Айта жаырту кезеі

Тарихтаы алашы толы ылы саясаткер жне саяси психолог Н.Макиавеллиді лы ебегі «Мемлекет басшысы» саяси кшбасшылыты проблемаларыны саяси-психологиялы анализіні жарын лгіліріні бірі жне сол стте, адамдармен басаруды саяси неріні азіргі уаыта дейінгі те сапалы кмекшісі болып табылады. Бдан баса, осы жмыста монархты саяси рекетіні жасырын психологиялы сттері жасы жазылан жне крсетілген, (монарх - «тиран»), оларды олдану, авторды пікірінше, тек аталан жо, сонымен атар, жиі дадарысты кезедерде те ажет.

Негізінен, адамдар табиаты бойынша Н. Макиавелли те тмен пікірде еді: «Адамдар туралы негізінен, мынандай ойда болды: Адамдар раымсыз жне трасыз, алдауа жне екіжзділікке бейім, оларды ауіп сескендіреді жне байлы ызытырады». Адамдар, Макиавеллиді есептеуінше, табиатынан иррационалды жне зімшіл, сондытан оларды масаттарына жету шін, жасы жадайлылы туралы сздер болмайды, сіресе, рекет ралдарын тадауда: масата жету жолдары мен тсілдерін атайды. Н. Макиавелли з кезеіні сенімді лы жне иезуит – келерді алдыы шкірті болады. «Масат тсілдерді атайды» – бл иезуиттер орденіні негізін салушы Игнаций Лойоланы белгілі сз раны сол кездегі саясаткерлер шін танымал болды. Н. Макиавелли осы аиданы былай дамытан: «барлы жануарлардан мемлекет басшысы екеуіне сасын: арыстана жне тлкіге. Арыстан апанды, ал тлкі асырдан орады, яни, осыдан, апанжарды айналып ту шін тлкідей жне арыстандай, асырларды орытушы болу керек».

Біра, зіні наылдарыны барлы иезуиттілігіні екіжздігіне арамастан, Н. Макиавелли, мемлекет басшысыны арапайым адамдары баыныштылары туралы мытан жо: «Мемлекет басшысы баыныштыларыны наразылыын немесе жатыртпастыын туызбау шін зі ешандай теріс рекет жасамауы тиіс. Егер ины ол игерсе, онда ол з ісін жасайды жне оны баса нпсілері оан еш ауіп тудырмайды».

Макиавеллилы «арыстан» бейнелері тек атаулы ана болып алмай отырды, теориялар жне тжірибелер саяси психологияны бейнелері. Бл тірі жне те бейнелі ымдар лі кнге дейін маызын жоалтан жо. Олар кез келген саясата, имиджелогия – саясаткерлерді тиімді бейнесін рауда лі де ке олданылады.

Адам табиаты, психология жне сйкесінше адамдарды трлеріні белгілі типтеріні саяси рекетімен байланысты. Траты сратардан баса, Н. Макиавелли дадарысты оамдаы «ткір леуметтік атыыстарды» арастырды. Саясаттаы жалпылы психологияны крделі сратарды бдан да иын екенін мойындау керек, йткені, Н. Макиавеллиді кезінде жне оны алдындаы алымдар кезеінде, азіргі сздер маынасындаы «топтар» сзі болан жо. Адамдарды оныстануыны тыыздыыны крсеткіштері сондай болан, рбір «топ» бірнеше онды, е кбі, жздеген адамды те сирек асырып, топтасан. Бан арамастан, мысала, те тере оймен жазан:

«Тере жне те табии жаушылы, біреулерді билік марлыымен жне басаларды баынуа лыны болмауымен туындайды, бл «мемлекетте болып жатан аладаушылытарды негізгі себебі» деген жне тсіндіруі бойынша: «бл айырмашылыта, сіресе рлі аыл-кйлеріні республикаларда ткерістер туызатын баса себептер табылады».

Баса сзбен, Н. Макиавелли дадарысты оамды (мнда біреулер билеуге баынысы келмейді, бны «жоарыдаылар» істей алмайды, алайда рине, тырысады), ал «тмендегілер» аламайды, деген лениндік революциялы жадайды белгілеріне сайтынына, назар аударайы) – траты оама (мнда біреулер билейді, ал басалар баынады) арама-арсы, жне оамды райтын адамдарды ірі топтарыны психологиялы жадайларындаы айырмашылытарыны негізгі себебін іздеген. Оны пікірінше, тарихи рдісті зі мемлекеттілік формаларыны ауысуын оса, детте «те міндетті мірлік жадайлар» мен «те міндетті оиалар кезеімен» ондаы рекет серімен байалады, мнда е уелі адамдарды рекеттері, жеке аланда, «белгілі кіл-кйге бос сынан адамдарды рекеттері крінеді. Н. Макиавеллиді з кезеіндегі бейнеде кзарасыны антифаталды екініне назар аударайы, ал соншалыты «гуманисті» – егер де блай саяси-психологиялы маынада рине айтуа болса. Шын саясатты мораль мен діннен бліп, барлы саяси ылымдарды негізін салушы саяси рдістерді зін бірінші болып зерттеуге кірісті, жне рине, саяси-психологияны ескермей те алан жо.

Біра, рине, сол уаытты оамды ылымдарыны дегейіні жеткіліксіз дамуыны арасында, тіпті лы ойшыл Н. Макиавеллиді саяси-психологиялы рекеттерді кейбір атарыны жеке сырты жатарын ана тсіндіріп оларды ішкі механизмдерін, жмыс істеу принципін тсіндіре алан жо. Біра, оны істегеніні, саяси з кезі шін лы жетістік еді.

Н. Макиавеллиді «Мемлекет басшысы» азір де тек ана белгілі емес – ол саясаткерлерді бір атарына ажетті кітап болып табылады (сіресе бастапылара). Біра з маынасында, Макиавеллилік «мемлекет басшысы» ебегі болды жне ала береді, адамдарды шын, наты, жне тжірибелік саяси психологиялы лды бойынша алдыы рал болып табылады. «Макиавеллизм» терминіні азіргі уаытта е у, екіжзді жне адал еместі, яни шын саясатта болу ммкін былыстарды атау шін бекер олданбайды. Ол алдына ойылан масат – кейде адамдарды стінен билік ету, масаты шін, ешбір амал, тсіл рекеттен бас тартпайтын тсілді білдіреді.

Аарту кезеі

Атауынан белгілі, аарту кезеі ылымдарды кезеі болды. Сйкесінше, іс жзінде, адамны саяси-психологиялы рлі оам танушыларды назарыны ортасында болды. Бл тіпті кшбасшылар болсын, жне баса да жеке тлаларды саяси психологиясына ана атысты болан жо, сонымен атар, белгілі леуметтік – саяси оамдастытар – уелі, лтты-этникалы оамдастытара атысты болды. Мысалы, осы сратармен ерекше айналысан Дж. Вико: «лттар кетеді... табиатты ш трі арылы, олардан ш трлі рухани рам, халытарды ш трлі табии ытары шыады, сйкесінше осы ш ы тріне ш азаматты жадайды трілері, яни мемлекеттер бекітіледі».

Баса сзбен айтанда азіргі тілмен, мемлекет басарылатын азаматтарды табиатына сйкес келеді, жне саясатты психологиядан айырып оытуа болмайды. Адам табиатыны зі бойынша Вико былай деп жазан: ол саналы, сабырлы, мейірімді жне парасатты... жне задар ретінде ар-ятты, аыл-ойды жне талапты санайды.

Т. Гоббс болса, керісінше, зі секілділер жайлы мндай мейірімді пікірде болан жо, мысала оны есептеуінше адам – бл жануар, жануара тн орыныштары, алаулары бар: «адамны негізгі мтылысы - з марымен нпсісіне жету шін билікке мтылысы». Гоббсты айтуы бойынша адам табиатыны басты атыысы бл адама тн аса марлы пен оны зіні табии орынышы арасындаы атыыс. Философ-гуманисті Дж. Локкті пікірінше, керісінше, адам з табиаты бойынша еркін, туелсіз жне саналы тірі кіл. Дл сондытан рбір адам негізінде «лылара те жне ешкімге баынышты емес», себебі, «тек табиат задарына баынады жне ділетті оамды растыруа дайын».

ділетті оам Дж. Локкті айтуы бойынша трлі адами оамдастытарды кілдері арасында, кейбір ерекше «оамды келісім» негізінде оамды, сіресе ділетті оамды алыптастыруа болады. «оамды келісім» Дж. Локкті айтуынша адамзатты ажеттілікке саналы жауабыны бейнесі болып табылады.

Еске тсірейік, сол кезде лкен жетістіктерге жеткен «оамды келісім» теориясы шын мірде зіні орнын тапан жо, тек XX асырда ол кейбір дрежеде шын саяси тжірибелік орына ие болды, яни, жеке аланда, осындай текті расталу ретінде Каудильо Франко лімінен кейін испанияда, йгілі Монклоа сарайында трлі саяси кштер арасында жасалан «Монклоа Пакті» есептеуге болады. Бл Пакт саяси режимні ауысуынан кейін, дадарысты жадайда оамны дамуыны перспективаларын жне леуметтік-саяси мірді алыптарын анытады жне азіргі уаыта дейін істеп келеді. Берілген мысал, басаны арасында саяси психологияны болжамды рліні жасы бейнесі болып табылады.

Т. Гоббса араанда, адамны табиатына одан рі оптимистикалы кзараса аарту кезеіні ірі тласы Ж. Ж. Руссоа тн. Оны есептеуінше, барлы дерлік адамдар, трлі дрежеде, «ділет пен раымшылыты ішкі принціпіне» ие. Дл мндай «ар-ят сияты психологиялы абілет адамны дайлы инстингтіні негізгісі болып табылады». Руссо айтандай: «адамдар еркін болып туады, біра р жерде темір байлауларда». Яни, ол осы ойды былай дамытан: адамдар коррупцияланан оамны байлауында туады біра, з табиаты бойынша еркіндікке мтылады. «Адам леуметтік жне сйкесінше ла айналанда, ол лсіз ялша жне лдыа бейім жануарлара айналады», алайда «табии адамны з ммкіндіктерінде оамды мейірімшілік кздері болан».

Кезеніні таы бір белгілі ойшылы, Ш. Л. Монтескье «иын-ыстау» кездегі саяси институттаы дамуын зерттеп жалпылы психологияны маызды рлі мен оны саяси рдістерге серін тсінуге адам басан. зіні алдындаы зерттеушілерге араанда, ол саяси-психологиялы трлі былыстарына бейнелеуін беріп ана оймай, сонымен атар, оларды артында тран жеткілікті наты психологиялы себептерін крсеткен. Мысала, тарихи кзарастан, топтаы адамдарды рекетіні бейнелеуі те ызы: «иын уаытта рашан аландатушылар туады, оларды артынан ешкім басармайды жне кшпен келінген жоары билік алынанда, оны айта алыптастыру шін ешкімні кші жеткілікті болмайды;...Топты кн ктермейтіндігін зіні санадан ткізілуі топты кшейтіп аландаушылытарды артырады.Татан трік патшасы ослай тайдырыланда, бл ктерілісті атысушыларыны ешайсысындада оны тайдыратын ойы болан емес, біра біреуді мнгілікке белгісіз болып алан дауысы топты арасынан естілді, Мстафаны аты аталды жне Мстафа кенеттен патша болды». рі арай біз креміз, Ш. Монтескьені алайша дер кезінде жне наты топты рекетті дл сол наты крінгені соынан болан – шындыында, тіпті баса тарихи кезеде, (оны ішінде, топ рекеті), наты крсете алды жне болжай алды.

Осылайша, Аарту кезені саяси рдестегі тек ана жалпы емес сонымен атар, баса наты психологиялы факторларды тсінігін ала жетеледі. Бдан баса, Аарту кезеі осындай трдегі осындай ке кітапты байауларды бейнелеуіні жне ой толануларыны жанрыны, сонымен атар, оларды философиялы-методологиялы ой елегімен откізуді негізін алаушы болды. Негізі бойынша, дл Аарту кезеі толыымен наты саяси психологияны дл осы кезенен кейін дами бастаан баыттарыны философиялы негіздерін алады.