Азастанны лемдік шаруашылытаы рлі

 

Дниежзілік шаруашылы бір-бірімен тауарларлы - аша атынастарымен байланысан егеменді лтты мемлекеттерді жиынтыы. Дниежзілік шаруашылы нарыты экономиканы задарына негізделген, зара байланысты жне бір біріне туелді лтты экономикаларды жиынты рекеттерін крсететін экономикалы организм. Яни бл лтты шаруашылытар бір бірімен халыаралы ебек блінісі, ндіргіш кштер, ндірістік атынастар арылы р трлі дегейде жне р трлі сипатта крінетін ндірістік, ылыми-техникалы, ылымды, т.б. байланыстар арылы біріккен аламды экономика.

Дниежзілік шаруашылыты даму ерекшеліктеріні бірі тйыталан лтты шаруашылыты жргізу тжірибесіні бірте-бірте сырты нарыа баытталып, ашы экономикаа кшу. Кптеген саяси жне леуметтік-экономикалы згерістер нтижесінде дниежзілік шаруашылыта згерістер боды. Соан байланысты бкіл дниежзілік шаруашылы бір ттас жйе ретінде алыптаса бастады. Біра елдерді даму дегейлері бірдей емес.

Дниежзілік шаруашылыты болашаына жне оны дамуына сер ететін себептер:

- ылыми-техникалы прогресті жылдамдадауы, жаа технологияны тарауы;

- оршаан ортаны проблемаларындаы аламды згерістер;

- халыаралы су мен оныстауды озалысы;

- бай жне кедей елдерді арасындаы алшатыты суі.

Интернационалдану дегеніміз халыаралы ебек блінісі негізінде жекелеген елдер арасындаы траты ндірістік экономикалы байланыстарды алыптастыру. Кез келген елді лемдік ауымдастыа кіруі бірнеше белгілермен ерекшеленуі ажет: дамыан ылыми-техникалы негізі болуы; шикізатпен энергия орлармен амтамасыз етілуі, оны салыстырмалы арзан болуы; білікті маманны болуы. Экономикалы зара баыныштылы дниежзі елдері арасындаы ы нормасын, мдени, байлы, мір сру аидасын стау, баса елдерді топтарыны позициясымен сйкес келуін талап етеді.

Халыаралы атынастарды басты формаларына жататындар:

- халыаралы ебек блінісі,

- тауарлар мен ызмет крсетудегі дниежзілік сауда,

- халыаралы несие,

- ндірістік факторларды (ебек, капитал) халыаралы ауысуы,

- халыаралы валюта-аржы атынастары,

- халыаралы ылыми-техникалы байланыстар,

- экономикалы интеграция.

Халыаралы сауда - ртрлі мемлекеттерді лтты шаруашылыт-арыны арасында жретін тауар мен ызмет айырбасы. Халыаралы сауданы негізі – халыаралы ебек блінісі. Халыаралы ебек блінісі жеке елдерді мамандандырылуын сатайды. Олардаы ндіріс ызметіні ртрлі саласын белгілі трге мамандандырады нтижесінде ндіріс нтижесін, ылыми-техникалы ызметтер тауарлармен айырбастау жадай туызып, халыаралы сауда дами тседі.

Халыаралы ебек блінісі жеке елдерді тауар ндіруге алыптасан дрыс жадайларымен тсіндіріледі. Халыаралы ебек блінісімен тауар айырбасын ынталандыратын трт негізгі факторларды атап туге болады.

1. леуметтік жарапиялы факторлар – жарапиялы орналасу, халыты рылымы саны, жне де оларды шаруашылы тжірибесі, білімі, дет-рпы бойынша жеке елдерді арасындаы айырмашылы.

2. Табии экономикалы факторлар – табии климатты жадайлар, жер шаруашылыы ралдары, табии кен байлытары, су жне баса да ресурстармен амтамасыз етілу жаынан жеке елдерді арасындаы айырмашылы.

3. Техникалы экономикалы факторлар – жеке елдерді экономикалы жне ылыми техникалы даму дегейі р трлі болуымен аныталады.

4. ылыми техникалы процесс. Халыаралы ебек блінісі німдерді траты трде жааруына, тауарлар ассортиментіні жне оларды техникалы крделілігіні шапша суіне келеді.

Халыаралы ебек блінісі мен нерксібі дамыан елдерді ныайту нерксіп німдерін айырбастауды суіне алып келеді. Халыаралы саудада шикізат тауарларыны лес салмаыны кемуі азіргі ндірісте шикізат ролі кемуіні тенденциясын байатады. ТР-ны дамуы жаа технологияны олдануа келіп шикізата шыындарды жне дайын німні млшеріне энергияны ысарта ТР сауданы алыптасан трлерінен баса трлерін де тудырады. Олара: техникалы білім техникалы іс-тжірибе, техникалы процесс пен лицензия патенттер жатады.

Сырты сауда - тауарды келуден (импорт) жне шыарудан (экспорт) ралады. рбір елді сырты сауда нтижесі сауда балансынан крінеді.Егер шыарылан тауар ны келінген тауар нынан арты болса – онда оны сауда балансы деп атайды. Керісінше болан жадайда пассивті сауда балансын райды.

Халыаралы сауданы тиімділігін баалау мынадай теориялар арылы жргізіледі:

1. Абсолюттік артышылы теориясы – баса мемлекетпен салыстыранда климатты, жарапиялы, техникалы жоары дегейде болуымен ндіріс шыындары кем болады.

2. Салыстыру артышылы теориясы (Д.Рикардо ХІХ .)- мамандандырылан ндіріс пен сауданы баса мемлекетпен салыстыранда альтернативтік шыындар аз болуы ажет сонда жалпы нім клеміде жоары дегейде болады.