Саяси элитаны психологиясы

Саяси атысу жне саяси леуметтану рдістері тек жеке кшбасшыларды ана ала шыарып оймайды. осындысында, олар саяси белсенді адамдарды бкіл абатын райды, ол уаыт тісімен, берілген оам шін кшбасшылыты болады (басарушы, билеуші) осындай абат детте элита немесе «басарушы», «билеуші», «алдыы» сынып (аылш. ruling class) деп аталады.

«Билеуші тап» ымы алашы рет Югослав зерттеушісі Н. Джиласпен сталиндік лгідегі кеестік оамны бюрократиялы номенклатурасын атау шін енгізілді. «Элита» ымы латынны eligere жне французды elite сздерінен шыан, бл е жасы, тадаулыны атауы XVI асырдан бастап, бл ым е жоары сапалы тауарларды атау шін олданылады. XIX асырдан жоары леуметтік иерархиядаы е жоары леуметтік топтар шін олданылады. Саяси-леуметтік ылымдарда термин XX асырда ке таралады.

«Элита» – оамды-саяси дамуды элитарлы теорияларыны ортаы ымы, бл бойынша, рбір леуметтік рылым зіне ылым мен нерді дамуыны, басарылуыны функцияларыны іске асыратын жоары, дрежелі абаты немесе абаттарды осады жне де халыты, шыармашылы емес, репродуктивті функцияларын орындайтын блігін осады. Элиталарды азіргі теорияларыны негізін салушылар Платон, Т. Карлейль, Ф. Ницше жне т.б болды. Элита теориясы кзарастарды салыстырмалы бтін жйесі ретінде ХХ асырды басында В. Парето, Г. Моска, Р. Михельс сияты авторлармен негізделді. Элиталарды теорияларыны жалпы маынасы мынада осы авторлар барлы саяси рдістерді элиталарды зара рекеттесуіне келуге тырысты. Сонда элита ымы те зінше жеткілікті болды жне басаларын ауыстырды (класстар, топтар сияты жне т.б).

Американ зерттеушілері шындыты жазан: «Егер «Коммунистік партияны Монифесті» азіргі уаыта дейін болан барлы оамдарды тарихы сыныптар кресі болды десе, онда элитарлыты кредосы бан дейін болан оамдарды тарихы элитарларды кресіні тарихы болды деген ойда тжырымдалады».

Трлі концепциялардаы элитаны анытамасы бірмаыналы болан жо. В. Парето элита деп, з рекет сферасында «е жоары индекс» алан адамдарды айтады. Г. Моска есептеуінше, элита – билікке баытталан саяси маынада е белсенді адамдарды айтан – «оамны йымдасан азшылыы». Испан философі Хосе Ортага-и-гассет элита деп, оамда е жоары дрежеге, байлыа жне топтан жоары интеллектуалды немесе моралды асып тсушілікке ие деп ойлаан, олара «жауапкершілікті е жоары сезімі» тн деп санаан. А. Этциони «билік тырларына» ие адамдарды ескерген. Т. Дай элита деп, йымдарда жне саяси институттарда формальды билікке жне онымен леуметтік мірді анытайтын адамдарды айтан. Л. Фройнд – харизмаа ие, «дай талант берген тлаларды». А. Тоинби – оамны «шыармашылы азшылыы», «шыамашылыты емес кпшілікке» арсы, яни оамны саяси, экономикалы, мдени міріні алдыы тырларына ие адамдардан тратын салыстырмалы кішкен топтар. Сйкесінше, ол саяси, экономикалы, мдени жне т.б. элиталарды блген.

Е психологиялы болып, Дж. Хигли сынан саяси элита тсінігі жатады. Оны пікірі бойынша, бастысы-элитаа жататын адамдарды алатын дрежелері мен ызметтерінде емес. Оны маынасы – осындай формальді ызметке – осындай формальді ызметке отырмай-а, саяси шешімдерді абылдауына сер ету ммкіндігі жне басарушы режимді сынау, бнда аса репрессиялануа шырау туралы аладамай. Яни, бл осы пікірі билікті кзарасына сай келмейтін жадайды зінде, билікті з авторитетімен санасуа мжбрлейтін оамны формальды емес абаты. Осы маынада, элита – «алдыы класс» емес. Соысына, алдымен бюрократиялы иерархияда кейбір формальді тырлара ие, белгілі ызметтерге мтылатындар кіреді. Осы элитаа леуметтік –саяси маызды салаларда крінетін жеке асиеттер негізінде кіреді. Бейнелеп айтанда, «татарды » иерархиясы, ал элита бл аттар жиынтыы.

Ірі дрежеде, элитаа атыс тек оамды мойындаушымен аныталып оймайды, сонымен атар элитаа кіретін адамдарды жеке зіндік сезімділігінде негізделген. Бл зінше оам кшбасшылары шін «кадрлік оры» (немесе оны, кейде, «саяси алды жинаыш» дейді).

Формальді, элитаа «контрэлита» арсы трады, (оппозициялы озалыстарды басшылары), йтсе де психологиялы мнде оларды арасында кп жаынды бар, ал бл кейде миграциялы рдістерді тудырады, мнда, кейбір тдалар элитадан контрэлитаа жне керсінше кшеді.

Мндай тсінікте элита кілдерін жеке саяси мдениетті жоары дегейі, болып жатанды тере тсініп, баалау, нтижелерді алдын-ала болжауды ос, саяси рекеті динализмі жне леуметтік –саяси ортада болып жатан шін дамыан жауапкершілік сипаттайды. Ереже бойынша, элита те «тлаландырылан» жне «жекешелендірілген» емес, оан корпоративті рух тн, алайда, бір стте, те аны крінген, кейде те атал тлааралы баталас атынастар тн. Элитаны рбір жеке кілі – реалды жне потенциалды кшбасшы, біра оларды брін з кшбасшылы потенциалды тек «ойыны ережелерін» жалпы сатау арылы жне, е бастысы – бар леуметтік – саяси жйені саталуы арылы іске асыруа болатыны осады. Элита бл, белгілі дрежеде, оамны жне оны саяси рылымны формальді жымды ксбасшысы.

Саяси элита – бл Л. Милбрайт жазан сол «гладиаторлар» « Бл адамдар, айналадаыларды басару шін жасы дайындаландар. Олар з ксібилігін сезінеді, здерін біледі жне з білімдері жне абілеттеріне сенеді, оларды «Мен» бейнесі те кшті, жне де соылара тзімді, олар ішкі конфликттер мен сенімсіздіктер жгінен зардап шекпейді, з импульстерін баылай алады, олар те саналы, арым-атынаса бейім, з жекеммкіндіктерін аша алады, жауапкершілікті. йтсе де, оларда басаларды кндіріп, басаруа деген алауы туындауы ммкін, біра осындай биімділіктер баса рлдерде ойнайтын адамдара араанда кштірек байалмайды. Гладиаторлар атаа саяси кресте ол жеткізуі ммкін, жне зіне те сенімді болады, сондытан партиялы саясатты айлакерлігіне шыдай алады. Саяси мір онажай емес, тлалара, сіресе, зіне сенімді емес, лсіз, момындара зіні оршаан ортасымен жасы арым-атынаса тске алу ммкіндіктеріне сене алмайтындарды жасы арсы алмайды».

Элита – операциялы тратанбайтын рылым. Бл, ірі дрежеде, виртуалды топ. Соан арамастан, элитаны жанама крінуі бойынша, консолидацияланан, консолидацияланбаан, жауапкершілікті жне жауапкершіліксіз, эгоисттік жне эгоисттік емес деп блінеді. Саяси психология элиталарды, ірі дрежеде де, барлы оамны саяси психолоиясын анытайды, біра, рине оны толыгымен алмастырмайды. рбір саяси рылым зіні саяси элитасын руа тырысады, ол оан билікті нтижелілігі шін ажет. Біра ескереиік: саяси элита ситуациялы рылым болмайды. Бл жоарыда келтірілген саяси леуметтану жне саяси атысуды барлы рдістеріні осынды туындысы.

1) Жеке тланы саяси психологиясы – бл негізгі, сонымен атар, аз зерттелген мселелерді бірі. Бл тланы саяси институттара баындыран жне «объективті», яни, тла стілік саяси ылымды рауа тырысан – яни, «Левиафон» туралы», кп басаран тсіл туралы. Біра соы онжылдытар жеке тланы саясатты барлы дегейлерінде рлін наты крсетті, ал бл «ызыушылы» ымына тірелетін субъективті тсілді айта тууын іске асырды, бнымен адамдар саяси атынастара тсіп немесе тспей басшылы етеді.

2) Саяси леуметану – бл жеке тданы саяси жйеге берілген жйені оны тжірбиемен амтамасыз етуі арылы осылу жне саяси мдениеттке бекітілген оны негізінде туындаан мемлекет кмегімен. Бл сондай жеке тла мен саяси жйені зара рекеттесу рдісі, оны масаты – жеке тланы саяси жйемен рекеттесу рдісі кезінде рдістерді екі атары болады. Бір жаынан, жйе зін жасайды, зіне жаа мшелерді йретіп, бейімдеп, осады. Саяси жйе мнда механизмі рлін ойнайды жне жйе масаттарын сатайды, саясаттаы рпатар мралыын іске асырады. Баса жаынан, саяси жйе талаптары тланы саяси санасын жне рекетін алыптастырады. Саяси леуметтану рдісі кезінде азаматты тласыны алыптасуы жреді - берілген саяси жйені мшесіні. Саяси леуметтану механизмдері жалпылеуметік, леуметтік-психологиялы жне жеке (ішкітлалы) дегейлерде функциясын атарады. Саяси леуметтану жасты кезедер мен стадияларды райды, айта кетерлігі – тланы саяси рылымдары трлі стадияларда біркелкі емес дамиды. Саяси леуметтануды негізгі ш жйелерін блу абылданан: а) масатты тура леументтану; ) стихиялы леументтану; б) з-зін трбиелеу жне з-зін оыту. Ерекше жадайды зімен саяси жйелерді дадарыстарын даы релеуметтанулар райды. Саяси леуметтану ды негізгі ш нсасы ммкін: саяси белсенділік, саяси пассивтілік жне саяси алшатау.

3) Саяси леуметтану рдісінде ол жеткізілетін саяси белсенділік азаматтарды саяси атысуында іске асырылады. Саяси атысу деп, адамдарды саяси немесе баса басару (немесе зін-зі басару) рекетіні ажырамас асиеті тсіндіріледі, ал бл оларды мдделеріні жету жне крсету ралы болып табылады. Саяси атысу сонда болады, ашан жеке тла немесе топ биліктік саяси рдістерге кіліктірілгенде, шешім абылдау жне басару рдісіне атысу, сіресе, саяси сипаттаы, боланда. Осындай саяси оамдастыты е дамыан трі мемлекеттік-йымдасан оам болып табылады.

Саяси атысуды негізінде трлі психологиялы себептер жатуы ммкін. Жалпы аланда, саясатты рекетті сферасы ретінде ызыушылыы жне сымбаттылыыны себептері блінеді: танымды себептер, адамдарды стінен билікке ол жеткізу себебі, идеологиялы себептер, лемді жаарту себептері, дстрлі себептер. меркантильді себептер жне де жалан згерген бейнелер себптері.