Саяси психологияны негізгі ымдары мен категориялары

2.1 Саяси сана-сезім

2.2 Саясаттаы жымды санасызды

2.3 Саяси мдениет

2.4 Саяси психика

Саяси сана-сезім

Саяси сана-сезім – бл азіргі саяси психологияны ымды координаттар жйесіне кіретін жне субъектіні зі кіретін, сонымен атар оны саясатпен байланысты рекеттері жне жадайлары, оларды шындыпен байланысты субъектіні абылдау нтижелері крсететін азіргі саяси психология ортаы категорияларыны бірі.

рамды трыда зерттеушілерді кбі саяси сананы кп дегейдегі ішкі айшылыты, «соысып» байалатын, біртексіз, кпшамалы рылым ретіндегі арастырады, жалпылаан трде субъектіні саясатпен жне оан рационалды кзарасымен (саясаттаы жымды санасыздыа айшылыа дейін) танысу дегейін крсетеді.

Гносеологиялы трыда саяси сана баса негіз райтын саяси – психологиялы ымдар мен категориялармен тыыз байланысты, жекеленген, ол саяси мдениетпен тыыз байланысты-генетикалы трыда, саяси сана, оны туынды, жоары дегейі жне сол стте саяси мдениетті дамыан формалаларында, оны орталы рам блігі болып табылады. Саяси сана,саяси рекетпен тыыз байланысты – саяси сана осындай рекететі субъективтік механизмдеріні рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жйемен байланысты - психологиялы ымдар мен категориялармен тыыз байланысты. Жекелегенде, ол саяси мдениетпен тыыз байланысты – генетикалы трыда, саяси сана оны туынды, жоары дегейі жне сол стте саяси мдениетті дамыан формаларында, оны орталы рам блігі болып табылады. Саяси сана саяси рекетпен тыыз байланысты – саяси сана осындай рекетті субъективтік механиздерді рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси жйемен байланысты – саяси сана зімен оны субъективті фундаменті – «адамны негізін» крсетеді жне т.б.

Ресейді дстрлі тсінікте саяси сана е уелі адамдарды міріні леуметтік-экономикалы жадайларыны туындайтын бейнесі болып оамды сананы лгісі ретінде беріледі. Жалпы абылданан лемдік дстрге саяси сана саясатты психологиялы бейнесіні барлы осындысы, оны субъективті компоненті, трлі жадайлармен трлі дегейлерде зін крсететін компонент болып ке маынада арастырады.

Саяси сана ымыны оамтануды трлі салаларында олдануды за тарихына ие, біра негізінен біз алдыы блімде наты айтан саясаттанудаы рекеттік баытты шегінде арнайы жасалады. Ол ерекше танымдылыа ХХ асырды ортасына арай, ортодоксальды бихевиористік аымны шектеулілігі байаласын жне саяси рекетті жне де одан ке саяси рдістерді динамикасыны негізінде саяси сана сияты «туелсіз ауыспалылар» сиятылара назар ажет етеді жне одан ке осы рекетті субъектісіні психикалы ортасы байаланнан кейін.

Саяси сананы категориясы оан салынатын рамны кедігіне, тсіндірмелі кшті кедігіне байланысты олайлы болды, жне здік тйіндік ым трлі ылыми пндерді бан дейін кзарастарымен шыаран. Мндай синтетикалы асиет сана ымына жаа кбіне синтетикалы, тегі бойынша саяси-психикалы ылымны негізін салушыларды бірі болды.

Тіпті саяси психологияны шегіндегі сана саяси ылымны жалпылаандаы трлі баыттарды зерттелетін трлі кзараспен, пнаралы, кешенді категориялара жатады. Мысала, жеке аланда, оамды сананы басты компоненттеріні бірі ретінде, саяси сана саяси философиямен арастырылан, марксистік нсада саяси сананы мірді материалды рдістерімен теейтін жне оны уелі наты – тарихы, «тапты» баалар жйесіні субъективті призмасы арылы сынан саяси атынастарымен саяси шындыты теориялы бейнесі ретінде арастыратын жне соында белгілі тапты оамдаы экономикалы жадайымен шартталан. Осындай негіздеуде саяси сананы ішінде екі негізгі дегей блінеді: «теориялы» жне «мемлекеттік бюрократиялы», яни, саяси шешімдерді абылдау дегейі.

Саяси леуметтану саяси санада бірнеше кішкене баса, алдымен идеологиялы жне жалпылы дегейлерді бледі жне оны алдымен саяси санадан тыс рылан бір жаынан, шарттарымен стеориптер осындасы екінші жаынан, жеке адам немесе топпен оан маызды ате сер ететін ерекше факторлар ретінде саяси сананы идеологиялы компоненттерін бліп леуметтік саяси шындыты здік анализі нтижесінде алынан болып, осындысын арастырып, консервативті, либералды, революциялы, тоталитарлы, авторитарды, демократиялы жне басада саяси сананы наты трлеріні сипаттамаларын ашуда назар аударды.

Саяси сананы саяси психологияны жне саясатты психологиясыны дістерімен зерттеу оны леуметтік-саяси рамыны жне оны рекет етілуіні жеке механизмдеріні анализін осуа мтылыспен сипатталады, бл шін жалпы жне леуметтік психологиялы ымдарды олданады (ажетіліктер, ызыушылытар, баыттар, бадарлар жне т.б), ндылытар жйесі, адамдарды дниетанымыны сипаты, саясаттаы біліміне атысты млімет негізінде саяси сананы баалайды. Бтін, саяси сананы саяси психологиялы зерттеу алашы кезекте зіне оны субъектілер – «стаушылар», саяси сана жне оны негізгі функционалды формаларыны даму динамикасыны аныталуын райды. Саяси сана субъектісі кзарасынан, саяси психология субъектілері жалпылы, топты жне жеке саяси санаа блінеді.

Бірінші лшемде саяси сана оамны жалпылы санасыны маызды саяси рама ие жне белгілі саяси нтижелерге ие сратара атысумен аныталады, жне ерекше спецификалы (саяси) детерминация механизмдеріне жне сйкесінше, белгілі салыстырмалы «жалпылы сана» жйесіні кіші жйе автономиясы болады. Осы маынада саяси сана – жалпылы сананы ерекше саясатталан блігі. Осындай саяси сана рамды трде статикалы (жалпы баыттар жне ндылытар) жне динамикалы (жалпылы кіл кйлер) компоненттерін енгізеді.

Наты маынада бл, біріншіден, адамдарды ктуіні дегейі жне оларды саяси жйедегі бар ктулерді іске асыру масаттарында сер ету ммкіндіктерін баалау. Екіншіден, бл идеологиялы тадау негізінде жатан леуметтік-саяси ндылытар (мысалы, ділеттік, демократия, тедік, тратылы тртіптілік жне т.б) .шіншіден, бл азіргі жадайды кіметті кшбасшыларды, наты саяси шараларды бааларымен байланысты тез згеретін пікірлер жне кіл-кйлер.

Саяси сана оамны саяси мдениетіні трін,дегейін жне саяси рекетті е кдімгі жалпы нсаларын анытайды. Осындай саяси сананы анытау тсілі – саяси сратар бойынша оамды пікірді срау.

Екінші лшемде саяси сана саясатпен байланысты,наты аныталан жне йымдастырылан лкен (леуметтік топтар, лтты этникалы рылымдар,халыты топтары жне абаттары) жне кіші (мысалы, саяси элита, скери кіметтік хунта) бюросы, ысым топтары сияты трлі лоббистік рылымдар жне т.б. топтарды жалпыланан санасы ретінде арастырылады. Топты леуметтік саяси жйедегі объективті орны,жне топты сана-сезімні ерекшеліктеріне негізделіп, осындай саяси сана топты саяси белсенділігіні рамын, баытын жне интенсивтілігін анытайтын бейнелер осындысы ретінде тсіндіріледі. Е ке таралан осындай саяси сананы анытау тсілі – ызытыратын топтардан шыатын саяси сипаттаы жаттарды зерттеу.

шінші лшемде саяси сана саяси жоспарда салыстырмалы масатты рекет етіп,саясатты абылдап жне оны наты баалайтын «саяси адамны», тлалы абілеті жне асиеті деп аныталады. Мнда е лкен ызыушылыа субъективті психологиялы ерекшеліктер, адам рекетіні ерекше сферасы ретінде саясатты ішіндегі адамны рекетімен,санасыны рамды компоненттері жне трдік сипаттамалары е лкен ызыушылы туызады. Тланы саяси леуметтену рдістерін зерттеу, жеке адамны саяси санаа ол жеткізуді жалпылы жне трлі топты нсауларды, тсілдерді жне жеке дегейдегі здік саяси сананы жасау. Осы дегейдегі саяси сананы рекет етуіні басаратын механизмдерді анализі онда екі блок компонентті блуге ммкіндік береді. Бл мотивациялы (саяси ажеттіліктер, ндылытар, бадарлар, сезімдер жнеэмоциялар) жне танымды (білім, информациялану саясата мтылыс, пікірлер) осындылар.

Осындай саяси сананы анытауды е ке таралан дісін тлалы-психологиялы зерттеу жне саяси санаа атысты тлана леуметтік саяси типтерін болу.

Осы рекрустан баса, алдымен саяси сана субъектісінде негізделетін, саяси сананы динамикалы аспектлерін зерттеумен байланысты баыттар блінеді. Осы баыттар екі салада дамиды.

Бір жаынан, бл саяси сананы бір оам шегіндегі реттік кезедерімен трансформацияларын зерттеу (мысалы, тоталитаризмнен авторитарлы, содан со демократиялы саяси санаа ту рдістерін зерттеу, бл ту рдістері салыстырмалы-тарихи,саяси-психологиялы баыт шегінде дамитын елдерді басты негізгі болып табылады). Баса жаынан, бл кесіп алу тсілімен «іске асырылатын» таза салыстырмалы саяси – психологиялы зерттеулер. Осыан трлі оамдарды саяси сананы трлеріні анализі жатады (мысалы, кросс-мдениетті баыт шегіндегі осындай трлі салыстырмалы зерттеулер).

Саясаттаы жымды санасызды

Саяси санамен сана-сезімнен баса саясатта біз детте иррационалды немесе маынасыз лкен рл ойнайды. Оны «жымды санасызды» ымы мысалында арастырайы.

Ке маынада бл саяси рекетті индивидуалды субъектісіні «санасында крсетілмаген операциялар жне жадайлар, психикалы рдістерді осындысы (немесе жеткіліксіз сана дрежесімен крсетілген), біра бл белсенде кей жадайларда адамдарды рамсыз конгломератарыны рекетіне аны сер етеді (мысалы, топ) . «жымды» сын есімі берілген сз тізбегінде ресей дебиетте абылданан ыммен сйкес келмейді жне бл жымны саналы адамдар оамы ретінде ыммен байланыссыз тіпті бан айшы. жымды санасызды ымы рекетін спецификалы формасын туызады, шатаспау шін детте, стихиялы, «жымды» емес (жалпылы) рекет.

ымны тарихы те ызы: «жымды санасызды» ымын З. Фреидті жолын жаластырушы, К.Юнгпен жеке санасыздытан ерекшеленетіні адамзатты филогенетикалы даму тжірбиесін стаушылары болатын психикакалы былыстарды ерекше табы белгілеу шін енгізеді.

К. Юнг шін жымды рамы санасыздыты басты рамы болып, архиптер – адамны шын мірінде наты раммен толтырады, яни рекетті трлі априорлы тізбектер; ерекше текті тластілік адамны маында болып жатана сер ету жне абылдау дістері (трлік, топты); филогенетикалы маынадаы кейбір «жыма» жататын адамдарды рекетіні састыын анытайды (мысалы, бір этноса).

Саяси психологияда жымды санасызды анытамасы XIX асырды аяында Э.Дюркгейммен «жымды кріністер» ымымен толытырылады, бл ым йреншікті, автоматталанды жадайында леуметтік топтармен оамдастытар мшелеріні тжірбиесінде рылан рекет тртібі, пікірлер білімні осындысы. Осындай кріністер, адамдарды жеке санасын басып, В. М. Бехтерев мазасызды, жалпы толулар, топты жиындаы рекеті сияты феномендермен байланысты леуметік жне саяси психологияны арнайы саласы – «жымды рефлексология» деп туызуы ммкін.

жымды санасызды шегінде рамды трде жымды эмоциялар, сезімдер, кіл-кйлер, пікірлер, білімдер, баалар жне ойлар блінеді. Басты рлдерге эмоционалды рамында рационалды элементтер тек кбінесе иррационалды сттерге кмекші рл, баынышты рл ойнайтын, дстрлі кзарастар мен сенімдер, кптен алыптасан стереотиптер трінде мір среді.

жымды санасызды екі р трлі трлерді жалпылы рекетінде крінеді. Жалпылы рекетті бірінші трі оны жымды санасыздытын барлы мшелеріне жалпы негіздегі толыанды бтін монолиттік салмаа индивидтерді осатын біртекті сас баалар мен іс-рекеттерге тіреледі. детте бл жалпылы кіл-кйлері мен бірегей эмоционалды кйлермен кп адамдар саныны жтырылуы нтижесінде теді – мысалы, з кшбасшысын кргендегі бірегей серпінмен ктерілген жан-кйерлер тобы, оны атына слемдеулер мен лозунгтарды айтады.

Жалпылы рекетті екінші трлі, мнда маызды рлге жымды ие болады жне керсінше, адамдарды оспай, ажырататын эмоционалды соылармен байланысты себептермен тсіндіріледі. Мнда рекетке жалпы емес, тіпті трлі, біра адамдарды кбіне бірдей рекеттік механизмдер тседі жне рекет туады, оны басты рамы болып адамдарды кпшілігіне объективті жне кенеттен туындайтын критикалы («шекаралы») жадайлара біртекті, бірстті серлі табылады. Осындай жадайлара стихиялы былыстар мен атар соыстар, ткерістер жатады.

Осындай жадайларды негізгі себебі болып жне сипаты болып оларды болжамнын жотылыы йреншілікті болмау жне жаашылды. Берілген ерекшеліктерге байланысты, адамны жеке тжірбиесі осындай трлі жадайлара назар салуа жне дрыс баалауа арсы болады жне сонда тлалара жеке рекетті тсілдерін кмекші жымды санасыз, жалпылы биологиялы немесе леуметтік тжірбиемен тексерілген тсілдер. Осындай серлерді мысалы болып аладаушылы болады.

жымды санасызды бір жадайда тірек болады – ол теріс оиаларды себепшілеріне тсініксіз жаушылыпен осылан немесе кшті кшбасшыа лкен сеніммен жанданан адамдарды лкен адамдарды лкен тобыны саяси бірлігін тудыран болады. Осы жадайларда жымды санасызды саяси жымдасан рекетті негізгі ретінде болады.

Бл тжірбиеде манипулятивті сер ету ретінде адамдарды лкен тобына сер етеді – мысалы жиындарда. Керісінше, жымды санасызды леуметтік-жымдасан рекет формаларын бзанда жне саясата арсы транда: «лсіз кіметпен баынбай баытталан халы арасындаы атыстарда биікті р-бір актісі топты шарасыздыа жеткізгенде жне оны зіне мейрімсіздік ст туызады». Осындай жадайларда трасыз саяси сті рекеті, кбіне леуметтік саяси бзылуа келетін жне зіні бзушы нтижелерін тзеуге кп уаыт талап ететін рекет басым болады.

Негізінен жымды санасызды адамзатты брыны даму кезедерінде маызды рлге ие болды. азіргі дамыан оамда оны маызы тмендеді, тек саяси рекетті саналы реттеу элементтеріні рлі крт тскендегі, дадарысты, экстремалды жадайларда байалады. Кдімгі мірде траты леуметтік саяси жйеде жымды санасызды кдімгі саннын те шірілген трлерінде крінеді. Дамыан елдерге араанда, жымды санасыздыты рлі «шінші лемде» ліде жоары.

Саяси мдениет

Саяси мдениет саяси іс-рекетті негізгі немесе аз дегенде, саяси рекетті даму дегейін жне ерекшеліктерін анытайтын сипат ретінде жиі арастырылады. «Саяси мдениет » ымыны рамына тарихи тжірибе, саясатты саласындаы жеке тлалар мен леуметтік оамдастытарды жады, оларды баыттары жне саяси рекетке сер ететін деттері. Бл тжірибе жалпыланан, згерген серлермен ызыушылытарды сырты жне ішкі саясаттаы рамы.

ымны тарихы 1956 жылдан бастау алады. Дл осы кезде «саяси мдениет» термині ылыма американ саясаттанушысы Г. Алмондпен енгізілді. Оны тсінігінде, бл саяси жйені спецификасын крсететін саяси рекетке баытыны ереше трі. Бір жаынан, саяси мдениет оамны жалпы мдениетті блігі болып табылады. Баса жаынан, ол белгілі саяси жйемен байланысты.

Саяси мдениетті е белгілі зерттеулері Г. Алмонд пен С. Вербаны жмыстарында ола алынды. Олар оны «жеке рекеттерге леуметтік маына беріп, институттарды реттеп, саяси шешімдерді маынамен толтыратын, саясатты субъективті аыны». Баса жерде, С. Верба психологі Л. Паймен осарланып одан тзу жазан: «Біз оамны саяси мдениеті туралы айтанда, біз оны мшелеріні білімі, сезімдері жне бааларында интерлизацияланан саяси жйе туралы сз озаймыз». Аырында, «саяси мдениет» ымы те олайлы болып, кптеген зерттеулер нтижесінде оны кптеген анытамалары тзілді.

Саяси мдениетті анытамалары 4 негізгі топа блінеді. Біріншіден, психологиялы анытамалар. Саяси мдениет оларда саяси объектілерге баыттар жиынтыы ретінде арастырылады. Екіншіден, жалпыланан анытамалар. Оларда саяси мдениет баыт – бадар жне рекеттік актілер ретінде тсіндіріледі. шіншіден, объективті саяси анытамалар. Мдениет оларда билік объектілерін крсетіп, оларды берілген жйеге олайлы атысушыларды рекетіне рсат беретін объектілері. Мнда жйені ерекшеліктері жеке тлаларды жадайына араанда маызды. Тртіншіден, эвристикалы анытамалар. Саяси мдениет аналитикалы масаттара олданылатын гипотетикалы конструкт ретінде арастырылады.

рамды, саяси мдениет ш дегей трінде беріледі: а) танымды дегейде, зіне саяси жйе, оны рлдері, осы рлдерді стаушылары жне жйені рекет ету ерекшеліктері туралы млімет кіргізеді; ) эмоционалды баытта, саяси жйе, оны функциялары, атысушылары жне оларды рекеттеріне атысты сезімдерді крсетеді; б) баалы баытта, адамны саяси жйеге жне оны раушыларына здік атысын крсететін.

Саяси мдениетті наты элементтеріні анализі маызды мдени баыттар жне оларды операционализациясын блуді арастырады, бл эмпирикалы трде оларды трлі блімдерін зерттеуге ажет. Саяси мдениетті зерттеуді классиктері – Г. Алмонд пен С. Вербадан кейін, саяси психология саяси мдениетті элементтеріні базалы схемасын олданылады:

 

Субъект - бадар - рекет – объект

 

Саяси мдениетті субъектісі ретіндегі жеке тла: топ, партия, айма, ел, халы бола алады. Оны бадары баытталан объектілер арасында толыымен саяси жйені, саяси режимді, берілген саяси рдісті, жеке партияларды, саяси кшбасшыларды, аырында, субъектіні зін блу абылданан.

Саяси мдениетті наты оама атысты басты сипаттамасы болып оны гомогендік дрежесі болып табылады.

Біртексіздік субмдениеттер жне тіпті контрмдениеттерді басты саяси мдениет шегінде болуына рсат береді. Біртектілік бан арсы болып тоталитаризмні негізгі болады.

Саяси мдениет – динамикалы жне сол стте жеткілікті интернациялы феномен. Ол зіні стаушылары, жеке тлалар жне саяси оамдастытармен бірге дамиды. Саяси тжірибе рпатан-рпаа берілгенде сырты згерістерге шырайды, оларды саяси мдениетті алыптасан негіздерін кшейтіп немесе оны згертеді. Осындай згерістерге біратар сттер енеді. Біріншіден, бл ндіру жне ттыну саласындаы атынастар динамикасы леуметтік рымыны згерісіне жне леуметтік топтарды ажеттіліктерімен ызыушылытарыны згерісіне келеді. Екіншіден, жаа тарихи тжірбиеге ие болу.

Тжірибе келесі рпатара таза трде емес, згерген кйінде беріледі. згеру алашы тжірибелік оны бекіткіш идеологиялы кріністері, тртіптер жне ндылытар жне бл тжірибені беретіндерді жеке ерекшеліктері арылы беріледі. Бекітілген саяси мдениет элементтеріні консервациясыны маызды ралы болып дстрлер табылады.

рпааралы саяси мдениет – берілуін азаматтар санасындаы з траты, згеретін баыттар жне саяси мдениетті рпатан-рпаа берілуін амтамасыз ететін шегінде траты орталыы бар, саяси рекетті лгілері, тртіптері жне сйкес ндылытарына белгілі баыттар жйесіні бекітілуіні рдісі ретінде арастырып ойлауа болады. Саяси мдениетті згеруіні басты шарты болып саяси рекетті тртіптерді жне жаа лгілеріні енгізілуіне арсылыты жеетін адамдар санасына оамдаы кшті згерістер арылы сер ету табылады. Саяси сана импульсты сас актілермен жне баыттаушы трдегі санасыз реакциялармен атар, саяси мдениетті іске асыруды формаларыны бірі болып табылады.

Саяси мдениетті тзетін факторлара елді немесе оамны сырты шебері жне оларды ішкі міріні белгілі жадайлары енеді.

Баса факторлар арасында дстрлерге мен салттар жне бар саяси институттарды бліп шыарайы. Соыларына мемлекет, скер, шіркеу, іскер шеберлер, университеттер, баралы апарат ралдары кіреді.

«Саяси мдениет» ымыны маызды оны мірі сру жадайлары сас жеке тлалар жне трлі леуметтік оамдастытарды саяси рекетіні тередегі себебін анытауа ммкіндік береді.

рекет – мдениетті мір сру тсілі, онсыз ол ммкін емес. Біра, рекетке айналан мдениет сонымен атар баса индивидті немесе топты аналогиялы айналуларына атынасы болып табылады. Саясатта бл билікті атынасы, билік басы – баынышты атынасы, атыыс немесе бейбітшілік біріккен рекеттер жне т.б атынасы. Сйкесінше, саясатты трі объектілеріні саяси тсіндірілуінде оларды саяси мдениетті ерекшелігін ескеру ажет.

Сйкес аналитикалы деу кмегімен саясатты мшелері туралы млімет саяси мдениетті сипаттайтын рамы, рылымыны индикаторлары ретінде олдануы ммкін.

Саяси мдениетті трлі типтері белгілі. лі Г. Алмонд пен С. Верба алашы жмыстар негізінде ш негізгі жне бірнеше аралас типтерді блді. Бірінші таза тип – патриархалды. Мндай жйе бірбилікті кшбасшылармен басарылады жне азаматтарда саяси жйеге барлы ызыушылыын жойып жне олардан бірегей баыныштылыты талап етеді. Екінші таза тип – билік асты. Ол азаматтарды саяси жзеге кшті баытталуымен жне оларды саясата атысуыны лсіз дрежесімен ерекшеленеді. Ол саяси жйені трлі дегейлері арасындаы аны иерархиялы белгілері бар феодалды оам жадайында алыптасан.

Тменгі баыныштылар дстрге сай зіні сеньорына рмет крсетуі тиіс. «рмет крсетеді» моделі лі де кптеген саяси мдениеттерде сезіледі. Берілген мдениеттегі кшбасшыа рмет жоары азаматты санамен жне жеке атысумен тетін айту керек.

шінші таза тип – активистік. Ол азаматтарды саяси істерде жоары атысуыны лымен жне оларды мемлекет істерінде білімдігіні крсетуін аны байатады, ал бл саясата жоары ызыушылы жне жасы белсенді атынасты крсетеді.

Шынында, таза типтер млдем кездеспейді. Оларды осындылары трлі аралас типтерді береді: патриархалды-баынышты, баынышты-активистік жне т.б.. «Саяси мдениет» деген атауларды біріне ие болан осындай аралас типтерді бірі негізгіге орын таластырады жне оларды арасында тртінші негізгі тип деп аталады.

Саяси психика

Жасыа ие болмаандытан, біз мнда ліде жалпы абылданбаан негізгі психикалы рдістермен функционалды рекеттерді саяси-психологиялы саяси-психологиялы ерекшеліктерін анытау шін «саяси психика» ымын олданбаймыз. Егер те тере психологиялы блшектерге назар аудармаса, онда жеткілікті жалпы саяси-психологиялы трде, адам психикалы трт негізгі блоктан тратыны аны болады. Біріншіден саяси абылдау блогы – саясатты жне жеке аланда, саяси мліметті абылдау. Екіншіден, саяси ойлау блогы – абылданан саяси мліметті деу, оны ойды елегінен деу, оны ойды елегінен ткізу жне саяси шешім абылдау. шіншіден, саяси эмоциялар, сезімдер жне аффектілер блогы – саяси ойлауды орытындысын эмоционалды баалау. Тртінші, соы жне психиканы шегінен шыатын блок саяси рекет блогы – бааланан, делген жне абылданан мліметте негізделген наты шаралар блогы.

Осы негіздегі блоктарды толыыра зерттейік.

Саяси абылдау. лі 20-30-шы жылдары американ «New Look» психолоиялы мектебіні кптеген эксперименталды зерттеулерінде келесі наты дллдегенді: бізді сананы абылдауы санамызды стереотиптері мен бадарларына, ал саяси аспектіде – саяси санаа, сана-сезімге жне саяси мдениетке байланысты жне бл сер санасыз дегейде крінеді. Ат пен автоклікті бейнелеріні біріні стіне бірін ойып, сосын оны, яни, сыртынан араанда, санасыз сызытар жиынтыыны американдытар мен мексикандытара крсетііз. Американдытарды кбі осы тадауданаты автоклікті креді. Мексикандытарды кбі – мустангті креді. Осы бейнемен дл соны автомат Калашников жне скрипкамен жасап крейік. Палестиндытарды кбі (шешендер, ауандар) – тек автомат калашниковты креді. Керісінше, еуропалытарды кбі, скрипканы ана креді. Адам абылдауы тадаулы, селективті. Сйкесінше, саяси абылдау да тадаулы. Мндай тадаулы саяси леументтану рдісінде – лкен, саяси лемге есейген рпатарды туі алыптасып, бл абылдау ерешеліктері саяси мдениетпен, саяси сана – сезіммен жне баса да психикалы функциялармен жне рдістермен байланысты болады.

Саяси ойлау – адам мен саяси шындыты пікірлер, шешімдер жне ой-тйіндері ретінде німді крінісі.саяси ойлауды жйе тудырушы функциясы болып саяси шындыты ереше рекет ретіндегі крінісі болады. Саяси ойлау зіне тек ана когнетивті емес, сонымен атар эмоционалды – баалы механизмдерді, зіні онтологиялы статусына ие кіргізеді. Дл саяси ойлауды принципиалды айырмашылыы болып оны те логикадан алыстыы жиі ашы алогикалыы табылады. лі ХIХ асырда Л. Кэрол тамаша атап кеткен: «бкіл лемде ке таралан аргументтер (тіпті барлыы болмаса да, кпшілігі.) дрыс болып, саяси мір кішкене басаша крінер еді жне оам сабырлыты жайылуына жне баса да теріс серлерге аз берілуші еді. Дрыс баыттамаларды бір жбын (дрыс деп, мен олардан шешім шыаруа ммкін бірнеше баыттаманы айтамын), сізге газет немесе журнал оыанда кездестірсеіз, олара ешбір шешім шыара алмайтын 5 жпа жуы болады. Содан баса, тіпті дрыс баыттамалардан шыса та, автор дрыс шешімге тек бір жадайда ана келеді, алан он жадайда дрыс баыттамалардан ате шешім шыарады».

Саяси ойлауды арастырып, М. Вебер «белгілі бір маына беруге иын терминдерді барлы олданылуын» атап ткен жне «тіпті анализді рсат етпейтіндерді де» атап тті. Революциядан кейінгі Ресейде оамды-саяси пікірталастарды зерттеп, логик С. Н. Поварнин барлы кезедердегі саяси ойлау логикасыны лсіздігі туралы бірегей шешім шыарды – ымдармен басталатын шаралардан бастап, ой шешімдерімен аяталатын байланыстармен аятап, Ресейде азіргі уаыттаы саяси ойлауды арнайы анализі А. А. Хвостовты басаруымен іске асырылды.

Саяси ойлауды рылысы тек логикалы механизмдермен ана емес, сонымен атар бадарлар, масаттар жне саяси ойлаумен аныталады. Баса жаынан, саяси ойлау тек белгілік модельдермен ана емес, сонымен атар перспективті категориялармен (бейнелер, аыздар, сенулер жне т.б.) жмыс істейді, бл з кезегінде жалпы аланда саяси мдениет пен саяси санаа етеді.

Саяси эмоциялар – бл сезімдікті формасы, кейде санамен тйінделмеген, біра, жеткілікті трде аффективті баалар мен серлерді тріндегі адаммен оршаан саяси шындыты рдістері мен былыстарын німді трде крсету. Саяси психикада аффективті, эмоционалды стті арты баалау те иын жне сонау 1954 жылы К. Левин кптеген фактілер негізінде танымды мліметті эмоциялара кнгіштігі, оны рылымдылыымен аныталады деп крсеткен: абылдау алаы нерлым «аны емес» болса, сорлым оны эмоцияа кнгіштігі кп болады. Рейковскийді пікірінше, «саяси оиалар арасындаы атынастар, экономикалы, леуметтік, идеологиялы факторлар арасындаы себеп байланыстарыны иындыы соншалыты, олара ол жеткізу шеберлігі аз адамны ммкіндігінен лде айда жоары... Мндай жадай оиалара басты доминантты эмоционалды атынасты болуына себептеседі». Саяси психиканы жалпы аланда е басты ерешелігі – оны тередік инерциялыы. Оны серіні е тсінікті мысалда, яни ойлау инерциясы мысалында арастырайы (йтсе де, айтыланны брі саяси абылдауа да, саяси рекеттерге де атысы бар).

Саясаттаы психика инерциясы – латын тілінен inertia, озалыссыз, рекетсіз дегенді білдіреді. Бл, біріншіден, оны осы жадайынан шыармайтын себеп болмаанша дейін (былыс, рекет, жадай) тіксызыты, біралыпты озалысты немесе тыныштыты сатау абілеті. Екіншіден, бл белгілі бір сырты серлермен жне соны себебінен белгілі соы жылдамдыа ие болу жне осы себепке, тіпті оны осы себепке, тіпті оны шын сері жоаланны зінде соан еліктеп, серін сезіну абілеті. абылдау жне ойлау инерциялары атадыта, регидтілікте жне іштен стереотиптенуде крінеді немесе сырты саяси баытты ішінде, болып жатан оиаларды баалары мен кзарастарыны жйесін згертуді ммкіндігіні жотыында крінеді жне саяси рекеттерді баыты мен сипатын згертуді ммкіндігіні жотыында, абылдаан бір маыналы шешім мен е йреншікті – саяси шешімдер абылдау механизінен бас тартуды ммкіндігіні жотыында.

Саяси санада ойлау инерциясы, оны атадыымен, ригидтілігімен байланысты тоталитаризмні леуметтік – саяси (саяси шешімдерді абылдау монополизмі), сонымен атар леуметтік психологиялы (ойлау абілеті жне «авторитарлы тла» деп аталатын тоталитарлыт жне авторитарлы оамдармен тзілетін ерекше типті тланы санасыны ерекшелігі) маыналарда табылады.

Саяси психологиядаы ойлау инерциясы «ескі» ойлауды негізгі детерминанталарыны бірі ретінде арастырылады. Оан араанда кез-келген «жаа» саяси ойлау анытамасы бойынша рбір ойлау инерциясын туге баытталан жне серпінділікке, алыр, шыр ойшылыа жне шыармашылыа – зіні орталы саяси-психологиялы сипаттамаларына тіреледі, олар саяси шешімдерді абылдауды баса тсілдері мен оларды тжірбиелік іске асуыны негізінде крінеді.