Саяси психология тарихыны негізгі кезедері

 

3.1 Ежелгі Грекия

3.2 Ежелгі Рим

3.3 айта жаырту кезеі

3.4 Аарту кезеі

3.5 ХIХ асырды саяси психологиясы

3.6 ХХ асырды психоанализі

Ежелгі Грекия

Элладада тжірибе ылымынын маызы болды. Біра, дл ежелгі Грекияда, саясаткерлерді ораторлар алмастыранда ораторлы шеберлік саясаткерді рекетіні міндетті жне шешуші компоненті болды. Шешендік нерді е лы шеберлеріні бірі – Демосфен, саяси рекетті, топты санасы мен эмоцияларына баытталан серіні механизмдерін зерттеген алашы алым болан шыар. Бізге белгілі, Демосфенні зі саясата тжірибе арылы кірді. Оны туанда сйлеуінде кемшіліктер боланы белгілі. Ол ораторлы шеберлікке йрену шін, теіз толыныны шуынан дауысын естірту шін, сааттар бойы, аузын тастара толтырып, жаттыатын. Осылайша ол зіні кн кркірегендей,зілдей дауысына ол жеткізді жне арнайы ойлау шін жаттыу уаытын пайдаланып, ол трлі топты алдында сз сйлеу мен топты кейбір ерекшеліктерін ашты.

Жеке аланда, Демосфен екі типті топты ажыратан. Бірінші топ, бл «эмоциялара берілген» топтар болды. Яни олар, ораторды сзін жиі сысыз абылдананнан, оларды алдында сз сйлеген саясаткерге сас сйкестендіру серін тудыру шін, психологиялы жтыру механизмдерін жргізу ажет деп есептеген. Осындай «иілгіш топтарды мысалы ретінде демосфен бгінгі тілмен айтанда, «рухы биік ксемдерді» алдында рмет крсетуге йренген «тоталитарлы халытарды» келтірген.

Екінші бір топ бл, – «санаа иілгіш» топтар. Демосфенны айтуынша, бл топпен саясаткер арасындаы арым-атынасты баса тры бойынша растыру ажет. Жеке аланда, саясаткер олармен схбаттасанда, олара тн здік ойлауа абілетін сатау шін, логикалы мысал келтіру механизмдерін олдануа міндетті. Мысалы, Демосфенні тжырымдауынша «афиндытар здігінше ойлап жне пікір орытуа йренген, сондытан олармен сезімдерге сйлесуді пайдасы жо». Бл, бгінгі тілмен айтанда, оларды логикалы шешімдерді здігінше абылдау абілетін ескеріп, олармен е уелі рационалды сйлесуге міндетті саясаткерді тілдесетін «демократиялы халытары».

Саяси тжірибеден, ежелгі Грекияда адамны саяси-психологиялы табиатын арастыранда, негізінен, жалпыланан трде екі дстрді блуге болады. Бір жаынан, басты «саяси атысушыларды» ммкіндіктеріні тедігін арастыратын «демократиялы» дстр, яни, саяси рдісті шын субъективтілеріні ммкіндіктерін арастыратын дстр туындайды. Баса жаынан, саяси рдістегі рлдерін жне басымдыын белгілі бір топ кілдеріні, ашы жариялайтын «аристократиялы» (элитарлы) дстр наты мір срді.

Мысалы, Платон мектебіні кзарастарында «аристократиялы» саяси дстр те аны крінген еді. Бл грек ойшылын, жеке аланда, билеушіні барлы жаынан шыдалан трі – «татаы философ» деп есептеген. Оны кзарастарына араанда, барлы емес, тек белгілі адамдар ана «наыз» билеуші бола алады. Баса адамдар (брі емес), мысала, «жауынгерлер бола алады». Халыты кпшілігі, саяси мірге тіпті йренбеген жне лайы емес. Жоары, яни, «саяси», наты айтанда, рационалды-логикалы, «сананы» (жанны) интеллектуалды элементі тек билеуші топ кілдерін де ана басым, Платонда билікті – иерархиялы «Республикасы» туындаан.

Аристотель, билікті лдырауына баытталан жалпылы толулар мен атыыстарды табиатын тсіну жолында билік пен баыну проблемаларыны талдауына келуге рекет етуге тырысан алашы ойшылдарды бірі болды. Ол «ктерілісті бастайтын адамдарды кіл-кйін» (яни, психологиялы кйін) «билік шін соыстармен жне саяси трасыздытармен» байланыстыран. Билікке жалпылы арсы шыуларды зерттеп, былай тжырымдаан: «Біріншіден, ктерілісті бастайтын тлаларды кіл-кйін білу ажет, екіншіден, - оларды алдына ойан масаттарын жне шіншіден, саяси трасыздытар мен билік шін кресті себептерін білу ажет».

Осылайша, Аристотель кезеіні зінде шын саясатты тсіну шін жалпылы психологиядаы згерістерді, оны ішінде, баынышты кйден – баынбайтын кйге ауысуы динамикасын зерттеуді ажеті болды.

Аристотель трлі ылымдар, соны ішінде, саяси психологияны дамуына кп жаалы енгізді. Тек азір, оан азіргі мірді саяси шындыыны негізінде оралып, біз айтадан ойланып отырамыз: мысалы, онымен сипатталан басаруды негізгі формалардыны саяси-психологиялы рамымен: тиранияны, аристократияны жне демократияны. Ресейді жаа тарихын арастыран дрежесі жоары зерттеушілерді айтуынша, брыны кеес ксемдеріні тираниясы, еркіндік жне 80 жылдарды соы – 90 жылдарды басындаы «охлократиядан» кейін наты В. Путинні «аристократиялы» режимі мра етіп алып алан, Б. Ельцинні «олигархиялы» режимі алыптасты (мнда айтылатыны – басару мен билік жеке элементтерді раластын жне берілетін зіне жаын «аристократтар» туралы айтылады). Осылайша, Аристотель бойынша демократияа крделі ресейлік жол пайда болады.

Ежелгі Грекия дл теориялы саяси психологияны кп мысалдарын береді. рине, азіргі кзарастарында алыс антикалы ойшылдарды тілі жне зерттеу дегейі тсінікті. Біра, е маыздысы баса, антикалы кезені зінде саяси-психологиялы сратар адамдарды белсенді аладатан.

Ежелгі Рим

Егер, ежелгі грек ойшылдары, тек ана трлі саяси-психологиялы феномендерді анытаса,онда Ежелгі римде кшбасшылы феномені зі мен кшбасшыларды саяси - психологиясы саласындаы Плутарх пен Светонийді ашылан жмыстары пайда болды. Шынын айтанда, лы саяси психологияны рі арай дауында, ХХ асырды зінде психологиялы мірбаяндар тсілі деп аталатын еді. Жарын мысал ретінде бір ана мысалды арастырайы. Плутарх Гай Юлий Цезарьді мірін жазанда былай деп келтірген: «Цезарь, провинциядан орала салып, консулды ызметке орныуа ойлайды. Ол Кросс пен Помпейді бір-бірімен таы тату еместігін кріп, біреуіне тініш айтуымен, екіншісін зіне жау етіп ойысы келген жо, ол сонымен атар, екеуіні олдауынсыз жетістікке сенген жо. Сонда ол оларды татуластыруа кірісті, олара здеріне арсы рекеттермен тек Цицерондар, Катуллдар жне Катондарды билігін кшейтетінін айтан жне олар, Кросс пен Помпей, досты одаа біріксе, онда біріккен кштермен жне бірегей жоспармен билейтінін ындырды. Осыдан ылым тарихында, саяси айтанда «фракцияа», яни, жаушылды одаа «зінше арсы оюшылы болатын «досты» ымы туындайды. Оларды гіттеп жне татуластырып, Цезарь барлы шеуінен сенатты да, халыты да биліктен айыран мыты кшті жасады, жне де істі жргізгені сондай, анау екеуі бір-біріні арасында кшті тлалар мен билеушіліерге айналан жо, біра, оны зі, Кросс пен Помпей арылы Керике ие болды, жне тез арады екеуіні олдауы арылы те жарын трде консул атаына ие болды».

Брі тсінікті: достарымен жауларыны психологиясын ескеріп, «блісте, белес» принціпі бойынша рекет ет. Осылай, енді Плутарх бізге Цезарьді рекетіні наты саяси – психологиялы моделін берді. Ол оны масат оюшылыын жне саяси стратегияны жарын крсетті, жне оны жарындылыы жоарыда аталан психологиялы сттерді ескеру арылы іске асады.

Цицерон зіні ебектерінде, ораторлы шеберлік бойынша, «саяси ораторлара» ерекше мият психологиялы кеес берген. Жеке аланда, ол ораторлы нсау ретінде, сотта істі жеуге мар (азіргі тілмен айтанда, ораушылара) былай деп жазан: «Талап етілетіні, трешілер ораторды іске андай кіл-кймен келсе, олар сондай кіл-кймен келгені жн. Егер мндай «кіл-кй болмаса, онда трешілерді кіл-кйін оартып, аылды барлы кшін жне ойларды трешілерді не сезетінін, не ойлайтынын, не ктетінін, не алайтынын, оларды неге ауыстыруа болатынын білу ажет».

Цицерон бойынша, ораторды сзіні кбі тыдаушыларды кіл-кйін жне оларды зіні артынан ерітуге барлы амалдарды олдануа баытталуы тиіс. Ораторды - саясаткерді сзі, оны есептеуінше, те кшті жне ысты болуы ажет жне де оратор басаларды оздыруа баытталан саяси сз, ораторды зін тыдаушылара араанда кбірек оздыруы тиіс деп Цицерон ескерткен.

Жалпы Ежелгі Рим саясаткерлері олданбалы психология бойынша алыса жетті – сіресе, ораторлы шеберлік саласында одан маыздысы сол уаыт авторлары саяси психологияны теориялы жне методикалы (психологиялы мір баяндар тсілі) негіздерін жасауды бастаан.