Кшбасшылыты ерте теориялары

Шынайы анализді жотыы мен таза бейнеленуі себебінен, кшбасшылы феноменіні зерттелуіні тарих алдысын ткеріп тастайы. Оны саяси-психологиялы анализіні ммкіндіктеріні негізгі жазба тарихыны е жоары жетістігі болып табылады. Біра Х1Х асырды аяы – ХХ асырды басына дейін кшбасшылыа арастырылан діс-тсілдер тек жинаы, тар бейнелеу сипатта болды. Анализ ХХ асырды жетістігіне айналды. Трлі теориялар мен теоретиктер толыымен, натылап кшбасшылыты табиатын тсіндіруге тырысты жне осы феноменні табылуына байланысты факторларды анытауа тырысты. Жалпыланан трде осындай теорияларды бірнеше тобын блуге болады.

«аhармандар» теориялары жне «белгілер» теориялары

Берілген топ теориялары – ежелгілерді атарыда. Тек ысаша оларды бастауларын атап тейік. Бізге белгілі, кшбасшылыты саяси-психологиялы белгілеріні кбі мдениетпен детерминацияланан. Ежелгі мысырлытар з патшасына келесі: «дайа тн белгілерді» жазан аузынан шыан «биліктік сздер», «жректегі тсіністік», «ал оны тілі – ділетті оры». Гомерды «Илиадасы», ежелгі гректерді ойынша ажет трт асиетті ашты: ділет (Агамемнон), даналы (Нестор), улы (Одиссей), датылы (Ахилл). Біра кшбасшыларды рекет ету модельдері жне кшбасшылы «белгілерді» «жиынтыы» уаыт тісімен талай рет згерген.

Салыстырмалы кеш «ахарманды, батырлы» теория кілдері (Т. Карлайл, Е. Е. Дженнингс, Дж. Дауд жне т.б.) батырларды (оларды ойынша, тарих – бл «батырларды», «лы адамдарды» жасаан туындысы) «мра бойынша берілетін» аситтерді блінуі жне оларды «топты» ызытыра алатынына негіз ойып арастырды. «Батырлы» теориядан кейін туындаан «белгілер» теориясы кшбасшыны, рекетті ерекше типі ретінде, андай асиеттерге ие болу керек деген сраа жауап беруге тырысты. Осы теория жатастары (Л. Л. Бернард, В. В. Винхам, О. Тэд, С. Е. Килбоурн жне т.б.) адамды кшбасшы ылатын – белгілі психологиялы сипаттар жне абілеттер («белгілер»). Кшбасшы факторларды атары призмасынан растырылды. Біріншіден, «абілеттер» – аыл-ой, вербалдылык жне т.б.. Екіншіден, «жетістіктер» – білім жне спорт. шіншіден, «жауапкершілік» – байланыс, мтылыс, табандылы, алау жне т.б.. Тртіншіден, «атысу» – белсенділік, кооперация, жне т.б.. Бесіншіден, «дреже» – леуметтік-экономикалы жадай, танымалдылы. Аырында, алтыншыдан, тланы «жадайлы белгілері». Кшбасшыа осы рекет ету шегінде ажетті негізгі асиеттерді атап тейік: 1) істі аятауа деген те кшті мтылыс жне жауапкершілікке кзарас; 2) масата жетудегі энергия мен табандылы; мселелерді шешудегі ауіпке назар аудармау жне алуан трлілік; 3) алыр ойлау; 4) з-зіне сену; 5) айналадаылара сер ету абілеті, леуметтік атынастарды рылымдау асиеті; 6) «зіне» рекеттер мен шешімдерді барлы нтижелерін алу тілегі; 7) фрустация мен топ ыдырауына арсы тру абілеті.

Е ызытысы,1979 жылы АШ Мемлекеттік Департаментінде олданбалы масаттарда абылданан кшбасшылы рекетті зерттеу, азіргі саяси кшбасшыны е маызды белгілер, бюрократиялы, пікірді туралыы, бтен ойды тыдай білу абілеті, белсенділік, су оры жне зіл-ысаты бар болуы табылады. ызытысы, интеллектуалды абілеттер кшбасшы шін шешуші деп саналмайды.

М. Вебер есептеуінше, «саясаткер» шін ш асиет шешуші болып табылады: ызуандылы, жауапкершілік асиеті жне кз ыраылыы. ызуандылы – істі мнісіне баыт тсінігінде, іске те берілгендікте. Кз ыраылыы, сіресе, ішкі тратылыа ие жне шынды рекеттеріне берілуге салындылыпен заттар мен істерге, адамдара ашыты ажет бар мселе – бір жанны ішіне ысты андылыты да, салын кз ыраылыты да енгізу».

Сонымен атар, «батырлар» жне «белгілер» теориялары кшбасшыа ажетті абілеттер атарын жне жотастарын кбейтуде. Белгілі дрежеде, бл брыны, бейнелік тсілдерді инерциясы. Феноменні ылыми зерттелуі одан рі жргізілді.

оршаан ортаны теориялары.

Орта теорияларыны негізгі жадайы келесідей айтады: Кшбасшылы орта функциясы, яни, белгілі уаыт, орын жне жадайлара соны жне жадайлара, соны ішінде, мдени де, байланысты. Бл теория, толыымен адамдарды жеке айырмашылытарына назар салан жо, олара орта талаптарын жапсырды.Мысалы, Е. С. Богардус бойынша, топтаы кшбасшылы трі топ табиаты мен оан шешуге ажетті мселелерден трады.

В. Е. Хоккинг кшбасшылы – топ кшбасшы сынан бадарламаа сйкес баытталып озалысы келетін жадайда ана кшбасшыа берілетін топ функциясы.

Х. С. Персое екі гипотеза сынды:

1) рбір жадай кшбасшыны зіне де, оны абілеттеріне анытайды

2) Жеке ла абілетінтерін: олар жадаймен кшбасшылы асиеттер деп аныталады, жне алдыы кшбасшылы жадайлармен нтижесі болады.

з кезінде Дж. Шнейдер таалып, англиядаы скери кшбасшылар соны ел атысан скери атыыстар сонына тура пропорционалды болан.

Бл орта теориясыны ділеттілігіні е жарын бейнесі болды.Оны баасы шін А. Дж. Мэрфиді айтан сзін олданайы: «Жадай кшбасшыны шаырады, ал ол мселені шешілуіні ралына айналады».

Тлалы-жадайлы теориялар.

Теориялытарды осы тобы алдыы екеуіні осындысы болып табылады оны шегінде бір стте кшбасшыны психологиялы рдісі тетін жадайлар да арастырылады. С. М. Казені ойынша кшбасшылы ш фактормен ндірілетін тлалы асиеттерімен, жатастар тобымен жне жадаймен (мысалы, топ шешетін мселесімен).

Р. М. Стогдия жне С. М. Шартл кшбасшылыты «дреже», «зара рекеттесу», «сана-сезім », «рекет», яни, осы терминдер арылы йымдасан топты баса мшелеріне арай сипаттары. Осылайша, осы теория шегінде кшбасшылы алдымен адамдарды атынастары жйесі ретінде арастырылады, тланы жекеленген сипаттамаса ретінде арастырылмайды.

Х. Герт жне С. В. Миллез есептеуінше, кшбасшылы феноменін тсіну шін кшбасшыны белгілері жне масаттары, оны оамды дрежесі, жатастарыны масаттары, кшбасшылы рлді белгілері жне институционалды контекст сияты факторлара назар аудару ажет.

Осылайша, осы топты теориясыны трлі нсаларында шектесулер мен иыншылытарды жеуге тырысып, алдыы тсілдері артышылыын кеейтуге тырысты.

зара рекеттесу - кту теориясы.

Дж. С. Хаманса жне Дж. К. Хемфилдты кзарастарына сйкес, кшбасшылы теориясы ш негізгі ауыспалыны арастыруы керек рекет, зара рекеттесу жне кіл-кйлер. Бл келесіні мезейді біріккен рекетте зара рекеттесу мен атысуды кшеюі топты талаптара лкен натылыты енгізуімен байланысты. Осы теориядаы кшбасшы зара рекеттесуді бастаушысы болып саналады.

Мысалы, Р. Стогдиллды «ктулерді кшеюі» теориясы келесі негіздемеге тірелді: зара рекеттесу рдісі кезінде топ мшелерінде, рбіріні сйкес ретпен рекет ететіндігініндегі ктуіні кшеюі байалады. Тла рлі зара ктумен сйкес келсе, негіздемеге тірелді:зара рекеттесу рдісі кезінде топ мшелерінде, рбіріні сйкес ретпен рекет ететіндігіндегі ктуіні кшеюі байалады. Жеке тла рлі зара ктумен, жне егер, оны рекеттері топ ктуімен сйкес келсе, онда оан топа «атыстырады» кшбасшылы кш – уат адамны рекет пен зара рекеттесу жне ктуді натылауына байланысты.

«Масатты рекет» (path-goal theory- М. Г. Эванс) теориясына сйкес, кшбасшымен назарды пайда болуы дрежесі жатастарымен болаша марапаттауды тсінуін анытайды, ол кшбасшамен рылымны натылануыны дрежесі баыныштытылармен дл андай рекет марапатталатыны жайлы саналаумен аныталады. Бан жаын «мативациялы теория» (Р. П. Хау, Б. Т. Басс) кшбасшалыты тапты мшелеріні мотивациясын згерту арылы топ мшелерін згерту деп тсіндірілді. Ф. Е. Фидлерді есептеуінше, «кшбасшылы рекет» наты жадайдын талаптарына байланысты. Мысалы, «жмыса баытталан кшбасшы иын жадайларда нтижелі болады. (тым жеіл немесе тым ауыр жмыс). Кшбасшы болса, «зарарекеттесуге» баытталан, детте «орташа», жай сзбен айтанда «аралы» мселерді шешуде нтижелі.

«Гуманистік» теориялар

«Гуманистік» деген ата ие болан теориялар тобы, іс басына нтижелі йымдастыруды дамытуды ойды. Осы теория кілдеріні пікірінше адам з табиаты бойынша «мотивацияланан» жануар, ал йымдастыру з табиаиы бойынша рашан рылымды жне баыланады. Кшбасшылыты негізгі функциясы болып йымдастыруды жеке тлаларды здеріні мативациялы кш-уатын іске асыру жне здеріні ажеттілік терін жзеге келтіру шін оларды бостандыын амтамасыз ету масатында жетілдіру болып табылады, біра, бір сттегі йымдастыруды масатына жетуімен атар.

Д. Мак Грегор йымдасан кшбасшылыты екі теориясын растырды. Біріншіден, бл Х (икс) теориясы деп аталатын теория, ол жеке тлалар детте белсенді емес, йымны ажеттілігіне арсы трады, жне, белсенді емес, йымны ажеттілігіне арсы трады, жне, осыдан оларды баыттап, масат ою керек. Екіншіден ол (игрек) теориясын сынды, бл адамдар мотивацияа ие жне жауапкершілікке тырысады, сондытан оларды бір стте з масаттарн іске асырсын деп йымдастыру жне баыттау ажет деп саналды.

С. Аргирис йым мен жеке тла арасындаы атыыса назар салан. Оны ойынша, йым табиаты мшелер рліні рылымдалуын жне олармен зіні міндеттерін орындаруын адаалауды анытайды. Адам табиатына алдын ала шыр ойлау жне жауапкершілікті крінуі арылы з-зін дамыту тн. Нтижелі кшбасшылы бны ескертіп жне осы асиеттерге тірелуі ажет.

Р. Ликерт есептеуінше, кшбасшылы-бл салыстырмалы рдіс, жне кшбасшы баыныштыларыны сенімін атап, ндылытары мен тлааралы бейімдеріне назар салуы ажет. Кшбасшы баыныштыларына йымдасан рдіс пайдаа баытталанын тсіндіріп, айтуы ажет, йткені, бл жауапкершілікті жне алыр ойлы шешемді абылдау шін бостандыты амтамасыз етеді.

Осы теория шегінде, Р. Р. Блойк жне Дж. С. Маутен кшбасшылыты сызбалы трде бейнелей алды: обциссаларды осі бойынша – жеке тлалара мейіріммен атнасу, ординаталарды осі бойынша – нтиже туралы аморлы. Осы екі коэффициенте жоары болса, соырлм йымдаы сенім мен сыйлау атынастары жасы дамыан.

Ал жалпы аланда, осы теорияларды шартты «гуманисттілігін белгілеп, бл алдыы кейіпкерлерге араанда, ала адам болды.Одан рі бізге лі де кшбасшылыты гуманистік тсіндірмелі не лі де айту ажеттілігі туады, біра біраз кештеу.

Ауысу теориясы

Осы теорияны кілдері (Дж. С. Хоманс, Дж. С. Марч, Х. А. Сайман. Х. Х. Келли, жне т.б.) оамды атынастар ерекше формалы ауысуды бенелейді. Деген тжырымнан шыан, мны рдісі кезінде топ мшелері белгілі лесін осып, кейбір «табысын» алады. зара рекеттесу барлы атысушылар осындай ауысуды немесе ауыстыруды зарапайдалы деп санаанша, жаласа береді. Т. О. Джакобс алмастыру теориясыны з нсасын растырды: топ кшбасшыа дрежемен сыйластыты береді,ал есесіне, оны масата жетуіні ерекше абілеттеріне алмастырады. Алмастыру рдісі крделі йымдастырылан, ол рамына «нешелеу» жне «крделі» тлемдерді крп деген жйелерін кірістіріледі.

Теорияларыны берілген торбы, рине, те-мте рационалисті бола тра, детте, кшбасшылы феноменні тек бір жаын бенелейді. Біра, оны азіргі саяси психологиядаы сері те маызды, кеірек аланда, рационалды психологияа жалпы аланда. Жалпылап айтанда, кшбасшылы феноменін зерттеуді барлы тарихы екі кшті-тсілді билеуіне келді: рационалместтік, жне гуманисттік. Соысы берілген феноменні тлалы-психологиялы тамырларына тередетілген зерттеуді тірек ылды.