеттерін екі баытта арарылады:

1. Валюта жйесіні біралыпты траты дамуын амтамасыз ету.

2. Мемлекетті мддесін амтамасыз ету шін жеке коммерциялы банктерді несие ызметіне сер ету.

азастан республикасы лтты банкіні ызметтері мен міндеттері:

- мемлекеттер жне коммерциялы банктермен белгілі бір келісім рекет атаратын зады тла;

- азастан республикасыны аша несие жйесін басару;

- азастан республикасы лтты валютасыны сырты жне ішкі тратылыын сатау;

- Банктік есеп-шот жне валюталы арым-атынастар жасау;

- Аша, несие жне банк жйесіні тратылыын амтамасыз ету;

- Аша мен мемлекеттік нды ааздарды эмиссиясын жргізу;

- Р кімет кепілдігі бойынша ішкі жне сырты арыздарды теу;

- Коммерциялы банктермен несиелік жйені баса мекемелеріні іс-рекеттеріне баылау жргізу;

- лтты банктік азастан мддесін лемдік нарыта крсету.

Екінші дрежедегі банктерді ызметтері:

- Салымдар жинап, несие беру;

- Есеп айырысу операциялары жне есеп шот жргізу;

- Валюта жне баалы ааздар мен операциялар жргізу;

- Несие беруде делдалды ызмет атару;

- Ломбардты жне сейфтік операциялар жргізу жне т.б.

Несие саясаты – лтты банкті аша айналымымен несие атынастары саласында жргізетін макроэкономикалы процестерді мемлекеттік дегейде реттеу мен дамытуа баытталан шаралар жиынтыы. Несие саясатыны масаты – лтты шаруашылыты траты дамуы мен тепе-тедікті болуын амтамасыз ету. Халы шаруашылыыны тратылыын сатау шін лтты банк коммерциялы банктерге немі баылау жасап отыруы ажет. лтты банк мемлекетті несие саясатын жзеге асыруда ралдар жиынтыын олданады. Ол ралдар аша-несие саясатына жанама жне тікелей сер ету дістерінен ралады. Несие саясатыны жанама дістеріне жататындар: есептік ставка саясаты, ашы нарытаы операциялар, минималды резерв саясаты, еркін келісімдер.

Тікелей дісті мні лтты банк коммерциялы банктерді банктік емес сектора несие салымдарына шектеу ояды. Белгілі уаыт аралыында коммерциялы банктерді несие операциялары арылы тетін аша сомасына проценттік норма белгіленеді. Ол норма саталмаан жадайда айып салынады.

Арзан аша саясатыны масаты – несиені арзандату жне беру тртібін жеілдету арылы халы шаруашылыын дамыту, сондай-а елді жиынты шыындары мен жмыс орындарын молайту. ымбат аша саясаты аша сынысын ысарту арылы оамны жиынты шыындары мен аша инфляциясын тмендетуді кздейді. Осындай саясаттардыолданатын шараларын 15 кестеде крсетілген.

Мемлекетті аша-несие саясатыны масаттары:

- ндіріс клемін сіру;

- толы жмысбастылы;

- инфляцияны тмендету.

Мемлекетті аша-несие саясатыны ралдары:

1. Ашы нарытаы операциялар. лтты банкты ашы нарыта аша массасыны клемін реттеу масатында мемлекетті нды ааздарын сатуы жне сатып алуы. Мны маынасы: лтты банк аша эмиссиясын тотату жне банктерді несиелік ммкіншіліктерін шектеу масатында, нарыта нды ааздарды сатып, бл ааздарды сатып алан банктерді резервтік шоттарынан белгілі бір соманы есептен шыару. Керісінше, аша шыаруын жне несиелерді беруді ынталандыру шін лтты банк нды ааздарды зіне айта сатып алып, оны нын банктерді резервтік шотына аударады.

2. Резервтік норманы згерту - аша-несиені реттеуде олданатын те ата рал. лтты банк барлы банк мекемелерді міндетті резервті нормасын бір мезгілде згерту арылы рбір банкті резервіні клеміне тікелей сер ете алады. Міндетті резервтер – бл рбір коммерциялы банктер салымдарды бір блігін міндетті трде сатау оры ретінде мемлекетті лтты банкте стауы ажет.

3. Есептік ставкасын згерту - коммерциялы банктер лтты банктен несие аланда аша клемін реттеу масатымен бірінші дрежедегі банк несиені млшерлемесін жиі згертіп отырады. (пайыз млшерлемесін ктерсе коммерциялы банктер алатын несиелерін азайтуа мжбр болады, керісінше, тмендетсе – несие клемі седі) Осы жоарыда келтірілген 3 ралдарды олдану – мемлекетті «арзан аша саясаты» жне «ымбат аша саясаты» деп аталады. азастанда осы келтірілген ралдармен атар, аша айналысын реттеу шін баса да тсілдер олданылады.

4. Крделі несиелік аржыны сімін шектеу. лтты банк коммерциялы банктерді несиелік аражаттарыны блінуін пайызды норма арылы шектеп отырады.

5. Ерікті келісімдер бойынша лтты банк коммерциялы банктермен зара келісімге келеді.

15-кесте.