Саяси йым: кшбасшыны пайда болуы

Саяси леуметтану рдісі жеке тлаларды зіндік абаттара блуінуіне келеді. Оларды бір блігі белсенді азаматтара айналса, бір блігі пассивті мір сруді тадайды. Белсенділерде мемлекет ралады, саяси жйе болады жне дамиды, оамны саяси йымы жасалады.Е белсенділері мемлекет басшыларына кшбасшыларына айналады. Келесі блімде біз натыра ксбашыны баса адамдармен атынасын арастырамыз, жне кшбасшылы феномені жалпы аланда не екенін білетін боламыз. зірше бізді ызытыратыны- кшбасшыны арапайым адам ретіндегісі, саяси леуметтануды жоарыда сипатталан рдістерді нтижесінде скен арапайым адам деп санайды.

Саяси кшбасшы-бл ксем, формальды немесе формальды емес мемлкетті, саяси топты, оамды-саяси йымыны немесе озалысты басшысы ( «ксем»).

Ереже бойынша, саяси кштерді бірігуінен топтасуын іске асыратын, мемлекеттік жне оамды – саяси институттар, партиялар, саяси озалыстара баыт-бадар беретін саяси рдісті жетекші тласы. Бл, саяси баыт – мысалы, реформаа, немесе ткерістік згерістерге, немесе, керісінше, бар істі жадайын концервацияа кбінде анытайтын ерекшеліктер.

рекетті баытты шегінде, бихевиористтер саяси кшбасшыны келесі негізгі функцияларын бледі:

1) масаттарды анытау;

2) осы масаттара ол жеткізуде ажетті ралдармен кмекшілерді амтамасыз ету;

3) кмекшілерге оларды рекеттерінде жне зара атынастарында олабыс;

4) топты бірттастыын сатау.

Баса сзбен айтанда, кшбасшы жоспарлайды, делегациялайды, бадарлайды жне баылайды, яни, за шыару, атарушы жне сот функцияларын орындайды.

Кшбасшылы ммкіндігі, психологиялы кзарас бойынша, зімен тланы (немесе, топты, сирек) басаларды іс-рекетке мтылысын тудыра отырып, адамдарда оларды тандалан іс-шаралар баытыны дрыстыына сендіре білу абілетіне нсайтын асиеттер жиынтыы.

Сйкесінше,саяси ылым шін кшбасшылы – бл кшбасшылы рекет іске асырылатын ережелер мен шаралар осындысы, жне олар біркелкі сипатта болады (траты саяси жйелерде) немесе трасыз жадайларда ойлаусыз, ая астынан болуымен ерекшеленеді. Саяси психология шін кшбасшылы-бл адамды кшбасшы ретінде сипаттайтын белгілі психологиялы асиеттерді талап ететін ерекше іс-рекет.

Кшбасшыны негізгі саяси-психологиялы сипаттамасы болып рмет крсетілетін адам табылады (авторитет), яни, белгілі жадайлар асиеттер, ебегі арасында олданатын маыналы сер. Авторитет бл – кез-келген басшыа адамдарды басару шін ажет билік атынастарыны формасы, авторитетті формасы. Авторитетті жотыы – басаруды жоалуына, билікпен кшбасшылытан айырылуымен те. Авторитетте, жалпы билікте сияты екі жа болады: басшыны баыныштылара сері жне адамдарды осы серге баынуы.

з кезінде Ф. Энгельс осылай жазан: «рбір крделі рекет йымдастыруда ажет етеді. Соысы болса, авторитетсіз ммкін емес, яни, баса, бтен ерікті енгізілуі болмай, осы ерікке баынусыз». Авторитетты зі жалана блінеді: жалан авторитетті негізгі трлері болып келесілер саналады: а) баыныштыларды басу авторитеті; ) арнайы жасалатын «ашыты» авторитеті баыныштылармен араашытытар; б) кшбашыны мендігіні авторитеті; в) траты аыл-кенестер беру жне резонерлік авторитеті; г) сатып алу авторитеті; ) «здік жігіт» жне жаын арасалушылы авторитеті; д) жалан жасылы жне баыныштыларымен атынастардаы либерализм авторитеті.

Жалан авторитет рашан адамдарды басаратын тламен жне осы адамдарды зіні арасындаы ызуышылытарды сйкес келмеуінде негізделген. з жеке масаттарын алап, мндай басшы з еркін адамдара жоарыда аталан кштеп байлау тсілдерін (тра немесе ауыспалы, психологиялы манада) олданып ашы алдауа барады.Айта кетелігі, оларды шын ызыушылытарына арсы келетін ерікті.

Шын авторитет – адамдара сондай сер, оларды стінен сондай билік, бл осы адамдарды шын ызыушылытарына сйкес келеді, жне сондытан осы адамдармен еркін абылданады.Шын авторитет – бл басшынын серінін адамдарды здік ызыушылытармен осылуы. Мндай авторитетке ие басшы сері детте екі сттен турады: 1) басшыны йымдаы ызметі жне йым авторитетімен байланысты, формальды (ресми) тініш; 2) басшыны жеке асиеттерімен байланысты, формальды емес (ресми емес) адами сер.

Тек осы сттерді алыпты осылысы шын авторитетті негізі болады. Осы екі зара байланысты сттерді тек біріне ана баса назар аудару, ауіпті йткені, баса аспектіні елемейді.

Мнда, рине, занды сра туады: екі нрсені де атар, стті осу шын ба? Бір ана басшы жеткілікті жоары, іскерлік (ралды, детті формальды сер беретін) жне адами (эмоционалді, детте формалды емес серді беретін) асиеттерге ие бола алама?

Нтижелі кшбасшы болысы келетін адам,осыан мтылуы керек. Егр бл жо болса, онда детте компромистік нсалар туындайды-мысалы, осы екі асиетке ие адамдардан тратын «жымды басшылы».

Не басты болады: асиетті бірінші тобы немесе екінші тобы? Брі басшыны рекет саласына байланысты. рине, ндірістік саласында – біріншісі болады, ол саясатта – екіншісі: бл адамдармен жмыс. Саясаткер авторитеті арым атынас рдісі кезінде ралады, жне оны стаушысына адамдарды сенім алыптастыруымен, оны психологиялы абілеттерін мойындауымен, оны рекеттеріні дрыстыымен ділеттілігінде кмн келтірмеумен байланысты. Бл оан адамдарды еркін баынуын амтамасыз етеді.

Ксбасшыны саяси псиологиясыны негізгі болып, лемні саяси «бейнесі» болады ( «сызба», «модель»), ол рбір адамда белгілі жастан кездеседі, біра, трліше крінеді. Саяси кшбасшы шін бл бейнені шындыа асыру, жасауды кшті ойымен атар те жарын жне блшектенген лемні бейнесіні (схемасыны) барлыы тн. Соы талпыныс кшті кшбасшылы абілеттері бар адамны саясата атысуыны е кшті себебі болып табылады. Оан осыла, ол айтымсыз лемні з бейне – схемасын е лкен држеде іске асыруа ммкіндік беретін билік тізгіндеріне мтылады.

Осы бейне – схеманын рылымында ортаны орына зіні бейнесі, зіні жалпы мен ымы, саясатта да сонымен атар, ие. Берілген рылымны зерттелуі зімен лі де аз ралып, жобаланан мселені крсетеді.

Зерттеушілерді кейбір атарынан кейін, бл зіндік бейне адамнын зіні атында орталытанан деуге болады. Бан наты айа-з атын тарихта алдыруа тым арты талпыныс, ас лемдегі саясаткерлерді кбіне тн, жне де таы бір длел – есім кмекші ата ерекше назар аудару, бл саяси кшбасшыларды е экзальтацияланан жне ашы крінетін трі – ткерілісшілерге тн.

Тсінікті, з-зіні бейнесіні рылымда саясаткерлерде берілген кейіпкер рекет жасайтын уаыт пен кеестік туралы, сіресе зіне атысты, млемет рашан болады, жне де айбір саясаткер болмасын алыптаса алмайтын птау жне матауа талпынсыз болмайды.

Соы факторды алса, онда Ресейде 1917 жылы азан айында болан жадайларды психологиялы жайларды психологиялы тсіндірмелерін іздейтін батыс зерттеушілеріні В. И. Ульяновты жрекантамыр жйесіні ауруларына (рпа бойынша таралатын) басты назар аударуы жайшылы емес. «Кеше ерте болды» деген сз ызы психологиялы тсіндірмеге ие болады. кесі мен атасыны ліміні себебін біле отырып Ленин зіні жадайы туралы рине ойланды, жне инсульты ауіпіні жоары дрежесі болатын жаса кіретінін де ескерді. птау жне матауа талпыныс туралы айтса, бнын наты мысалы болып, кез-келген саяси айраткерді мірбаяны болады.

Саяси кшбашыны психологиясында ерекше орындара жалпы абылданбаан жеке талаптара жне ндылытара жатады.Кшбасшы іштей жаналыты енгізуші, сзді тура маынасында – «ылмыскер» – ескі, гіреншікті талаптарды жне тіпті, задарды жне тіпті, задарды айналып тетін кісі болуы керек. йтсе де, сырттай кшбасшы детте традиционамит болуы тиіс-бл былыс «кшбасшы парадоксы» деп аталатыны негізі болады, жне ары арай толыыра аралыстырады.

зірше бастыны ерекшелейік: берілген парадокс шын кшбасшы осылмайтын нрсені атар жиып, стау білу ажеттілігіде болады. Адамдарды эмоционалды птауы кзарасынан ал алыпты йреншіктіні бзбауы тиіс; йткені кез-келген згерістер баса бірденеден айыруа келеді, ол адамдар жоалтуды аламайды. Кшбасшы консерватор болып,з саяси жйесі тобы,оамны лайыты туындысы болатындай «ораушы» болу керек. Біра баса жаынан, сол оамны дамуы шін, мірді жаа дегейіне шыу шін ол инноватор болуы міндетті, жне де жаа, ызы масаттар оя білуі ажет, жне олара жете білу тиіс. Ал бл мынаны білдіреді: йренішіктік нрсеі бзу ажет. Кшбасшы болу шін, саяси леуметтануды жетілген німі болу керек. Біра, онымен алу шін, зінше «келер мен балалар» атыысына тсіп, жее білуі ажет.

Г. Халландер, кшбасшы топ мшелерінен «идеосинкрадия несиесіне» ие («юпитерге лайыты нрсе, баа лайы емес.») деп крсеткен, біра бл неше, ксемдегідей, неше шексіз емес. Дж. Джоне жне Х. Джерард бойынша, кшбасшыны бір міндеті, кп міндеттеріні арасында, бл – инновация, сырты леммен рекеттесуді жаа стандарттарын енгізу. Бл шін кшбасшы сенім несиесіне ие, ол конформист болмауы ажет, йтпесе ол дрежесін жоалтады. Біра, таы бір парадокс – осы конформизмге ы осы адамны барлы адамны барлы алдыны конформистік рекетінен ралады. Дж. Картрайт бойынша, топ мшелері дрежеге конфоридылы арылы ие болады, ол дреже нонконфоризм болуа рсат береді.

иынды мынада – бны осу иын. Сондытан, «мгі» кшбасшылар болмайды, ерте ме, кеш пе, оны р бірі адамдарды ескіге йреншіктігі мен жаанын натылыыны рационалды тсінігі арасында балансты бзады, кейбір жоа басын иеді, жне, нтижесінде, зіні жатыртпаушыларыны сонын арттырады. Бріні есінде жаындаы мысалдар – М. Горбачев бір жаынан, жне Б. Ельцин – екінші жаынан бар.

Саяси кшбасшы психологиясында зіні негізінде бейнемен орталытанан лемні бейне-сызбасы, зіне баса адамдар, мірде бар объектілер мен былыстар жайлы мліметтертерді енгізеді.Осы млеметтер рамдалан жне иерархияланан, «приоритеттер бойынша» ойылан, адамдарды, объектілерді жне былыстарды маыналылыымен сйкесінше бейне – сызбада ойылан. Маыналылы осы заттарды рекет себебіні бастысыны іске асырылуындаы рлімен аныталады – осы бейне – схеманы заттастыру шін билікке мтылу. Маынылылыымен сйкес бір берілімдер зіні бейнесіне (образына), жйе райтын орталыа жаын, басалары алыстатылып, шетте орналасады.

лемдік саясат жарын кшбасшыларда лемні зіндік «бейнелеріні», «схемаларыны» жне «модельдеріні» барлыына кптеген мысалдар береді. Мысалы, Р. Рейган бойынша біраз шарждалан «лем картасы» жасы белгілі. Имам Р. Хаминиді «лем моделі», Мао Цзэдунны «лемдік жоспары», А. Гитлерді «Майн Кампор» кітабында крсетілген айта ру сызбалары жалы есімге айналады.