Саяси психология жне саясаттану психологиясы

Саясатты психологиясы – отанды кеістік оамтануды дуірінде жеткілікті жасанды растырылан, зерттеулерді баыты, жне де саясаттанумен леуметтік психологияны тоысында туындаан баыт. Алашында, батыс дстріні серінен жне отанды саяси ылымны дамуыны нтижесінде «саясатты психологиясы» леуметтік психологияны салыстырма автономды рімі ретінде дамыды. Біра, уаыт те келе, біртіндеп, ол ерекше, жеткілікті туелсіз ылыми баытты дрежесі – саясаттануды шегіндегі саяси-психологиялы анализді бір рімі бола бастады.

азір белгілі боландай, отанды оамтануда «баса жолмен бару» ммкіндігі жне «саясатты психологиясы» деп аталатынын шегіндегі рамы бойынша жаын объектілер шеберін зерттеу ола алынды.

«Саясатты психологиясы» ымыны зі батыс «саясатты психологиясына» ашы арама-арсылы ою ретінде пайда боланын мытпау керек. Бл сйкес келетін методологиялы бастаулар жне принциптер негізінде ралан марксистік ылым болады деп ойластырылды. Жалпы аланда, бл ммкіндік жетістікке жеткен жо – жасалан жне бар нрсені айтадан ойлап табу ажеттілігі болан жо. Оан арамастан «саясатты психологиясы» термині кей кезде зерттеу жмыстарына шатастырушылыты егізіп, лі де кейбір таралуа ие.

Бгінгі кнде саясатты психологиясы кбінде оны пн аралы шыу тегімен байланысты маргиналды дрежесін сатап келеді. Бір жаынан е уелі, леуметтік-психологиялы ылымны «саяси кеістігі» арнасында жзеге асырылатын эмпирикалы зерттеулерді аыны жаласып келеді. Ал баса жаынан, саясаттану жйесінде «саясатты психологиясы» здігінен анытамасыны, тек эмпирикалы-тсілдік емес, сонымен атар, ммкіндігінше теориялы-методологиялы ізденісі болып жатыр.

Принципиалды айырмашылыына баса назар аударайы.

Егер батыс саяси психологиясы алашыдан здік ылыми дрежеге жетуді масат ойса, онда саясатты психологиясы бндай дрежеге жетуді масат ойан жо жне кптеген жылдар бойы саясаттануды баыттарыны біріне жасырынды.

Саясатты психологиясыны онтологиялы шыу тектері, рине, саяси психологиясымен байланысты болды. Олар, алдымен, жалпы зерттеу объектісі саясатты психологиялы объектілерін, баса методологиялы трыдан амтыды. Кейде дл осы, дамыан батыс ылымынан еріксіз зерттеу ралыны ие болуымен атар, ымдарды белгілі ретсіздігіне келді: «саяси психологиясы» жне «саясатты психологиясы» осы кнге дейін ажыратылмайды, жне, кейде синонимдер сияты олданылады.

Біра істі мнісі сздерді арапайым ауыстырулуында емес, ол бір шындыты зерттелуді осы екі жолыны гносеологиялы кздеріні айырмашылыында. Жеткілікті диффузды, эмпирикалы толтырылатын, кбінде субъективті жне еркін таратылатын немесе кеейетін жалпылай негізделетін батыс, «саяси психологиясыны» объектілер шеберіне араанда, «саясатты психологиясы» зіні зерттеу пнін одан рі наты жне ата, методологиялы трыдаы растыру ажеттілігінен негізделуге тырысты. «Саясатты психологиясы» пні наты саяси институттар жне осы институттурды «адам факторы» жаынан процесстер жне игерілген саяси процесстерді субъектісі жаынан сер ететін, ерекше текті факторларды жйелі – йымдастырылан бірігуі деп тсіндірілді. Кріп транымыздай, барлы айырмашылы методологияда жне базалы негізде болды «бізді» немесе «бізді емес» ылым .Тарихи дамуды азыры кезеінде бл пікір таластар рбір маынасынан айырылды деп тсіріледі.

«Саясатты психологиясы» аыр соында, зерттеуіне арнайы пн – «саяси психология» ажет ететіндей саясаттыны субъектісінде ешбір, «саяси психика» жо. Саясатты психологиясыны жатастары осындай методология, еркін немесе еріксіз, зінде психологизаторлы дстрлерді дстрлі кемшіліктерін аралап келеді. Кбінде, саясатты жеке дрежесіннен методология айырып, ол айын емес одаы психологиялы жетелейді, жне батыс ылымындаы саясата деген кзарасты даму тарихы крсеткендей, саясаттануды ылым ретінде біртіндеп шегерілуіні соына жетуіне жне оны «саяси психологиясы» біртіндеп ауыстырылуын масат етеді. Соысында араанда, «саясатты психологиясы» з пнін оамны саяси мірі сияты те крделі, былысты зерттейтін бірігей жне бтін ылым-саясаттануды ішінде бліп крсетуге тырысты. Басты объект саясата жне жоары атарлы ылыми пн ретінде саясаттануа баынан «саясатты психологиясы» саясата тікелей сер ететін алашы кезегіндегі экономикалы жне леуметтік сттерге психологиялы факторларды німділігіні, айталануыны атынасыны байланыстылыын жне орындылыын мойындап абсолютизацияа мтылан жо. Мндай, негізінде психологиялы саяси жол «саясатты психологиясыны» негізгі сонымен атар оны «саяси психологиядан» гносеологиялы блетін су айры болды.

«Саясатты психологиясы» осындай тсініктемеде, алашы кезекте, осымша пн ретінде жне бір стте жйелі йымдастырылан саясаттану шегіндегі спецификалы анализ тсілі болып арастырылады. Осындай – жйелі саясаттануды рамы жне рылымды бліктері саясатпен мета-проблема ретінде, осы мета-проблеманы шешуге кейбір, дстрлі алыптасып, мір сретін ылыми пндер жне білім тану тсілдеріні кпшілігіне, соын ішінде наты жне жекелеріне атысты салаларыны осылуы нтижесінде мндай пнаралы, синтетикалы ылымды «йымдастыратындай» саясатпен конституцияландырылды деген оймен негізделді. Осындай тсініктеме марксистік ылымдаы – «саясатты политикасы» оамды ылымдарды жалпы алаындаы жеке «бліс орны» ретінде мір сруіне ыты бар болуынын немесе болмау жайлы ткір пікір таластарды жоа шыарады. Керісінше, мндай логикаа сйкес, - проблемалы йымдастырылан саясаттану зіне масатты саяси дамуды субъективті, психологиялы факторлары жне механизмдерін зерттеу, санау жне болжау болан зіні бір дегейі ретінде «саясатты психологиясы» міндетті трде осты. Негізінен, зімен саясатты тадыны метожйесін крсетіп, саясаттану бірігей ылым болып, рбір абатына саясатты аспектілері жне «з факторларын» зерттейтін жне субдисциплина жадайындаы бір немесе баса да наты білімні саласы сйкес келетіндей кпабатты имарат ретінде сынылар еді. Сйкесінше, осы имаратты абаттарыны кбісіні арасында «саясаттануды леументтануы», «саясатты философиясы» жне т.б, сияты мойындаан осымша пндермен атар, «саясатты философиясын» білдіретін «абатты» блу жеткілікті толы ыты болар еді. Осы білімні негізгі саласыны басты блімдеріне сйкес келетін «блмелерімен». Сол уаытта, берілген жйелеу жеткілікті о кзараса ие болды – сол кездегі оамды ылыма олайлы терминдерде, саяси психология тануды бар болуына ыты жне спецификаны – орап стап трды.

Саясаттануды шегіндегі белгілі орына ие болып, дл сол уаытта, «саясатты психологиясы» леуметтік психологиялы ылымны рімдеріні бірі болып табылды. Егер леуметтік психология негізінде адамдарды оамдаы рекетті жалпы задарын жне механизмдерін зерттесе, онда «саясатты психологиясы» адамдарды тек ана саяси рекеттіні задылытарымен механизмдері мен байланысты болып крінгендей, леуметтік психологияны сол блігіні сратарымен айналуа тырысты. Егер, леуметтік психология негізгі функциясы леуметтік рекетін е жалпы туелділіктеріні жалпыланан теоретикалы «текті ылым» расын атарса, онда «саясатты психологиясы» наты-тжірибелік, леуметтік жне саяси рдістермен былыстар саласына жалпыланан білімді олдануа шаырылан, жеке, «текті ылымны» «трлі» бтаы ретінде болды.

ХХ . 80-і-жылдары «саясатты психологиясы» негізгі басты ш теориялы негіздемеге ие болан. Бірінші негіздеме саяси психологиясымен байланысты болды жне, отанды дыбыстауда, адами факторды саяси мірдегі рліне атысты, марксистік ойды негізгі ережелеріне атыстырылды. Тарихты материалды тсінігі шегінде, тек ана баылап арау трінде немесе объект трінде ана емес, ал адами сезімдік рекет, тжірибе, ретінде, зіне маызды субъективті компонентті кіргізеді. рекет, бізге белгілі боландай, субъектісіз елестетілмейді. Саясатты адами рекеттін ерекше трі ретінде адамдар жеке индивидтер, ретінде, солайша ерекше спецификалы леуметтік психологиялы ерекшеліктерге леуметтік-йымдастырылан адами р трлі оамдастырытар сияты адами рекет субъектісі – адамдар болып табылады. Негізінен, толыанды ережелерге сйеніп, «саясатты психологиясы» оларды Батыста брыннан белгілі жне дамыан з-зін стау амалмен оса алмады. Ал бндай осылыста барлы методологиялы сратармен елестейтін айшылытарды алып тастайтын саясатты рекет ретіндегі тсінігі алыптасады.

«Саясатты психологиясыны» екінші негізі болып леуметтанумен леуметтік психология табылды. Олар «саясатты психологиясына» негізгі методологиялы зерттеу тсілдері мен наты-ылыми аналитикалы амалдар методологиясын, саяси психологиялы жне леуметтік саяси рдістерге атысын шыарды.

«Саясатты психологиясыны» шінші негізі болып айнымастан тарихи материаллизмде алыптасан марксистік саяси ылым табылды. Біра, кптеген ішкі дадарысты іштен ткізіп, 80-ші жылдары, ал монополизмге тартыныстарынан алыс болып, негізінен, зінше идеологиялы «шатыр» ретінде ызмет атарды. «Саясатты психологиясыны» зерттеу кштеріні анытаудан баса сол кездегі отанды саясаттану негізінде оан зіні, арнайы зерттеу пнін кешенді, кп лшемді саты зерттеу жне табу шегінде жеткілікті з-зін анытау ммкіндіктерін берді. «Саясатты психологиясыны» негізі болып сол кезді зінде, жасырын трде болса да рекетті амал-тсілі алыптасан. Саясатты рекеттік тсінуіні толы емес зерттелуіне арамастан, осы амал-тсілді бастамалары бірігей ару негізінде саясаттында «адамдарды ереше рекеті деп алып» оан атысатын адамдарды психологиясында біріктіруге ммкіндік берді. Осындай амал, тіпті бастамалы трде де саяси-психологиялы анализ шін тірек топтамаларыны атарын блуге ммкіндік берді. Бл адамдарды саясата атысуыны себептері жне саяси рекеттін оны субъектісі кзарасынан маыналы рамы жне бл, осындай рекетпен анааттандырылатын ажеттіліктер. Бл, рине, масаттар, ндылытар, талаптар жне лгілер, осыларды арасында жеке кісі немесе топ кейбір саяси бтінні блігіне айналады, онымен зін сйкестендіреді.

Аыры бл осындай рекетпен крсетілетін адам сезімдері, эмоциялар, кіл жне кілді кйлері. Бл субъект таратпайтын жне ие болатын білімдер жне пікірлер, сонымен атар осалы, туынды топтамаларды бір атары.

Барлы айтыланнан тсініктісі «саясатты психологиясы» жне «саяси психологиясы» ымдарыны бар болуы бір-біріне арсы ойылмайды екен. Керісінше, олар кбінде бір-бірін те стті толытырады. рине наты айтанда бл синонимдер емес, керісінше р трлі методологиялы дстрлерде туындаан, жеткілікті ажырататын терминдер. Бны есімізде сатап, біз рі арай бірегей термин «саяси психология» олданамыз. Осы жадайдаы методологиялы негізгі тсінікті; жеке «батыс» немесе «шыыс» саяси психология жо. «Марксистік» немесе «антимаркcтік» саяси психология жо. Дамуы р трлі оамдастытарда. Белгілі ерекшеліктер жне акценттерге ие, бірігей лемдік ылым бар. Белгілі кезге дейін олар иын болып крінді, біра бл уаыт тті. Одан рі, саяси психологиямен саясатты психологиясында астарлы жалпы методологиялы негізгі бар Батыс саяси психологиясында ол «з-зін стау амалы»- деп аталады. Отанды «саясатты психологиясында»-леуметтік пндік рекет теориясы деп аталады.