Кшбасшылы феноменіне азіргі кзарастар

Барлы алдыы зерттеулерді нтижесінде негізгі шешім осындай шыады: кшбасшылы феноменін тсіну топ пен кшбасшыны зара рекеттесуіні анализсіз ммкін емес. Мны е алаш тсінген – К. Левин, Р. Леппит жне Р. Уайт, бны олар кшбасшылыты трлі стильдерімен жасалатын психологиялы бойынша зерттеулер атарын жргізгенде тсінде жне кшбасшыны топпен зара рекеттесуініні ш негізгі модельдеріні келесі сипаттамаларын блді авторитарлы, демократиялы жне немрайлы (laissez – faire) стильдер. Топты осы стильдерді рбіріні рекеттеріні негізгі сипаттамалары 1 кестеде крсетілген.

 

1 кесте – Кшбасшылыты негізгі стильдері

 

Кшбасшылыты стилі жне сипаттамасы	Авторитарлы	Демократиялы	Либералды laissez - faire
Шешімдер абылдау тсілі	Кшбасшыны зімен детерминацияланады	Мселелер топпен наты талыланады,мнда кшбасшы реттегіш жне тезегіш рлін атарады	Анархиялы
Кмекшілерді белсенділігі жне технология	Кшбасшыа тгел жне ата баынан	Баыныштылар шешімді талылау кезеінде жеткілікті бостандыа ие,шешім абылдаудан кейін, кшбасшы шешімді іске асыру рдісіні те альтернативті тсілдеріні 2 немесе одан да кп саны	Процедуралы жоспардаы кп нсалылы, шешім абылдауда баылауды жотыы
абылданан шешімні атару формасы жне топты рбір мшесіні рекетіні регламентациясы	Шешімді абылдау формасыны атысында атал басару жне жеке тлаа дейінгі баылау	Топ мшелеріне шешімді атару кезінде форма тадау да еркін топ ішіндегі демократия оны мшелеріні з-зіні йымдастыру формасы	Кшбасшыны айтандарыны тгелдей дерлік жотыы
Топты рбір мшесіні рекетіні араатынасын даы критика жне рсат бермеу	Кшбасшы баыныштыларына атысты атал критика жне те ата тиымдарды олдану ммкіндігіне ие	Топты рбір мшесіні рекетіне «объективті » атысы, жмысты наты нтижесіне байланысты	Кшбасшыны з кмекшілеріні рекетіне толы кенет жадайлылы, белгісіз тиымдарды іске асырылуыны болжамсыз ммкіндігі

 

Кптеген эксперименталды зерттеулер нтижесінде, алымдар мндай шешімге келді авторитарлы кшбасшылар кмекшілеріні німіні саны бойынша нтижелі, ал демократиялы – оны сапасы бойынша жне кмекшілеріні моральды жадайына байланысты. Кшбасшылыты трлі стильдері топтардаы трлі психологиялы жадайа келеді. Авторитарлы кшбасшысы бар топ мшелері немесе немрай немесе бір-біріне агрессияа толы болады, йткені, кшбасшы, оларды типті тла аралы атынастарын баылады. Демократиялы кшбасшысы бар топ мшелерін «біз» сезімі жне лкен бірлік біріктірді. Немрайлы кшбасшысы бар топ мшелері, бірлік сезіміне ие болан жо, жмыса кілдері толан жо жне де топ ішіндегі жмыс німділігін жоарылату шін ктеру масатында олданылмауы ммкін, біра жмыспен анааттану шін демократиялы стиль е лайы болады.

М. Басс, Г. Дантемон, Ф. Фрай, Р. Видулич, Х. Валибах жне басалар, кшбасшылы феноменін зерттегенде «арсыдан» озалыс жасаысы келді. Олар кмекшілерді типтерін кшбасшылыты екі негізгі стилімен зерттеді, «кштеп баыттайтын» жне «гіттейтін» оларды шешімі ралды баытталан ізбасарлар гіттейтін кшбасшыларда нтижелі болды, ал эмоционалды баытталан – кштер баындыратын кшбасшыда. Топтаы жмыспен анаат зара рекетке негізделген директивті кшбасшы кезінді жоары болды. Сйкесінше, анаат сезімі босасыан, эмоционалды баытталан кшбасшыда тмен болды. ралды баытталан кмекшілерді кшбасшылары дл сондай баытталуа тырысады. здігінше баытталан топтарды кшбасшылары здігінше баытталуа тенденциялары болмайды. Эмоцианалды баытталуа мтылан топ мшелері зара рекеттесуге баытталан кшбасшымен жмыс кезінде анааттанды. здігінен баыталу басым, агрессиялы сипатталады. зара рекеттесуге баыт-байланыстара ажеттілік ету жне баыныштылыта. Масата баыт кшті тлалы интеграциямен байланысты. Топтар кшбасшы мен топты тлалы баыттарыны осындысына нтижелі жмыс атарып, аз аладайды.Масата баытталан кшбасшысы бар топтар, тек зара рекеттесуге баытталан топ кшбасшыларынан нтижелірек.

Е жаа тсілдерді ажыратуды е бастысы – бл кшбасшылыты жеке сипаттамалары мен жекеленген фактілеріні ылым мен жинаталып, жалпылануыны максималды интеграциясына мтылыс. Мысалы, Д. Катц кшбасшылыты зерттеуді тек трт негізгі ауыспалыы мен нсасын сынды:

1) рылымдану мен рлдік детерминизмні, сіресе, бны рекетте крінуі (йымдасан кшбасшылы немесе одан еркін, йымдасан – мысалы, топты озалыстаы кшбасшылы туралы айтуа болады);

2) йымдасан кшбасшылы жадайында басты, шешуші болып – институттарды сипаттамасы болады (демократиялы немесе авториторлы);

3) маызды рлге ие – алашы жне екінші топты атынастар болады;

4) топты немесе йымны баса жйелермен жне жйе астылармен атынастарды, сонымен атар, кшбасшыны осы барлы иерархиядаы орны маызды.

 

2 кесте –Кшбасшылыты иерархиялы дегейлері жне модельдері

рылымды жйедегі иерархиялы дегей	Кшбасшылы рдісі	Масата сйкесінше баыт	Сйкесінше леуметтік эмоционалды баыт
Тменгі	Бар рылым шегіндегі кімшілік	техникалы экспертиза; ережелерді білу	Баыныштыларыны тедігі туралы аморлы
Орташа	Кеейту, рылымды толтыру	йымдастыру мселелерін тсіну	Топтаы атынастарды біріншілік жне екіншілік біліктері
Жоары эшелон	рылымды згерту; Жаа саясатты растырып, ткізу	жйелік ммкіндік; ешкімге састыты жотыы	Харизма: белгілік; авторитарлы; функционалды

 

Кшбасшылыты трлі типологияларын зерттеп, М. Германн кшбасшы бейнесіні трт негізгі трін блді:

1) «Жарын киімдегі сыбызышы» (наыз батыр) неміс алашыынан тышандарды уан ертегідегі сыбызышы секілді, кшбасшы масаттарды ояды, баытты анытайды жне ізбасарларын гіттеп-сендіреді. Оан барлы іс шін жауапкершілік тиесілі. Кшбасшыны зін жне сипаттамасын зерттеуді сынады. Кшбасшы мінезін танып, оны андай масаттар жне стратегиялар тадайтынынан анытауа болады. Кшбасшыны осы бейнесі бдан брын сипатталан «батырлар» теориясыны туындауына ыпалын тигізді.

2) «Саудагер» – ол адамдара не керектігін біледі, жне адамдарды ажеттеріне деген тсіну те ажет, олара кмектесу ммкіндігінен де асып тседі. Кшбасшыны бл типіне «трансрекеттік» теория жне алмасу теориясы сйкес келеді.

3) «уырша» - кшбасшылыты осындай нсасында топ саясаткерге кш беріп, баыт тадайды. Кшбасшы топты сенімді адамы болып, топ атынан жмыс істейді. Бндай жадайдаы кшбасшылыты тсіну шін, кмешілерді масаттарын білу ажет. Осындай кшбасшылы атрибутивтік зерттеледі.

4) «рт сндіруші» – осы жадайдаы кшбасшылы – болып жатана жауап реакция. Мндай кшбасшыны табиатын тсіну шін, жадайлы теорияларды немесе жасайтын контекстіні білу ажет.

Осы бейнелерді негізінде, М. Германн кшбасшылыты бес негізгі компонентін блді:

а) кшбасшы тласы жне оны шыару ерекшеліктері;

) топ сипаттамасы;

б) топтаы зара атынас табиаты;

в) кшбасшылы іске асырылатын контексті;

г) кшбасшы мен кмекшілерді наты жадайлардаы зара рекетіні нтижесі.

Кшбасшылы типі осы бес рам блікті табиаты мен осылысына байланысты. Кшбасшылыты барлы теорияларыны негізгі теріс жаы, М. Германн бойынша, оларды бір ана компонентте тоталуы. Осыдан, рам бліктерді барлы ммкін осылыстарын ескертіп жаа кешенді теория ажет.

Осындай тсілді е ызы ммкіндіктеріні бірі – А.Вилдавскийді мдениеттанушылы теориясы. Осы зерттеушіге араса, кшбасшылы бл саяси режим функциясы. А. Вилдавский режимдерді 9 типін бледі, оларды тртеуі негізгі, ал аландары аралас сипаттмалара ие. (3 кестені араыз).

 

3 кесте – Саяси режимдер, мдениеттер жне кшбасшылыты типтері

Режим: авториторизм Мдениет: фатализм Кшбасшылы: деспотты, шексіз жаласатын	Режим: коллективизм Мдениет: иерархия Кшбасшылы: позициялы, саласы бойынша шектелген, уаыт бойынша жаласатын
Режим: индивидуализм Мдениет: нары Кшбасшылы: метеорлы, шектелген жне аз жаласады	Режим: эгалитаризм Мдениет: ділет Кшбасшылы: харизмалы, шексіз, аз уаытты

 

Алашы авторитарлы режимде крінгенде, кшбасшылы за жне барлыын амтиды. Кмекшілері фотолистер боланда, кшбасшылы рашан да ерекше сипатта болады.

Екінші режимде, яни коллективизмде, иерархиялы мінезі бойынша автократиялы, ал жадайы бойынша позициялы болады. Кшбасшы ммкіндіктері оны ызмет иерархиясындаы орнымен аныталады. шінші режим, индивидуализ анытамасы бойынша, кшбасшылара ажетті тыймайды, себебі, нары тек жекеменшік ыын мойындайды. Индивидуалистер кшбасшылара сенбейді, олар нтижелерге сенеді. Сондытан, тіпті, егер, кшбасшы пайда болса, онда ол тек «ажет» кездегі, ажет адам болады, белгілі, ыса мерзімді масаттара жету шін. Тртінші режим, эгалитаризм, барлы режим ішіндегі харизматик – кшбасшы пайда болатын жалызы.

Бірінші жне екінші режимдер прокшбасшылы, шінші жне тртінші – антикшбасшылы болады, сіресе, екінші жне шінші режимдерде кшбасшылыа сраныс кшбасшыа кмек етуге пропорционал. (екіншіде жоары, шіншіде – тмен дегейде). Бірінші режимде аз сраныспен тым жоары олабыс арасындаы сйкес келмеушілік байалады; тртіншіде – керсінше, сраныс олабысты жоарылатады.

Назар аударатын соысы – В. Д. Джоунсты кшбасшылар типологиясы. Автор ойынша, нары пен демократияны зара рекеттесуі кшбасшылыты шектелген нсан туызады – ол тртеу ана: 1) кшбасшы – «делегат» - экономикалы элиталара туелді жне сайлаушылара есеп береді. Бл сайлаушылар экономикалы элиталарды позициясымен келіскенде болады. Делегат экономикалы згерістерді зіі ізбасарлары призмасы арылы арастырады; 2) кшбасшы – «сенімді тла» – з сайлаушыларына экономикалы элиталар жаынан баылаудан бос. Осындай кшбасшы негізінен экономикалы згерістермен айналысады, ал олар міндетті сайлаушылар талабы болып табылады, біра негізінен оларды мдделеріне сай; 3) кшбасшы – «ызметші» – негізінен тек экономикалы элиталармен баыланады жне сайлаушылара есеп бермейді, негізінен, тек экономикалы мддесін орайды; 4) кшбасшы – «ксіпкер» ол экономикалы элиталардан да, сайлаушылардан да бос. Негізінен туелсіз тек зіне жмыс істейді.

Осылай, кшбасшылы феномені жайлы негізгі азіргі теориялар крінеді, ал жалпы аланда, осылай оырман алдында кшбасшылыты кшбасшымен кмекшілеріні, екі мселе шекарасындаы, зара рекеттесуі кезінде туындайтын спецификалы феномен болып крінеді. Екі мселе – жеке тланы саяси психологиясы (кшбасшыны) жне топтарды лкен жне кіші, психологиясы.