ХIХ асырды саяси психологиясы

лы француз ткерісі кезеінен, оны те клемді боланына жне оан алапат клемдегі зіні саяси рекеттерімен адамдарды атыстырылумен, саяси психология енді зерттеушілер назарынан кете алмады жне тек бір жалпы бейнелеулерді объектісі болып ала алмады. Дл осы кезде ол туелсіз ылыма айнала бастайды жне де лі де жеткілікті дрежеге ие болмайды. Сйкесінше, дл осы уаыттан кптеген авторлар берілген ылымны шын тарихыны есептелуін санайды, біра оны дрежесіні формализациясыны ХХ асырды екінші жартысында боланына арамастан.

лы француз ткерісі жне одан кейін болан жадайлар (жеке аланда, нерксіптік ткеріс) саяси-психологиялы проблемаларды екі лкен абаттарына назар аударылды. Бір жаынан, сырта атылап шыан топтар психологиясы ерекше оамтанушыларды назарын аударды. Баса жаынан, одан аз емес назарды саяси режимдер психологиясы аударды.

Кптеген зерттеушілер з ебектерінде топты психологияны сратарына назар салан, біра, ксіби – психологиялы кзарастан, «топтар» феномені жне жеке аланда, топты рекеті тек ХIХ асырды аяында ана зерттелді. Бл тсінікті: тарихи тжірибені ылыми санадан ткізуіне жне алапат ылыми шайалуларды тсіну шін уаыт ажет болды. Бл зерттеу енді ш классикалы аттар – Г. Тард, Ш. Сигеле жне Г. Лебонны аттарымен байланысты.

Г. Тард топты «жандандырылан бір нрсе» деп зерттеген жне оан осындай ерекше асиеттер: «тым арты шыдамсызды,...» з керемет билігіні жне топта болатын адамдарды «озыштыы» деп жазан. Ол саясатта кездесетін екі типті топты кездестірген: а) «назар салатын жне ктетін» топ; ) «рекет ететін жне белгілі талаптарды крсететін» топ. Сол кезде йгілі психологиялы теориялармен сйкестендіріліп жне рлін біраз арттырып, сіресе, «топты инстинктер» рлін, Г. Тард топты демондандырды жне е алдымен оны осы «жануарлы-демонды» асиеттері, топты рекетті анытайтын, асиеттер арылы жалпы саясаттаы психология рлін тсінгісі келді. азіргі тілмен айтанда, бл тым сыры ашы иынны тым жеілге туді редукционистік позициясы болды. Міне сондытан Г. Тардты аты саяси психологияны «негізін алаушыларды» атарында болса да, уаыт тісі мен оны кзарастары мен пікірлеріні айтылуы ысарып бара жатыр.

Дл сондай тадыр ылымда Ш. Сигелені де ктті. Бл тіпті ойа онымсыз, біра оны есімі барлы дерлік леуметтік жне саяси психологиялара белгілі, біра, оны наты жмыстары, ешкімге млім емес жне де, ол басаа араанда, те ызыты кзарастармен ерекшеленеді. Мысала, бдан баса, Ш. Сигеле «топты интеллектуалды тртіпсіздігі жне сан-сезімдік орташа дегейлілігі ойлар мен сезімдерге те алады». Оны пайымдауынша, топтаы барлы саяси-психологиялы рдістер алашы кезекте «жеке тланы зіні крінісіне сатуа баыттайтын жне сезімдерді аятатын, адамдарды лкен санына баынышты». Ол те наты жадайларды да білген, мысалы, егер, «сйлеуші топты сабыра келтіремін десе, онда, нтиже тіптен арама-арсы болады, уылып шыандар сздерді естімейді, ал айай, белгі, рекет дрыс тсіндірілмеуі ммкін». Сйкесінше, топты рекетін масатты трде баылау жне басару, ммкін емес, деп санады Ш. Сигеле. Оны орытындылауы бойынша, саясатта, «онымен тек келісу ана ажет».

мытылуа айналан Г. Тард пен Ш. Сигелемен топ рекеті бойынша аншама кп жаалы ашыланына назар аударайы. Ал олар осы туралы йгілі Г. Лебона араанда лдеайда ерте жазан. Біра, ылым тарихыны заы осындай: кейінірек оны зіне З. Фрейд тірелгендей, Г. Лебон да Г. Тардты жне Ш. Сигелені жаалытарына тірелді: реферанттады, кей жерде пікірін ерекшеледі, жне топтарды саясаттаы «мен» рліні зерттеуіні пирамидасыны рылуына негіз болып алынды жне олдады.

Аталан, Г. Лебонны есептеуінше, «психологиялы трыдан топ, топ бірлігіні менталды заымен серінде ерекше бірегей азаны райды; топты райтын адамдарды ойлары мен сезімдері бір баытта таралан». Г. Лебон топа осылан тланы ерекшелік белгілірін бліп шыты. Оларды натыра келесі блімдерде арастырайы. Ал азір болса тек Г. Лебонны негізгі шешімін келтірейік: «Осылайша топты рам блігі шкаласы бойынша бірнеше адам тмен тседі». Е натысы, Г. Лебонны есептеушісіне, бл саясатта, сіресе, «жымды рекеттер талап ететін, яни, жеке тланы емес, «топты адамды» - топта жретін адамды алайтын саясатта крінеді. Мысал ретінде, Лебон «демократиялыа» жне ерекше саяси рылым ретінде социализм мен саяси ойды аысына з назарын аударды.

Дл осы зіні жмыстарымен Г. Лебон саяси психологияда, оны тарихында ерекше орына ие болды. Шынында, ол те ерекше жне туелсіз жанрды негізін алаушы болып табылады: саяси ойды аымдармен саяси режимдерді саяси-психологиялы зерттелуі. кінішке орай, осы жанр рі арай дамымай алды. Г. Лебонны социализмді натан жо. Ол леуметтанушылар тайдыруа армандаан, элита тырларында ны трды. Біра, бл оан те білгір жне жеткілікті объективті (сіресе, бл азір, уаыт те келе, лемдік масштабта социалистік тжірбиені лдырауынан кейін тсінікті болды) зерттеушіге айналуа бгет болан жо.

Ол те атал жазан: «Тменгі абаттардаы кре алмаушылы жне жауызды, жоары абаттар, билік кілдерінде саяси процестерге ызыушылыты болмауы, те жоары менменшілдік жне ерекше байлы культі, ойшылдарды кіл-кйіні лазуы – азіргі кездегі кіл-кйлер осындай». оам осындай аптатты былыстара арсы тру шін те ата болуы ажет». рине, оны мамандар даярлайды жне Г. Лебон бны саяси-психологиялы кзарастан алай болатынын біледі: «Аылды француз революциясы кезінде андай жадайда боланын біз білеміз: те сезімтал гуманитаризм, ол идиллия мен философтарды сзімен басталып, жазалаумен аяталады. Осы кіл-кй, сырттан араанда, те мейірбан, шындыында ол билеуші топты лсіреуіне келген ауіпті нрсе...Халы тек оан крсетілген, социалистік жолмен рі арай озалу кеесі беріледі».

Г. Лебон бойынша, осындай аны жне логикалы теорияа араанда зімен «аылды кйін» крсететін, социалистік ойларды жпалылыы, артынан топты брыны рылыса арсы оя алатын, біра оларды з конструктивті рылымды кшімен стай алмады. Осыдан з кезінде КСРО-ны да шапшыан, социализмні негіздік пародоксы туындайды. Топты ктерілісі – бл кбінде эмоциялар мен кіл-кйді жарылысы, оларды сипаты за емес деп санады Г. Лебон, жне де ол те дрыс ойда еді.

Петроградта 1917 жылы болан ткерісті белсенді атысушысы С. Д. Лестивславский былай деп жазан: «Кеес жиынында орныан кіл-кй басылан жо жне депутаттар резолюцияны аыры абылдап, кп адам болып ктіп жатан топа, Екатериналы трге араласанны зінде де. Сол кеште Таврикалы сарай ктерілісті бірінші кніндегідей дл сондай дрежеде толы еді жне кзге те аны трде «сол кездегі» жне «азіргі» кіл-кйді лкен айырмашылыы крінген.

Топты ктерілісіне келетін осындай аладаушылытар, деструктивті рекеттерді ола аланда, азая бастайды жне соны топты психологияны консервативті-оранышты рылымы жее бастайды. рбір ырып-жоюшы, ктеріліске баытталан талпыныс, уаыт те келе брын бзыланны аздап болса да, блігіні айта алпына келтіру рекеті болып табылады. Л. Д. Троцкий Г. Лебонны дрыстыын растады. 1926 жылы ол кнделікті былай деп жазан: «азір пролетариат азан ткерісі кезіндегі жне одан кейінге алашы жылдары болана араанда, ткерістік перспиктивалар мен ке жалпылаулара аз бейім. Ткерістік партия топты кіл-кйлерді трлі згерісіне пассивті теесе алмайды. Біра ол згерісті бейам ткізе алмайды, ткені соысы те тере тарихи тртіппен туызылан». Саясаткер мен саяси-психологиялы тртіпті баасын натыра билейік. Социализмні саяси-психологиялы табиатын зерттеп, Г. Лебон бны, яни, оны эмоционалды жтырмалылыын социализм зімен сенімбілімні бір трі деп тсіну арылы аныталан. рбір сенімбілім зіні «басшыларына» ие – сйкесінше Г. Лебон социалистік ксемдерді жалпыланан саяси-психологиялы бейнелерін сипаттаан. Осындай «ксемдерден», социалистерді билікке келуі арылы, «демократия» ымыны жамылатын билейтін жаа топтар рылады. Г. Лебон демократияны табиаты мен салдарын те ткір сынайды. «Шынында басалара араанда, демократиялы режим леуметтік тесіздіктерді лкен клемде туызады».

Демократиялы мекемелер ерекше трлі тадаушылара тиімді жне мекемелерді орауы тиіс, оларды осы мекемелерді орауы тиіс, оларды баса режимдерге араанда тадауы тиіс. Демократия аристократия сияты касталарды райды. Жалыз айырмашылыы бл, рбір мнда кіре алады немесе кірді деп ойлай алады. Демократиялы мекекелер тек білім тадаландара жне топтара олайлы болады, оларды зін осы мекемелерді те жеіл брін з олымен алатынымен тытау ана алады».

Осылай Г. Лебон саяси рекетті табии масаттылыымен бейнелейді, егер азіргі тілмен айтса, «барлы дегейдегі депутаттарды». Таы бір ескерейік: Г. Лебон саяси режим, саяси мірді йымдастыру тсілі жне тіпті тадау ыы сияты феномендарды саяси-психологиялы анализіні тжірбиесіні алашы жалыз лгісін сынды. «айылы мысал крсетеді, еркі жо, ар-яты жо, лсіз халытарда демократияны тадыры аны крсетіп отыр. з-зін басару, шыдамсызды, задылыты танымау, тжірбиелік сратарда білімні жотыы рлауа ызыу осындай жадайда тез дамиды. Сосын анархия келеді, бдан кейін диктатура орныады»