Сырты сауда саясатыны салыстырмалы сипаттамасы.

Мемлекетті сырты экономикалы байланыстарын сипаттауа тлем балансыолданылады. Тлем балансы дегеніміз белгілі бір кезендік статистикалы есеп беру жне келесі былыстарды крсетеді:

- белгілі бір елді баса елдер арасындаы тауарлы, ызметтік, табысты операциялар;

- меншіктегі згерістер жне сол елді аржылы талаптар мен міндеттемелеріндегі згерістер;

- бір жаты аудармалар.

Тлем балансына сырты саудадан, тасымал ралдары тлемінен, шетелге капитал шыарудан, шетел туризмінен жне валюталы несиелік операциялардан жне т.б. тскен табыстар кіргізіледі. Дл осындай баптар тлем балансыны шыын блімінде крсетіледі. Тлем балансыны крсеткіштері сол елді белгілі бір кездегі экономикалы жадайы туралы млімет береді. Егер тлем балансында теріс сальдо болса, онда сол ел дниежзілік нарыта сенімсіздікке шырайды, мны зі лтты валютаны баса елдерді лтты валютасымен салыстыранда, тмендеуіне келіп соады.

Халыаралы несие – бл айтарымдылы, жеделдік, процент тлеу шарты бойынша валюталы жне тауар ресурстарыны берілуі, яни мемлекеттерді бір - біріне аша немесе тауар ресурстарын арыза беруі. Бл жадайда арыз беруші мен арыз алушы рлінде жеке фирмалар, компаниялар, мемлекетті кіметі, айма, облыс, ала кімшіліктері мен халыаралы мекемелер болады. Халыаралы несие р трлі формада болады:

1. зіні масатты пайдаланылуына байланысты халыаралы несие байланысан жне аржылы деп блінеді.

- байланысан несие несиелік келісімде бекітілген ата трдегі масатты сипаты болады (коммерциялы, инвестициялы несиелер);

- аржылы несиелер арыз алушыны кез келген масатына сйкес беріледі.

2. сынылу формасы бойынша тауарлы жне валюталы деп блінеді.

3. Берілу мерземі бойынша ысамерзімді, орта мерзімді, за мерзімді, онкольдік деп блуге болады.

4. Несие берушіні кім екендігіне байланысты жекеше, кіметтік, халыаралы йымдар несиелерді ажыратады.

5. Валюталы несиелер берілу валюта бойынша блінеді.

лемдік басты несие–аржылы орталытара жататындар: Халыаралы валюталы ор (ХВ)

- ол Біріккен лттар йымыны (Б) мекемесі болып саналады;

- халыаралы ірі аржы несие мекемесіне Дниежзілік банк жатады. Оан бір-бірімен байланысан 4 халыаралы аржы институттары енеді. Олар: Халыаралы даму жне реконструкциялау банкі (ХДРБ), Халы аралы даму ассоциялары, халыаралы аржы корпорациясы;

- арыз беруші елдерді «Париж клубы»

- арыз беруші банктерді «Лондон клубы» жне т.б.

Халыаралы жмысшы кші нарыы жмыс кшіні сырттан келуімен (эмиграция) жне кетуімен (иммиграция) алыптасады, яни лтты шаруашылытар арасындаы жалдамалы ебекті ауысуы (миграция) Оны пайда болуы мір сру дегейіні тмендегі мен даму арыны тмен елдерде трындарды салыстырмалы елдерді дрежесіні жоары болуымен тсіндіріледі. Сол себептен осымша жмыс кшін ажет ететін интенсивті дамыан елдерге ауысып отырады.

Дниежзілік шаруашылыты интернациалануыны тередеуі жадайында капитал экспортыны мні суде. Капиталды миграциясы – бл белгілі бір лтты айналымында жрген капитал блігін баса елді экономикасына тауар немесе аша формасында енгізу процесі. Оны басты себебі: бір елде капитал млшеріні салыстырмалы трде кр болуы, яни оны шектен тыс кп жинаталуы. Капитал миграциясыны трлері кп:

1. жеке меншік жне мемлекеттік капитал миграциясы;

2. аша жне тауар капитал миграциясы;

3. ыса жне за мерзімдегі миграциясы;

4. арыз жне ксіпкерлік капитал миграциясы.

арыз капиталы сатаудаы ашадан, несиеден тсетін процент клемінде табыс келеді. Ксіпкерлік капиталды шетке шыару – баса елдерді территориясында зіні ндірісін салу шін аржы жмсау. Ксіпкерлік капитал екі трге блінеді:

- Тікелей инвестиция - нерксіп, сауда т.б. салалара баытталан.

- Портфельдік инвестиция – шетелдік облигация, акция мен баса да нды ааздара баытталан.

Транслтты корпорациялар (Т) азіргі кездегі дниежзілік байланыстарды негізгі субъектілері, яни елдерді компаниялары, акционерлік оамдарды бірігуі.

лемдік экономикада елдер арасындаы тлем мен есеп айырысу операциялары валюталы атынастар арылы жргізіледі. Осындай валюталы атынастар халыаралы валюта жйесін райды. Валюта жйесіне бірлескен валюта орлары, халыаралы есеп айырысуда жретін активтер, валюталы поритет пен оларды зара келістіру жадайлары, валюта мен алтынны лемдік нарыы т.б. кіреді.

Аша сырты экономикалы байланыстара атысанда валюта трінде олданылады.

Валютаны трлері: лтты, шетелдік валюталы бірлік (теге, доллар, евро). Валюта айналымына байланысты:

- конверсияланатын, яни еркін айналатын валюталар;

- жартылай конверсияланатын, яни валюталы шектеулері бар елдерді валюталары;

- конверсияланбайтын, яни елдер арасындаы айырбаса тыйым салынатын валюталар болып блінеді.

Валюталы курс – бір елді аша бірлігіні баса елдерді аша бірліктеріне бейнеленген баасы. Валюта атынастары тарихында ш валюта жйесі белгілі.

1. Алтын стандарты негізінде 1879-1934 жыла дейін: аша бірлігінде алтын лесіні болуы, алтын оры мен ішкі аша сынысыны те болуы, осыны нтижесінде мемлекет валюталы курсты атал шектеуде стап отырады.

2. Бреттон Вуд жйесі 1944-1971 ж. аша айналымына алтын девиза енгізілді, яни мндай лшеуіш алтынны орнына алтыны аз елдерді кейбір лтты немесе бірлескен валюталарды жруіне жол берілді. (алтын-доллор стандарты)

3. 1971 жылдан бастап дниежзілік аша міндетін алтын емес, лтты валюта мен біріккен валюта атара бастады да бл жйе - еркін згеріп отыратын валюталы курс жйесі деп аталды, яни валюталы курс мемлекет серін тигізіп отыратын сраныс пен сыныса арай згеріп отырады.

Валюталы курсты реттеу шін 4 негізгі тсіл олданылады:

1. Валюталы интервенция валюталы нарыа мемлекетті араласуы. Валюталы сраныспен сынысты ажетті баыта згерту шін мемлекет осы валютаны ажетті санын сатады немесе сатып алады.

2. Валюталы баылау жргізу, яни егер елде шетелдік валютаны клемі кемісе, оан сраныс ссе, оны суін баяулату шін валютаны легін ішкі нарыта айта блуге кіріседі.

3. Сырты сауданы баылау арылы валюталы сраныс пен сыныса жанама трде мемлекет ыпалын жргізеді.

4. Ішкі макроэкономикалы реттеуді ртрлі шаралары бойынша валютаны айырбас пропорциясына мемлекет серін тигізеді.