ХХ асырды психоанализі

Саяси психологияны дамуына З. Фрейдты психоаналитикалы теориясы, кейіннен оны шкіртері де серін тигізді. Адамны рекетіне психоаналитикалы кзарасы бойынша, кптеген адамдарды рекеттері инстинктивті масаттар (Эрос жне Танатас), жне адам эпосы (Мен), Супер-Эго (жоары Мен) З. Фрейд бойынша рылысты негізінен компоненттері арасындаы крес нтижесі. Г. Лебон жне баса да оны «топты жана» замандастарыны пікірлерімен серімен З. Фрейд жеке тла мен топты саяси рекетіні проблемасында психоанализ трысынан келді.

З. Фрейд леуметтік, жне жеке аланда, саяси мірдегі топты феноменін «арапайым жан рекетіне регресс жадайы деп аталады» жне мнда адамдар ежелгі арабайыр ордаа тн психологиялы сипаттамалар кенеттен оянады. Адам топта гипноз жадайында болады, гипнозда оны психикасыны тбінен арабайыр Ид («Ол») шыады жне ол супер – эгоны сананы баылаумен басармайтын жне оларды арасында тепе-тедікте болатын, те нзік Эгомен сталынбайтын. Осы жадайда саналы жеке тланы жоалуы, ойлар мен сезімдерді баса, біра баса адамдармен бірдей баытта айтаориентация дамиды, рухани сфераны эффективтілігі басым болады, бл нтижесінде кенеттен ойларды тез арада орындауа жоары бейімділігін райды.

Топтарды барлы типтерінде, З. Фрейд бойынша, басты осылыс тізбегі ретінде «жымды либидо» болады, з негізінде жне тірегінде индивидуалды либидо жатады, ал мны негізін адамны сексуалды энергиясы райды. Мысал ретінде, З. Фрейд екі жасанды жоары йымдасан топты арастырды: шіркеу жне скер. Оларды райсысында аны «либидо факторы» байалады, яни, бірінші жадайда, Христоса сйіспеншілік жне скер болмысына сйіспеншілік, екінші жадайда, «Жасанды топтарда рбір адам бір жаынан ксеммен, екінші жаынан – баса топты тлалармен либидозды байланысан», олар идеалды «Менді» зінікі ылып бір ана субъектіні тадады жне осыны салдарынан, зіні «Мен» бейнесімен идентификациядан ткендерге». З. Фрейд жазан: «Егер ксеммен байланыс зілсе, топты тлалар арасындаы зара байланыстар зіледі жне топ ыдырайды». Осылайша, аырында кшбасшыны жалпы идеализациясы топ мшелеріні дл осындай зін идентификациялануына жне баса тлалармен идентификациясына келеді.

«Топ ксемі – оны ары атасы, оан брі орыныштан баынады. Топ оны шектеусіз билік басаруын алайды, тынымсыз авторитетті іздейді... Ксем – гипнотизер: з тсілдерін олданылып, субъектіде оны архаикалы трасыны блігін аятады, бл ата-анаа атысты да байалан – адамны атысты да байалан – адамны арабайыр орда – ары атаа атынасы».

Адамны психологиялы табиатын З. Фрейд арастыранда, мынаан назарын аударан, жеке тла мен оамны масаттары негізінде ешашан бірдей болмайды. Эросты масаты (адамдаы негізгі бастауды бірі; оны арасында ркениет дамиды) «жалыз адам индивидтеріні осылуы, ал сосын отбасыны, нсілді, халыты, лтты бір лы бірлікке, адамзат бірлігіне осылу табылады, онда адамдарды либиданальды атынастар біріктіреді». Біра адамда, З. Фрейд бойынша, баса да бастау бар – Танатос (гректі «лім дайы» атымен). Бны маынасы, табии агрессивтілік, деструктивтілік жне тлаларды жаушылыы ркениетті туындауына арсы трады, артынан дезинтеграцияны келеді, йткені, «инстинктивті талпыныс рационалды ызыушыларды» кшті лім инстинктіні ммкіндігінше, психиканы ішкі рылымында Эрос креседі. ркениетті дамуына оамны адамдаы агрессивті инстинктерін баылааны жне керек болса, уына шыратаны ажет, оларды «Супер-Эго» формасында интернализациялап жне оларды «Эгоа» баыттап, бл рине, кейбір «сынуды», адам психикасындаы деструкцияны туызады.

Адамны басалара жне зіне деструктивтілігі, садизм жне махоизм арылы жне де, басасы – соында тек бір ана деструктивті мотивациялы рылымны альтернативті кріністері арылы байалады. Сырты рсатты болмауы невроздарды (басылан либидозды инстинктер) жне кін сезіміне келеді. Бл – адамзатты ркениет шін тлемі жне бл саясатта крінеді. Сондытан психоанализді атасі кезінде А. Энштейнге басталан екінші дниежзілік соыса арсы болан алымдарды тінішіне ол оюа сранысын анааттандырмады, йткені ны сенімді еді: Танатас- адам табиатында, ол адамдарды соыса жетелейді жне бнымен кресу маынасыз.

З. Фрейд саяси психологияа таы бір ірі жаалы енгізді: ол жаа жанр – психобиографияны (психомірбаянды) жасады, негіз ретінде АШ Президенті Вудро Вильсонны мірін алып, детальді психоаналитикалы зерттеуге шыратты. Басынан Фрейд бл Президентке зіні антипатиясын жасыран жо, оны ойынша, В. Вильсонны «лемді злымдытан босатамын» деген ойы тек фанатикті адамдара келетін таы бір ауіпті бір длелі еді. Зерттеу саяси – психологиялы инфонтилизмні мселесін жне оны стаушыа, барлы оама жалпы аланда, жне де саяси психологияны серін, кейін саяси психологияны жаа ммкіндіктерін ашты.

Психоанализ психотарих жанрыны негіздерінде салды, бл баыт сол уаыттан бастап, психоаналитикалы модельдерді тарихи рдістерді динамикасын сипаттауа тырысады. Психотарихи зерттеулер, негізінен, жеке индивидтерде тоталады жне психобиографиялар тріне енеді, біра кейде бл бір ке нрсе – «кезе биографиясыны» тріндей. Бір жаынан, психоанализ шын тарихпен те келісімді болды, йткені осарланан, бірдей масаты бар – рбір былыста ерекшені іздеу. Баса жаынан, олар парадоксалды орынсыз болып шыты, йткені, психоанализ зі зімен тым кшті «проскриптивті компоненті» бар, ал ол тарихшыны шешімдерін аздап ате шыаруы ммкін, дл сол кезде тарихты з масаты тек ана ткен оиаларды бейнеленуі болып табылады. Соан арамастан, психотарих та, психобиография да батыс саяси психологиясына тез бейімделді. Біра, бір стті ескерген жн, «адами факторды рліні о баалау ммкіндіктеріне араанда, тарихты ортодоксалды психоаналитикалы тсініктемесі ткен шындыты белгілі ате ынуына, оны стереотиптендірілуіне келуі ммкін. Осындай барлы жадайларда, нтиже бірдей болады, йтсе де, екі трлі типтерде атысады. Немесе бл субъектіні саяси рекетіні барлы мотивтеріні бір ана себеп пен модельге тырысуа жетелейді (эдип комплексі сияты) – онда бл психотарихты психотариха айналуы болады. Осындай редукционизм айтанланан шешімдері бар кейбір зерттеулерге тн: мысалы, «Наполеон Ватерлоу маында шайасты, тмаудан ауырып, жеілді», «Варфоломей тніндегі гугеноттарды ырылуы король Кралды ішіні крт ауыруынан болды» деген сияты жне т.б..