Саяси атысу: азаматты станымы

Саяси атысу азаматты аырында, саяси атысу-бл «шыатын жер», шын рекеттік салдар, саяси рдістерді леуметтануыны крінісі жне маынасы.

Егер саяси леуметтану рдісінде негізінен жеке тланын саяси жйемен когнитивті жне біраз, эмоционалды зара рекеттесуі тсе, онда саяси атысуды рдістері (немесе атыспауды ) жеке тланы саяси леуметтануыны пайдалылыын крсетеді. Наты арастыранда, саяси атысу саяси жйені жеке тланы «зіне баындара алуы »іске астыма, лде онда жеке ызуышылытармен байланысты кейбір жеке бой бермеу ресурстарыны аландыын крсетеді.Саяси атысу ретінде адамдарды саяси немесе баса да билік (зін-зі бейлеу) рекетіні ажырамас асиеті тсіндіріледі, ол оларды ызыушылытарыны крсету жне жету ралдары рлін атарады. Саяси атысу жеке тла немесе топ биліктік саяси рдістерге атысанда болады, сіресе шешім абылдау жне басару, саяси сипатта жретін рдістерге. Осындаы е дамыан саяси оамдасты болып мемлекеттік-йымдасан оам болып табылады.

Саясаттаы азаматтарды еркін, з басымен атысуы саяси жйелерді,оларды демократизм дрежесіні сапалы ерекшеліктеріні бірі болып табылады. Демократиялы оамда, теориялы трде, осындай атысу – жалпы, те ыты, ойшылды жне тжірибиелік маызы бар, сіресе, азаматтарды маызды ажеттіліктерін озайтын сратарды шешкенде жне осы ажеттіліктер оларды тікелей зырында болады. Бл олар шін з масаттары мен ажеттіліктерін озайтын сратарды шешкенде жне осы ажеттіліктер оларды тікелей зырында болады. Бл олар шін з масаттары мен ажеттіліктерін жекелей жетуге жне орындауа, зін крсетуге жне зін длелдеуде, азаматтылы сезіміне орныанда нтижелі рал болып шыады. Мндай атысу сйкесінше мемлекеттік-ыты институттармен, нормалармен жне іс-шараларымен, осындысында ыты мемлекетті негіздері, демократиялы саяси режиміні негіздерін райды. Демократиялы атысуды таы бір маызды шарты-оама атысты трлі мшелерді арасында шын саяси атысуды ресурыстары –аша, білім, шешім абылдау механизімдерін жне осы шешімдерді абылдайтын адамдар жайлы білімді, бос уаытты баралы апарат ралдарына шын рсатты жне т.б. те дрежеде блу болып табылады.

Саяси режимні сипатына, дстрлерге, территория клемі мен халы санына, байланыс жйелеріні дамуымен баса факторлар атарыны дамуына байланысты, азаматтарды саяси атысуыны тікелей (тура) жне жанама (кілдік) трлеріні осылуы ммкін.азіргі оамда басты агенттер болып, жне бір стте, атысуды кмекшілері болып, саяси партиялар, оамды –саяси йымдар жне озалыстар табылады. Саяси атысуды негізгі формасы болып-сайлаулар, жне ке маынада, сайлау компаниялары табылды. Егер де демократиялы оамны масаты азаматтарды саяси атысуыны мекенмимезациясы болса, онда саяси режимні баса типтеріні зіні ерекшеліктері болады.

Авториторлы оамда халыты блігі толыымен немесе блініп саясата атысудан аластатылады. Мнда «аз даандарды билігі» шарытайды, олар млдем осы билікпен блісуді ойламайды.

Тоталитарлы оам болса, халыты зінше формаларына мобилизациялы тартылуына мтылады, те ызыты жадай болып табылады. Е алдымен, бл топты дстрлік билейтін режимді олдауды шаралары. Дл сондытан саяси атысуды шын аз немесе наминалды ммкіндігінде, тоталитаризмде оамны жалпы саясат тануыны жалан бейнесі жасалады.Осы жадайда, саяси атысу тотарлитарлы режим жаынан халыты рекеті мен саяси санасыны стінен индоктринация жне баылауды кбіне рал рлін ойнайды.

Демократиялы оамда саяси атысу саяси леуметтену жне трбие функцияларын атарады. Егер тоталитарлы оамда саяси арсылы, келіспеушілік, жне тіпті билік органдарыны саясатымен рсатынсыз келісу формаларыны бріне тыйым салынса, онда демократиялы оам арсылыты белгілі формаларына рсат береді. Олар азаматтарды саяси білімге йренуі шін рал болады.

Саяси тарих алымында, Платон мен Аристотельді зі мемлекеттік рылымыны формаларыны ауысуыны себептерін анытауа арналан полис істерінде азаматтарды атысу жне атыспауын арнайы арастырды. Оларды идеалды мемлекетті аяа труына атысу рлі ызытырды. Бдан кейін берілген сратара ызыушылы жаа уаытта айта туады. Біра алашында оны тек ана басарушы шін (Н. Макиявелли), басаруды трлі образдарымен егенмендікті станушылары шін (Ш. Боден), басаруды формаларымен принциптері шін (Ш. Мотескье), оамды келісімні табиаты шін, «халыты егемендік» пен кіметті формалары шін идеалды саяси стратегиясын жасау жне сипаттауды субсидиарм ралы ретінде арастырды.Тек ХХ асырда саяси атысу демократиялы рдістердін дамуынын индикаторы ана болмай, сонымен атар тланын саяси з-зін йымдастырудын дамуыны крсеткіші болады.

Бл саяси атысуды себептеріні мселесіне байланысты. зі бойынша сырттан баланатын саяси атысу азаматтарды здік ішкі белсенділігінін дрежесі жне осы атысудаы оларды еркіндігі туралы ой озауа рсат бермейді. Бны шынымен тсінуге тек саясаттаы азаматтардын атысуынын ішкі психологиялы себептерін білуге ммкіндік береді. Саяси рдісті атардаы атысушыларыны мативациялы сферасыны кптеген зертеулеріні нтижелеріне сйкес, саяси атусыдын себептерінін келесі рине, бл толы тізім емес. Шын мірде трлі наты себептерді кпшілігі бар.

Тменде тек негізгі, ен тараландарды келтірілген:

1) Саясатты рекет сферасы ретіне ызыу себебі жне сымбаттылыы.Адамдардын белгілі трі шін саясат рекет сферасы ретінде ызы. Сйкесінше, олар онысы шін ретінде жмсау сфера тандайды.

2) Білімдік себептер: Саяси адама лемні сипатын береді. Бл олайлы тсіндірмелі сызба, сонымен атар бріне тиесілі емес. Сйкесінше, ол білімге штар ойларды ызытырады, сіресе бала жне жас спірім жаста. Саяси білімдер олара саясатта нашар баытталан рдастарынан артышылы есе береді.

3) Адамдардын стінен билік себебі,е ежелгі, терен, жне сондытан наты сз байламдарды ажет ететін себебтін бірі.

4) Идеологиялы себебтер. Бл адамнын зіні ндылытарыны, оны идеялы тырларыны саяси жйенін иделогиялы ндылытармен сйкес келуде негізделетін траты себептер.

5) лемді айта ру себептері. Бл азіргі лемні идеалды еместігімен байланысты жне оны жаартып айта руа деген мтылыспен байланысты те кшті себептер. Бл адамны зіні ндылытарынын, оны идеялы тырларынын саяси жйенін идеологиялы ндылытармен сйкес келуде негізделетін траты себептер.

6) лемді айта ру себептері: бл азіргі жемнін идеалды еместігімен байланысты жне оны жаартып айта руа деген мтылыспен байланысты те кшті себептер ереже бойынша осы текті себептер саясатпен ксіби айналысатын адамдара тн. Олара саясат лемді згертуді ралы.

7) Дстрлі себептер: те жиі адамдар саясата атысатын себебі-олардын трылыты жерінде, туыстарыны достарыны жне таныстарынын арасында осылай абылдаан.

8) Меркантильді себептер: саясат рекетті баса да сферасы ретінде зімен белгілі денгейде тленеті ебекті крсетеді. Сйкесінше, белгілі адамдар шін саясатпен айналысу-ашанын табу кзі, сайлау алды ааздарын жапсырудан бастап, партиялы функционері ызметімен аятап.

9) Жалан себеп бейнелері. Бл кез келген саяси жйе белсенді райтын квази-мотивтер- «отан шін, сталин шін!» деген раннан бастап-шын демократиянын ндылытарын орау талаптарына дейін.

Трлі себептер трлі саяси атысуды «мобильді» (белсенді) жне «иммобильді» (пасситивті) формаларын блу абылданан. Белсенді формаларды арасында те аз деген алты негізгі нсаа блінеді.

Біріншіден, бл саяси жйені, онын институттарынан жне онын кілдерінен, адамны жеке жоары белсенділігіне атысты емес, шыатын импульстара арапайым реакциялар (о немесе теріс) Длірек айтанда бл кейбір жаналытарды абылдайтын, театрдаы немесе теледидар алдындаы адамдарды реакциясы.

Екіншіден, здік ытардын делегизациясымен байланысты іс-шаралара атысу.

Е жарын мысал-электр ралды рекет.

шіншіден, саяси йымдарды жеке атысу шараларына здік байланысу, жиналыстар жне де баса шаралара атысу.

Тртіншіден, бір реттік емес, ал саяси жерінен институтарыны немесе оппозициялы институттарды шегіндегі наты траты саяси функцияларды орындау.

Бесіншіден, тура рекет жолдастарымен бірге ктеріліске шыу, баррикаданы рауда кмек, саяси атыыстара атысу жне т.б.

Алтыншыдан белсенді, сонын ішінде институция алдынан блек саяси озалыстара билік рекеті, бл озалыстар бар саяси жйеге арсы баытталан болады, оны ауысуын немесе аыры айта руды талап етеді. Жиі бл топтаы атысу (кшбасшылы ), саяси жйені бзуа баытталан.

«Иммобильді» (пасивті) саяси атысу формалары арасында негізгі трт форма бліп шыарылады. Біріншіден, бл оамды дамуды тмен дегейімен сипатталатын саяси жйені арты, асырып бюрократиялануыны, осы жйе мен азаматты оамдасты арасында жалпы аланда, кері байланысты тмен пайдалалы дрежесі, адамдарды саяси институттардан кіліні алуыны нтижесі.шіншіден,адамдара сырттан байланан саяси жйені абылдамауды формасы ретінде саяси апатия- мысалы, соыстаы жеіліс нтижесі, жне елді жауа берілуіні соындаы былыс. Тртіншіден саяси арсылы - саяси жйемен саяси институттара белсенді жаугершілікті крінісі.

Саяси атысу – саясата азаматтарды атыстырылуыны кп дегейлі жйесі.

Ол атысуды арапайым, элементарлы формаларынан басталады жне жоары дегейлер – саяси кшбасшылара дейін дамиды.