Азіргі концепциялар: жалпы типологиялар жне кшбасшылыты трлері

азіргі ылымда кшбасшылыты типалогиясыны кейбіреулерін растыруа жне кейбір типтерін блуге кп деген ммкіндіктер бар. Алашында ХХ асырды бірінші жартысыны типалогияларыны ысаша арастырайы, йткені дл солар азіргі ксбасшылар болсын, ксбасшылы стильдедері шін де негіз алап, жалпы аланда, кшбасшылы фенаменіні де негізін рады, ал сосын саяси-психологиялы типалогиялара тоталайы.

Е. С. Богордус е алашы болып келесі типтерді блді:

1) автократиялы (кшті йымда);

2) демократиялы (топ мдделерін таныстыратын кіл);

3) орындаушылы (кейбір жмысты атаруа шамасы келетін;

4) рефлексивті-интелектуалды (лкен топпен басаруа абілетті жеттпейтін).

Кейінірек, Ф. С. Бортт кшбасшыларды біраз басаша классификациялады:

1) институционалды тип (алып отыран орныны рметтілігіне баланысты);

2) басым (з орнын кш пен сер нтижесінде);

3) кндіретін (баыныштыларыны кіл-кйлеріне сер тигізіп, оларды рекетке баыттайды).

Кейін С. С. Кичело «Кесесі жо кшбасшы! Деген ерекше типті бліп, оны «пайамбар»» деп атады. Пайамбарлар тарих сахнасына иын-ыстау кезедерде шыып, кмекшілеріі олабысын туызып, здері жасаан озалыстарды ерекше белгілеріне айналды.

Ф. Гедл есептеуінше, институционалды жне эмоционалды топты рдістер тек тоыз тлалар типіні арасында туі ммкін. Оны термонологиясында, бл «патша», «анаушы», «кшбасшы», «махабатты объектісі», «злымдыты объектісі», «йымдастырушы», «ызыушы», «батыр», «лгі ттуа келетін адам» (наты айтанда, о жне теріс).

Дж. В. Гетуель жне Е. Г. Губа осылай блген:

1) «за шыарушы (nomotyheric) кшбасшылы», мнда рлдер жне жне ктуді оамды жйелердегі рекетті талапты згерістері анытайды;

2) «идеологиялы кшбасшылы», мнда жеке тлаларды ажеттіліктері мен ынталарын топты рекетті тлалы згерістері анытайды;

3)«синетикалы кшбасшылы», ол атыыс жатарды татуластырады.

В. Белл, Р. Дж .Хилл жне С. В. Миллз кшбасшылыларды келесі типтерін арастырды:

1) «формальді» (ресми орындаы);

2) «танымал» (оамда дрежесі жоары деп саналады);

3) «жер етуші» (шынымен сер тигізетін);

4) «оамды» (здігінен рекет ететін йымдарда белсенді атысады).

М. Конвей кшбасшыларды топтарын баылап ш кшбасшылы рлді блді. Біріншіден, бл ксем (топты «баындыруа» тырысатын, бл топ гипнозды жадайда болады жне ксем оны зі тадаан жол бойынша артынан ертуге тырысады-мысалы, Наполеон). Екіншіден, топ кілі (халыты ежелден алыптасан белгілі «дрыс» пікірлерін білдіреді – мысалы, Т. Рузвельт).

шіншіден, пікірлерді тсіндіруші (топ зер тсінетін нрсені ала ойып, сонымен рекет етеді, сіресе, оны жасырын орыныштары мен аладауларын).

рине, М. Веберді саяси кшбасшыларыны типологиясын да мытпау ажет. йткені, ол е танымал,сондытан онымен блінген кшбасшылы задылыыны ш идеалды типіне тоталайы:

а) легалды задылы, зіні негізінде-рационалды тірек, бл з орнын осы ережелер арасында алан кшбасшыа жне оны ыына, талапты ережелерді легалдылыына сенім крсету. Мндай легитимдылыта баыну легалды ойылан жасыздалан тртіпті нтижесі: болады жне йым билігіні формальды шегінен шыпайды. Бл орын билігі, оны «таын» адам алады. Бл «бюрократиялы» тип жне, сйкесінше, кшбасшылы стилі. Адамдар бюрократа баынады, себебі,здерін кшбасшы зін оршайтын кптеген билік атрибуттарыны алдында лсіз сезінеді;

) дстрлі легитимдылы бнын негізін ежелгі дстрлер жне басшыларды дрежесіні легитимдылы, бнын негізін ежелгі дстрлер жне басшыларды дрежесіні легитимдылыына деген алыптасан сенім райды. Баыну бл жадайда – жеке адамдыты крінісі жне деттегі шарттарды шегімен аныталады. Бл «дстрлі» тип жне сйкесінше, кшбасшылы стилі. Бл дстр бойынша берілетін, монарх билігі, оны ол автоматикалы трде, з асиеттері мен жргізетін саясатына туелсіз алады;

б) харизматикалы легитимдылы, оны эффективты негізгі жеке тланы батырлыына жне лгілік мінезіне, ерекше асиеттілігіне, зіне тн берілуіне келеді. «Харизма» – бл ерекше тірек, ту, асиетті белгі, бны андай да бір адамдарды жрісін басаратын адам алында стайды. Кшбасшыа баыну жеке тланы харизма туралы з тсінігіне тіреледі. Баынып, адамдар тек ана адам артынан емес, оны з сері жне рметтілігімен блейтін харизма артынан жреді. Харизматикалы кшбасшы билігі – бл белгі топ стінен ктерілген стті билігі. Бл ту сияты жарын адам билігі, біра мндай жарынды тек адамнан шыпайды, ол кшбасшыны да, ол стайтын туды да, з махаббатымен блейтін топтардан шыады. Бндай билік те берілген, біра жадайлы жадай згереді, баса ст туды жне осындай кшбасшы тез арайып, з серінен айырылуы ммкін.

детте харизманы райтын екі блікті атау абылданан. Біріншіден, ызыты, ерекше нрсені бар болуы, бл ізбасушыларды эмоционалды талуын туызады. Атап тейік, мндай кшбасшыа салынанды ешкім болмайды оны немесе жасы креді немесе кре алмайды. М. Веберді кезінен харизманы ш нсасы блінеді: харизма ішкі мселелерді символды шешімі ретінде, бтен биліктен агрессия арылы орану, кшбасшыа з ызыушылытарын анааттандыру шін атрибуттарды таайындау.

Осылайша, ХХ асырды бірінші жартысында типологиялар кшбасшыларды бір стте орындалатын функциясы бойынша да (кіл, орындаушы), сол сияты кшбасшылы стилі бойынша да (басым демократиялы) блген. Е жетілген, азіргі теориялар, негізінен, авторитарлы жне демократиялы стильдерді зерттейді жне оларды басаша атайды: «масата баытталан» жне «тлаа баытталан».