Саяси-психологиялы типологиялар

Г. Лассуэлды психопатологиялы типологиясы

Берілген типологияа сйкес, наты саяси тип орындайтын немесе орындауа тырысатын функцияа байланысты, «агитатор», «администратор» жне «теоретик» деген типтер, сонымен атар оларды трлі комбинациялары блінеді. Г. Лассуэлл осы типтерді райсысыны мансабыны дамуыны критикалы жадайларында санасыз факторларды озалыс баытын арастырды жне оларды белгілі саяси типтерді растырудаы рлін зерттеген.

Мысала, «агитаторлар» – оларды негізгі функциясы – з гіт-насихатын тарату жне азаматтармен тілдесу. Олар риториканы вербальды формулалар, ылыты жне принциптерді жиі, салттанан айталануын баалайды. Олар кріну шін мір среді, арсылыстарын атыыса шаырып жне оларды тмендету – оларды басты масаты, ал таза йымдастырушылы функциялар оларда фрустрацияны туызады. Бл тртіпсіз жне жиі анаатсыз саясаткерлер, оларда энтузиазмы топты шаырулармен, кптік далармен жне тіптен рсумен де топты оздырады. Олар шін аудиторияны эмоционалды жауап айтаруы маызды.

Г. Лассуэлды ойынша, психоаналитикалы кзарастан, осындай «агитаторлар» айын крінетін нарцисстар болып табылады (йтсе де, оларды нарциссизмі те арапайым), оларды либидосы зіні «Мен»-іне жне «Мен»-типтес объектілерге баытталады, ал бл гомосексуалды жатарды крінуіне септігін тигізеді, ал олар абстракттік объектілерге проекцияланады. ткенде – бл лгілі балалар, з теріс эиоцияларын ялшатап басан. Біра осындай «репрессиялы садизмі», з ортасында сырты шыпай, оама аударылан. з-зін крсету ынтасы, сіресе, ауызша немесе жазбаша трде зімен ішкі эмоционалды ажеттіліктерді анааттандыруды тсілін крсетеді. Мысала, «фаторлар» детте теріс эмоцияларды басумен жне балалы шата тірік айтуымен ерекшеленеді.

«кімшілік», «агитаторлара» араанда, з аффектілерін аз алыстаан жне абстрактілі объектілерге бейнелеп, з назарын белгілі топпен басаруа аударады, бнымен йымны масаттарына тласыз, ызыусыз ынтаны крсетеді. Олара абстракциялар тн емес, ткені оларда абстракциялара ажет туындаан жо, сіресе, з эмоционалды мселелерін шешуде. Оларды аффектісіз деуге болмайды, олар тек те салын анды жне аффективті теестірілген.

Г. Лассуэлл кімшілік тлаларды екі подтипін блген. Бірінші подтип айын энергиямен жне оймен сипатталады, ал бл оны гіттеушілерге жаындатады. Біра оны назарыны ортасында белгілі жеке тлалар трады, олар з аффектілерін дрежесі азыра бірігіп атарылатын жобалара аударылады жне азаматтарды лкен клемін «зіні тепе-тедігінен» шыаруа тырыспайды. Олар з ортасына байланысан жне оны рекеттерін баылап, тзетугетырысады. Абстракттілігі объектілерге жетуді ммкіндігіні жотыы отбасы ішінде наты жеке тлалармен те кп айналысуменен болуынан себеп болып табылады жне з «Мен» образыны аныталуына иындытармен слтыысады. Екінше подтип - те-мте ебекор жне жауапкершілікті кшбасшы, оларды са блшектер мен бірралды жмыса, натылыа махаббаты бір ттастыты сатап, ортаны алысталуын байатады. «кімшілік тлалары», осы типтегі тланы дамуы кезінде те крделі жадайлара шырамаан, те-мте репрессияа шыраан эмоциялара ие болан жо, йткені оларды немесе сублимацияа айналдырды немесе оларды отбасы ішінде байатты. Оларды жасампаздыы – з кшін крсету ммкіндігі.

«Теоретиктерді» (эксперттерді жне идеологтарды) алыста тран жне жоары пайдалылыы бармасаттар ызытырады. «гіттеушіге» араанда, «теоретиктер» абстракцияа, лылыа мтылды. Трлі ойларды арастыру «теоритиктер» шін алдына ойан масат болып табылады, ал бл лоарды кмекшілерінен алыстатады. «Теоретикке» абстракциялар зіні эмоционалды мселелерін шешу шін ажет. «кімшілік тлаларына» араанда теоретиктер аффектілерді жо кезінде лкен зардап шегеді, йткені зіні даму рдісі кезінде кп фрукстрацияны бастан кешірді. Интеллектуалдану – теоретиктерді бір кездегі здері шеше алмаан эмоционалды мселелеріне жауап.

Г. Лассуэллге сйкес, саяси дамуа саясаткерді мінезі сер етеді. Ол негізгі келесі типті блген: «кштеп жасалатын» жне «драма шыарушы» жне де подтип – «алтысыз, сезімсіз».

«Кштеп жасалатын» мінезі бар тла шін ата атынастар біртектілік, біржадайлылы, з-зін крсетуді біркелкілігі, жадайды десубъективизациясы, жаашылдытан бас тарту жне де кімшілік тлаа, бюрократа тн баса асиеттер тн. «Драма шыарушы» мінез, оны зіне-зі сйсінумен, провокациялара, ойнас ылуа бейімділігімен сипатталады, мнда басаларды жауап алу шін кез-келген ралдар іске атыстырылды, жне де «драма шыарушы» мінез зімен «кштеп жасалатын» мінезге арсы кояды, сонымен атар, «гіттеушіні» саяси тип ретінде алыптасып, дамуына септігін тигізеді. «Сезімсіз» мінезі бар жеке тлалар, басалардан жарын эмоционалды кйіні жотыымен ерекшеленеді жне де Г. Лассуэлл бойынша, тамаша сот ызметкерлеріне, дипломаттара, сонымен атар, кінішке орай, те нашар злым адамдара айналуы ммкін.

Д. Рисманны саяси трлеріні типологиясы.

Д. Рисман оамны ш типін ажыратты жне сйкесінше, леуметтік мінездердіш типін, оны ойынша, мінез оаммен аныталатындытан, ажыратты. ш леуметтік мінездерге саяси тлаларды ш типі сйкес келеді. оамны дстрлі баыттылыына «немрай тип» - саясата сай келеді, оны саясаттан орануа оны немесе тмен мобильдігі немесе баыттарды жотыы немесе баса бір нрсе итермелейді. «Немрайлыларды» деттегі кзарасы: саясатпен баса біреу айналысуы тиіс. Олар билікке мтылмайды, саясат шін жеке жауапкершілікті сезінбейді жне те сирек саясатты серінен кін сезімін немесе фрустрацияны сезінеді. Бл адамдар саясаттаы яттылыын, зінше бірттастылыын сатады. «Морализатор» («ішке – баытталан мінез») – эмоцияларды басуды жалпыабылданан адам, кшбасшы. Оны рекеттілігі кшті аффекттермен жне тмен компетенциямен сипатталады. Бл немесе адамдар жне институттар жетілуіне мтылатын, з-зін жасартуа бейім идеалист немесе жасыа жетуге баытталмаан, біра жаманды айтаруа тырысатын тип. Д. Рисман «морализаторларды» екі типін ажыратты: «арсылы білдіретіндер» жне энтузиастар». Екі жадайда да, эмоциялар саяси аылдан асып тседі, біра арсылы білдіретінні» эмоциялары «энтуазиастын» эмоцияларына араанда араы тнек. те арты энтуазиазм, сіресе морализатордаы, нтижелі жмыса бгет жасайды, ал кшті эмоциалар – жадайды дрыс абылдауа бгет жасайды, ал бл лемдегі тнектелген трдегі круінекеледі.

«Ішкі баылаушы» (inside – dopester, «басалара баытталан») – немесе эмоциясыз немесе з эмоцияларын баылайтын, з мдделері, пайдасы шін саясата бет братын адам. Оны белгілі сратармен масаттар ызытырмайды. Ол одан рі басаларды басарумен уаытын ткізеді. Ол шін деттегі кз арас: «егер мен саясатты згерту шін ештене жасай алмасам, онда маан тек оны тсіну алады» Бл «саясаттын ішінде » болуа тырысатын реалист жне егер ол саясаткерлерді згерте алмаса, онда ол оларды басарады. Мнда ол олара ысы келеді, йткені, оны нашар, аз мліметке ие уына санасын деп аламайды. Жоарыда сипатталан ш леуметтік мінез жне олара сйкес келетін саяси типтер «бейімделген» деп аталатын типтер болып табылады. Бл «алыпты » типтер, оларды мінезі леуметтік талаптара бейімделеді, яни, оам жне мінез тепе-тедікте болады. Біра, мінезді леуметтік талаптардан ауытуы байалады. Біріншіден, «аномикалы» (нашар бейімделген) мінез жне екіншіден, «автономды» мінез. «Автономды адам» з саяси алауларын зі тадауа еркін, йткені оны санасы ешкімні пікірлерімен детерминацияланан жо жне мдениетпен аныталмайды. Осындай адамдар оамдаы тртіп талаптарына баынуы ммкін («аномикалы» типтер секілді), біра осындай баыну ажеттілігі жайлы шешімді еркін. Д.Рисмана сйкес, «автономды мінез» - кінішке ораай, жетуге ммкін емес идеал.

«Макиавеллисттік тланы» теориясы.

Т. Адорно жасаан авторитарлы тланы F – шкаласымен бірдей, Р. Кристи жне Ф. Гайс макиавеллды тланы М – шкаласын растырды (монипулятор – адам тласыны), бнын моделі лі Н. Макиавелли айтан идеялара негізделген. Наты зерттеулер нтижесінде, тланын екі типі блінді: тменгі Мак- коэффициенты бар жне жоары (коэффициент Q байланысты емес ) Мак – коэффициенті бар.

«Жоары МАК»: «Салындандылы» синдромы - леуметтік серге арсылы тсінуге баыт жасау, жаа рылымдарды трызу жне олара баылау жасау.

«Тменгі Мак»: «те лкен сену» – леуметтік серге те болу тлаа баытталу, рылымды тадау жне оан сай озалу.

Зерттеулер осындай нтиже крсетті наты тура гімелесуде «тменгі Мактар» те эмоционалды, жне тез еліккіш болады, ал, жоары Мактар салынандылы пен сабырлыты сатайды. «жоары Мактар» когнетивті импровизация ажет жадайларда нтижелі, ал «тменгі Мактар» осы уаытта тек наты ойын ережелері бар жадайларда ана жеіске жетеді. Жалпылаанда трде жоары мак-коэффициенті бар адамдарды осылай сипаттауа болады: сабырлы жне эмоционалдылыты жотыы, сасата баытталанды басалармен бсекелі крестемасата жетуге мтылыс, суы рационалдылы жне алдын ала ойлау тн. оршаандарды эмоциялары, здік алаулар «жоары Мак» жаына ысым крсету еш сер етпейді. «Жоары Макты» тласыны белгілері ішкі психологиялы рдіспен аныталады: жадайды наты, когнетивті сипаттамалары мен жеіске назарын шоырлауда жатыр. Тменгі Мак-коэффициенті бар адамдар келесі ие рбір жадайды жекешелеу, жеке тлаа баытталу, ал абстрактті масаттара емес, жадайды рационалды баалауына эмоцияларды рационалды баалауына эмоцияларды жиі араласуы, осы эмоциялардан туелділік жне шеттен ысыма туелділік.

Нтижесінде тсінікті, дл «жоары мактар» соында кшбасшы болады. Оларды уаты артынан ергендерді здері ойан масаттара жету шін кндіруге жне сендіруге жетеді.