Мнайды химиялы рамы
Мнайды рамы: Мнайды сапалы рамы да санды рамы да р трлі болады. Негізінен , кмірсутектерден, азотты отттекті жне ккіртті оспалардан, минералды тздардан т.б. заттардан тратын крделі оспа. Мнайды негізін парафиндер, циклопарафиндер жне ароматты кмірсутектер райды. Олар сйы еріген жне атты зат кйінде болады. Жер астынан ндіріліп алынан мнайда су кп болады. Оны шикі мнай деп аталады.
Мнай - ашы сары, жасыл жне оыр ошыл, кейде ара тсті болып келетін, зіне тн иісі бар, ультраклгін суле жарыын шыаратын сйыты. Оны тсі, рамындаы элементтерге байланысты. Мнайды физикалы асиеттеріне оны тыыздыы жатады. Салмаына арай мнай ауыр жне жеіл болып екіге блінеді. Жеіл мнай атарына тыыздыы - 0,9 г/см3-ден тмен мнайлар жатады. Мнайды тыыздыы жоарлаан сайын айнау температурасы арта бастайды. Мнай з бойынан электр тоын ткізбейді. Сондытан ол электроникада изолятор (айырушы) ретінде олданылады. Осы кезеде мнай рамынан екі мынан астам халы шаруашылыына керекті заттар алынып отыр: бензин, керосин, лигроин, парафин, кптеген иіссу трлері, кремдер, парфюмериялы жмса майлар, дрі дрмектер, пластмасса, машина дгелектері таы баса. Ол уатты рі арзан отын — бір тонна мнай ш тоннакмірді, 1,3 тонна антрацитты, 3,3 тонна шымтезекті ызуына те.
Лигроин трактор шін жанармай болады.
Керосин – трактор, реактивті шатар мен зымырандарды жанармайы. Ал газойльден дизель жанармайы ндіріледі. Мнайдан ашы тсті німдерді бліп аланнан кейін ара тсті ттыр да оймалжы сйыты алады, ол – мазут.
осымша айдау арылы мазуттан автотрактор майы, авиация майы, дизель майы, т.б. жаармайлар алады. Мазутты деп жармай алумен атар оны химиялы діспен деу арылы бензинге айналдыруа болады, бу азаны ондырыларында сйы отын ретінде пайдаланылады. Мнайды кейбір сорттарынан атты кмірсутектер оспасы – парафиндер алынады; атты жне сйы кмірсутектерді араластырып вазелин алады. Оны айта деу арылы р трлі жаар майлар, соляр майы, трлі машина майлары, парафин алынады. Е соы алдыы – гудрон, битум жне асфальт жол жасауа олданылады.Табии газ – жер ойнауында анаэробты органикалы заттарнды ыдырауынан пайда болан газдар оспасы.
Мнай фрациялары тек отын ретінде ана емес, сонымен бірге мнай-химия нерксібіні шикізаты ретінде де олданады.олардан пластмассалар, бояулар, еріткіштер, резеке , жуыш жне дрілік заттар алынады
Лекция. Мнайды химиялы рамы жне химиялы асиеттері - 2 са
Мнай рамына кіретін негізгі химиялы элементтер кміртегі (82 - 87% мас.) мен сутегі (11-15% мас). Мнай, пайдалы азбалар арасында, оны рамында сутегіні млшері е кп болуы нтижесінде, ол кбінесе сйы, жау жылуы е кп (мнай газын оспаанда) отын есебінде белгілі. Мны негізгі себебі, жаныш азбалар компоненттеріні ішінде сутегі е жоары жылуын крсетеді. Кміртегі жне сутегімен абат, барлы мнайларды рамында, кбінесе S, О2 жне N2 осылыстары кездеседі. Мнайлардаы азот млшері детте аз (0,001 – 0,3%мас.), оттегіні млшері 0,1 – 1,5% мас. Аралыында болады. Біра кейбір шайыры кп мнайларда, оны млшері одан да жоары болуы ммкін. Мнайларды рамында те аз млшерде баса элементтерді де осылыстары, негізінен мына элементтерді V, Ni, Fe, Cr, Mg, Co, Cu, Ca, K, Na, P, CI, J, Si, As жне т.б. бар. Бл элементтерді млшері те аз. Кейбір мнайларды рамында германий млшері 0,15 – 1,9 г/т райды.
Мнайды элементтік рамы мен гетероатомды компоненттері. Кміртектермен атар мнай рамында таы баса заттар да бар. Мырышы бар – H2S, меркаптандар, моно- жне дисульфидтер, тиофендер мен тиофандар полициклдіктермен бірге т.б. (70-90% алды німдерде шоырланады); азотты заттар – негізінен пиридин, хинолин, индол, карбазол, пиррол жне порфириндер (лкен блігі ауыр фракциялар мен алдытарда шоырланады) гомологтары; ышылды заттар – нафтен ышылы, фенолдар, смолалы-асфальтты т.б. заттар (детте жоары айнайтын фракциларында кездесетін). Элементтік рамы (%): С – 82-87, Н – 11-14.5, S – 0.01-6 (сирек – 8-ге дейін), N – 0,001—1,8, O — 0,005—0,35 (сирек – 1.2-ге дейін) жне т.б. Барлыы мнай рамында 50-ден аса элементтер табылан. Мысалы, жоарыдаылармен оса V(10-5 — 10-2%), Ni(10-4-10-3%), Cl (іздерінен бастап 2•10-2%-а дейін) т.с.с. р зат р кен орнында р млшерде кездесетіндіктен орташа химиялы асиетттер жайлы тек шартты трде ан аайтуа болады
Физикалф асиеттері: Мнай ара оыр тсті,зіне тн иісі бар, май тріздес,оймалжы сйыты.Суда ерімейді,біра органикалы еріткіштерде ериді.Судан жеіл,жаныш зат.(neft - парсы тілінде тез от алыш зат деген мананы білдіреді.)
Экологиялы-геохимиялы сипаттама бойынша мнайды негізгі рамы жеіл фракциядан (айнау температурасы 2000С), метанды кмірсутектер (атты парафиндерді осанда), циклды кмірсутектер, шайыр, асфальтендерден жне ккірттік осылыстардан трады деп белгіленген
Мнайды жеіл фракциясы е кп озалмалы тмен молекулалы метанды (алкандар), нафтендік (циклопарафиндер) жне ароматикалы кмірсутектерден трады.
Жеіл фракцияны е кп блігі метанды кмірсутектер (алкандар, С5-С11) трады. Топыра, су ортасына тскен метанды кмірсутектер тірі организмдерге токсикалы жне наркотикалы сер тигізеді. Соны ішінде ыса тізбекті н-алкандар тез сер етеді. Себебі, олар суда жасы еріп, организмдерді жасушаларыны мембраналарына оай кіріп, цитоплазмалы мембраналарды жмысын тотатады. Алкандарды шыштыына жне ерігіштігіне байланысты оларды сері заа созылмайды. Тзды суда ыса тізбекті н-алкандар оай рі тез еріп, улылыы арта тседі. Кп зерттеулер жеіл фракцияны микроб оамдастытарына, топыраты жануарлара токсикалы сері те жоары екенін айтады. Жеіл фракция топыра абатыны клденеінен жне сулы горизонтынан оай орын ауыстырады. Мнайдаы жеіл фракция млшері аз болан сайын мнай улылыы да азаяды, біра атысты млшері кбейген ароматикалы осылыстарды улылыы артады. Топыратан шу процесі арылы 20 дан 40% дейін жеіл фракция жойылады /6, 10/.