Ысаша теориялы мліметтер
орасын концентратын агломерациялап балытанда селен мен теллурды 60% -тейі шаа, 20-30 % -тейі балытылан орасына блінеді. Шады ккірт ышылымен сульфатизациялау тслімен дегенде SеО2, As2О3, Cl2, Fгазбен сталынады. Оларды ерітіндіге ткізіп, содан со селенді ерітндіден бліп алады. Теллурды балытылан орасыннан бліп алу алады.Теллурды балытылан орасыннан бліп алу шін оан натрийді осып теллурды интерметалды осылыстарынан Na2Te ,Na2Ten балытып, орасыны бетінен бліп алады. Оны масаты теллурды натрий осылыстарын балытылан орасынны жоары бетіне алытып шыару, себебі оны балу температурасы жоары жне салмаы жел.Сондытан ол орасыннан блініп шыады.Бл операцияны 350-400оС –та 5-10 мин. жргізеді.осылай алынан сілтілік орытындыдаы теллурды млшері 17-25 %-ке жне німі 91-98 %-ке те болады. орытындыны 85-90оС –та суда ерітіп теллурды ерітіндіге ткізеді. Ерітіндіден теллурды ауамен тотытырып ,тнбаа шктіреді.Теллурды концентратын ккірт ышылында 350-400оС-тасульфатизациялап кйдірп, содан кейін тотыты ккрт пен тз ышылыны ерітнділерінде ерітіп, теллурды ертіндіге ткзеді. Ерітндіден теллурды БФ пен экстракциялап бледі.
о л д а н у л а р ы. Галлий, индий, таллий жне оны осылыстары электроника, радиотехника салаларында жартылай ткізгіштер, орытпалар GaSb; GaAS; GaP, приборларды детальдары, оптикалы шынылар, ткізгіштер, ймалар, катализаторлар ретінде жне ауыл шаруашылыында ядохимикаттар жасауа олданылады.
Галлийді ндіруді технологиясы.
Жер ыртысындаы галлийді млшері сурьмадан, кмістен, висмуттан, молибденнен жне вольфрамнан жоары, біра ол табиатта шашыранды трінде кездеседі. Сондытан жеке зіні минералы жо. Металл кбінесе алюминийді минералдарымен бірге кп кездеседі. Себебі галлий мен алюминийді химиялы асиеттері те жаын боландытан, бокситтегі немесе нефелиндегі галлийді млшері 0,001 %-тен 0,04 %-ке дейін болады. Сонымен атар металл мырышты жылтырауыында жне кмір клінде кездеседі. азіргі кезде галлийді глинозем, алюминий жне мырыш ндірістерінен бліп алады.
Сирек жер металдарыны физика-химиялы асиеттері бір-біріне те сас жне жаын боландытан, оларды блу те крделі жмыс Ертеде бл металдарды блу шін блшектеп кристаллизациялау тсілдері олданылан, біра онын нтижесінде металдарды бір-бірінен таза белу иына тскен. Сонымен атар бл металдарды бір-бірінен блуге церийді, празеодимді, тербийді трт валентке дейін тотытыру немесе самарийді, европияны, иттербийді екі валентке дейін тотысыздандыру дістері де олданылан. азіргі кезде жоарыдаы айтылан тсілдер те кем олданылады да, оларды орнына німді арты жне таза беретін экстракция мен сорбция дістері олданылады.
Т отытыру дісі. Церийді баса лантандардан бліп алу шін оны сирек жер металдарыны физика-химиялык асиеттері бір-біріне те сас жне жаын боландытан, оларды блу те крделі жмыс Ертеде бл металдарды блу шін блшектеп кристаллизациялау тсілдері олданылан, біра онын нтижесінде металдарды бір-бірінен таза блу иына тскен. Сонымен атар бл металдарды бір-бірінен блуге церийді, празеодимді, тербийді трт валентке дейін тотытыру немесе самарийді, европияны, иттербийді екі валентке дейін тотысыздандыру дістері де колданылан. азіргі кезде жоарыдаы айтылан тсілдер те кем олданылады да, оларды орнына німді арты жне таза беретін экстракция мен сорбция дістері олданылады.
Т отытыру дісі. Церийді баса лантандардан бліп алу шін оны 1204-130 °С-а ыздырып, оан ауаны жібергенде Церийдіц гидрокисі (Се02-пН20) тзіледі. Яни ш валентті Се3+ трт валентке теді Се4+. Тотытырылан тотыты 54-10 %-тік азот немесе тз ышылында ерітіп ш валентті лантандарды ерітіндіге ткізіп церийді гидроксидін тнбада алдырады. Ондаы СеО-ні млшері 95,4-96 %-ке тен болады.
Тотысыздандыру дісі. Самарийді, европийді жне иттербийді баса лантандардан блу шін, сірке ышкылынын, ерітіндісіне натрийді амальгамын осып, оларды тотысыздандырады. Соны нтижесінде мынадай реакция жреді:
La (СН3СОО) 3+3Na (Hg) = La (Hg) +3CH3COONa.
Тотысызданып амальгама еткен (Sm; Eu; Yb) металдарды тз ышылында деп бліп алады.
Экстракция жне сорбция дістері. азіргі кезде енерксіпте сирек жер металдарын бір-бірінен белуге экстракция мен сорбция тсілдері кеінен олданылып жр. Экстрак-цияа рамында мынадай фосфаты бар органикалы БФ, Д2ЭГФ экстрагенттер жне карбонды ышылдар мен мнайлы сульфаоксидтер колданылады. Сирек жер металдарды азот ышылыны ерітіндісінен БФ арылы эКстракциялап, оны ш сольватын алады.
La3++3NO3- + ЗБФLа (N03)3 • ЗБФ.
Экстракцияны арнайы жшік сияты екі блімнен тратын аппа: ратта жргізеді. Жшікті бірінші белімінде БФ пен крамындй лантаны бар ерітінді мият араластырылады да, содан со екінші белімге етіп, сонда екі кабата блінеді, жоары жаында БФ пен лантанны осылысы яни сольваты, ал тменгі жаында ышылды судаы ерітіндісі жиналады. Осылайша процесс бірнеше рет кайталана береді. Экстракцияны артышылыына процесті тез жретіндігі, яни енімділігі, автоматтандырылатындыы жне аппаратты крделі еместігі. Оныц кемшілігіне органикалы заттарды ртенгіштігі мен адама зияндыы жатады.
Сирек жер металдарын блуге сорбцияны да олдануа болады. Мнда процесс колонналарда атты сорбентке сйы ерітіндіні жіберу аркылы жреді. Ол шін арнайы колонкалара сорбент салынады да оан рамында лантаны бар сйы ерітінді жіберіледі. Соньщ салдарынан сорбент ерітіндідегі лантаннын. анионды немесе катионды осылыстарын зіне сорып сііреді. Содан кейін сорбентке сіген лантанды керісінше десорбциялап оны сорбенттен бліп алады.
Бл процесті кемшілігіне процесті кп уаыт жретіндігі (яни бірнеше саат немесе тулік) сондытан шыатын німні аздыы. Артышылыына смоланы ртенбейтіндігі мен адама сер етпейтіндігі.
Селен мен теллурды клемдік діспен анытау.
ондырылар,техникалы рал жабдытар:
Азот ышылы 1,40
Тз ышылы 1,19
Ккірт ышылы 1,84
Тз ышылды гидразин
Мочевина
Иодты калий
Крахмал, 0,5 % -ті ерітін.
Желатин, 1 %-ті еріт.
Хлорлы олово, 50%-ті еріт. 20 %- ті тз ышылы ерітіндісінде.
Азотышылды аммоний.
Натрий тиосульфаты, 0,02Н ерітінді.