Антикалы лем мдениетіні негізінде адамгершілікке трбиелеу
Жеке тланы адамгершілік дегейіне мінездеме: адамгершілігі мол тла дегеніміз-бойында жауапкершілігі бар, оршаан ортаа, зіне сыйластыпен арайтын, з ызыушылыын басаны ажетімен байланыстыра алатын, яни з мддесін леумет мддесімен теестіре білу абілеті бар адам, яни адамгершілік асиет дегеніміз – тланы з мддесін леумет мддесімен теестіре білуі. Бл мінездеме салыстырмалы трде жне адами ндылытарды дегейлік крсеткіші трінде крінеді.
Тланы адамгершілік дегейін лшеу крсеткіштері: зіндік тйсігі, отбасылы тйсігі, лтты тйсігі, жалпыадамзатты тйсігі, лемдік тйсігі, зырлылыы.
лы педагогтар атап ткендей, жеке тланы адамгершілікке трбиелеуде оан сер етуді аидалары мынадай:
- Балаа жрегіді сыйла;
- зіні бала боланыды мытпа;
- Баланы з трбиесіне з еркімен атысуына жадай жаса;
- Балаа арым-атынасы уаныш сыйласын;
- Малімні сзі мен ісі жасанды емес, шынайы болуы шарт;
- Баланы сенімін сатау керек;
- Балаа сыйлы болам десе, баланы зі сыйла;
- Баланы жан дниесімен санас;
- Кпті кзінше баланы кемшілігін бетіне баспа. Сеніп айтан сырын шашпа. Кемшілігіні себептерін тсіндіріп, ар-намысына тимей, келесіздікті жой;
- р баланы артышылыын біліп, жетілдіріп, шыармашылыын мадата;
- р кні бала жетістігін жина. Ешайсысыны лгермеуші болуына жол берме;
- Жетістікке жеткізетін ны адам жасауа йрет.
Бала трбиесі жолында малім еш мойынсынбай, депкіде ойы жзеге аспаса да
алдаы уаытта жадайды тпкілікті згертетін кш болатынына сеніп, талпынуы ажет.
Канаданы балалар демалыс лагері трбиешілері з тжірибесінде жеке тламен жмыс жасаанда ескеретін негізгі шарттар мыналар:
- Егер баламен досты арым-атынас жасаса, олар адамгершілікке йренеді;
- Егер баланы олдаса, ол сыйлауды йренеді жне стазды баалайды;
- Егер бала адалдыта мір срсе, ол діл, шыншыл болады;
- Егер бала ауіпсіздікте мір срсе, ол адамдара сенеді;
- Егер баланы малім олдап отырса, ол зіне сенуді йренеді;
- Егер баланы матаса, дрысын дрыс деп отырса, малімді рметтейді;
- Егер баланы келеке етсе, ол тйы болады;
- Егер баланы немі сынап отырса, ол жек круді йренеді;
- Егер балаа кп ысым жасалса, ол атыгездікке йренеді. – десе, пайамбарымыз Мхаммед (с.а.у.) «Сенімен арым-атынасты згенге зі бар, сенен пана іздегенге амор бол, саан злымды жасаанды кешір.» - деп, наыз адамгершілік асиеттерді уаыздайды.
Адам бойындаы табии сезімдерді баршасы арым-атынас барысында туындайтын алуан ыпалдара байланысты крініп, трлі ре алатыны, дебиет пен нер шыармасында соан сйкес зіндік крінісін табатыны млім.
Адамгершілік трбиелеу – оам дамуыны стратегиялы оры. азіргі ашы оам туралы тсінік. Адамгершілік пен эстетикалы сана-сезімдікті зара рекет жасау.
Жас рпаты адамгершілік трбиесі – оам дамуыны маызды стратегиялы оры. азастанда ашы оам даму барысында білім беруді басты масаты жоары адамгершілікті тланы алыптастыру мселесі болып табылады. Мндай тла руа мтылу мен дамыан жауапкершілік сезімін игерген жне згеріп жатан ортада зін-зі анытау мен нерге абілетті болу тиіс. Білім беру рекетіні жйесіндегі трбиелік міндеттерін шешу басым баыты «Білім туралы» азастан Республикасыны заында айын белгіленген, онда білім «мемлекет, оам, адам назарындаы оу мен трбиелеуді масатты баытталан рдіс» болып аныталан.
Жас шаында мірлік ндылытар жйесінде тере згерістер болады: иллюзиядан бас тарту, тсініктерді згеруі, сонымен атар жаа баа, сенім жне кзарастар пайда болады. Бл рдістер тланы оамды процесстеріне кіру аясында іске асырылады. кінішке орай, леуметтендіру арыны соы онжылдыта тмендеп барады. Осыан орай келесі жаымсыз асиеттер ке тарау алды: апатия, селосты жне жастарды леуметтік ошаулануы. мірге ая басып келе жатан кптеген жас адамдар мір иыншылытарынан ашу; оамды жмыстара жайбараатты; з еліне адірлеуіне, оны идеал мен ндылытарыны жаымды кзарасына, жаымды адамгершілік станымдара негізделген белсенді азаматты позициясыны жо болуы сияты сипаттама алан.
Мндай адамдар мнсіз мір среді. Оларды моральдік орнытылыы лсіз немесе нлге те. Рухани жтанды заа айшы рекеттерге ана емес, сонымен атар ылмыстыа жол ашады. Психиканы трасыздылыы мен адамгершілік бадарды жо болуы зін-зі бекітуге мтылатын жас балаларды анысыз идеялармен, патриотты немесе рухани-адамгершілік масаттарымен жасырынан рандай формалды емес, з бетінше рекет жасау жастар йымдарына трткілейді. оамны жаару рдісін жас рпа р азаматты жеке ісі ретінде емес, абстракттік мемлекеттік былыс сияты абылдайды. Жас адамны адамгершілік бадарына арай болашата ол моральге траты, з парызын орындауа абілетті, ашы оам леуметтік-саяси тратылыыны жетуіне жолсерік бола ала ма деген кптеген факторлар байланысты.
мірді азіргі ыраы, леуметтік-оамды мірді р-трлі саласындаы кез келген иыншылытар бізді елімізде орын алан згерістерді есептеуімен тланы адамгершілік асиеттерін алыптастыру рдісін арастыру ажеттілігін анытайды.
Ашы оам туралы азіргі тсініктер ш станыма сйенеді:
- халы еркісіні ытылы;
- азаматты бостанды, азаматты жне лтты тедесті амтылуы;
- леуметтік ділетті крсетімдік емес, наты реалийді жзеге асыру.
оамны шындыа, ділетке жне жалпы адами адамгершілік категорияларымен басаруына мтылуы ашы оамны гумандік болашаын сипаттайды. Алайда адамгершілік оам білімді, гумандік пен ділет идеяларында трбиеленген адамдарысыз ммкін емес. Осыан орай жоары адамгершілікке, ерікке мтылу трбиесісіз; ткен жне осы шаты мдениет жне интеллектіне бізді оамымызды р мшесіні, сонымен атар малімні ызыушылыысыз бізді оамымызды болашаы жзеге асыра алмайды.
Ашы оам азіргі дамуыны негізіндегі білім мен трбие оушыларды тлалы асиеттеріне жаа талаптарыны генетикалы талдауын жоспарлайды. Демократиялы згерістерді леуметтік іс-тжірибесі р халыты прогрессивтік дстрлерін сатау жне мирасор туралы, лтты мдениеттер наты зара байыту туралы, адамгершілік тратылы, леуметтік жауапкершілік, ділет, адалды жне мдениет туралы гімесін ран. Оушы тласыны жаа эталоны зінде келесі асиеттерден трады: адамгершілік идеяларына шынайы берілгендігі, лтты сезімдерді оамны лтаралы лшынысымен байланыстыру білігі, эмпатиялы сипат сезімдері. Оушыларды осы асиеттеріні трбиелеу маыздылыын зектеу отырып, ашы оам дамуыны азіргі кезеінде оушы тласыны осы эталонын бекіту ажеттілігін аныталан згерістерді белгілеуге болады.
Біріншіден, шынайы оамны демократиялы стильге мтылуы зіні наты міндеттерін анытап отыр.
Екіншіден, ткен жылдарды волюнтаризм кезедерімен жиналан адами ерекшелікті лдырау сипаттары барлы оамны кз алдында адамгершілік тратандыру, рухани дербестік жне лтты длелділікке, жалпы адами моральді згермейтін станымдарыны айта туу мтылысына айналып жатыр.
шіншіден, ндіріс кштері мен ндіріс атынастарды жне оларды зара рекет жасау барысы наты диалектикасыны ажеттілігі туралы концепциясыны оамдаы бекітілуі оушылара идеялы-трбиелік серін кшейту жолымен біз йлесімді дамыан тланы алыптастыру мен трбиелеу саласында табыса жете аламыз деген баыттарды ателік екенін тсінуге кмектесті.
азіргі ашы оамны демократиялы згерістеріні нтижесінде трбиені жалпы діснамалы проблемаларында, оушыны тласына моральдік талаптарыны мазмнында радикалды згерістерді біратары пайда болды. Дербес тланы дамуына, оны табии абілеттеріне, бірдей емес тлаларды кп болуына масатталан жаа идеялар (зара ебек жасау педагогикасы, зіндік басару станымдары, мектепті гуманизациясы жне гуманитаризациясы) пайда болды. Осындай жадайда болан технократизм адамгершілікпен, гумандікпен ауысады, оамда дидактиканы гегемониясы жойылады, басымды трбиелік гегемониясына беріледі. лтты мектепті дамуына кптеген ммкіндіктер пайда болады, оушыларда зіні жне жанындаы мір сріп жатан халыларыны лтты дстрлерін, отбасылы трмысын, лтты-этникалы ерекшеліктеріні білу ажеттілігі се бастайды. Оытуды репродуктивтік-апаратты тсіліні орнына малімні тлалы ыпалы, з оушыда ойын, шындыа, мейірімділікке мтылуын, зін-зі трбиелеу мен зін-зі оыту абілеттерін ояту білігі келеді. Жаа мектепте оытуды монологиялы тсілімен емес, барлы оу-трбиелік рдісіні диалогизация проблемаларын басшылыа алу тиіс, малім мен оушы – оу-трбиелік рдісіні субъекттері екені оушыларды естеріне салу тиіс.
3 Алашы ауымды мдениет - тарихи-мдени типология бойынша адамзат мдениетіні алашы сатысы. Кне, ежелгі, архаикалы мдениеттер ымдарымен жаын маынада олданылады. Антропология ілімінде кейінгі палеолит дуірінде (30 - 40 мы жыл брын) "наыз адам" пайда болуымен, ару-жаратар мен арапайым ебек ралдарын олдана бастауымен жне экзагамияны нтижесінде отбасы жне рулы ауымны алыптасуымен, дінні, нерді, рміздік салт-дстрді алашы нышандары ріс алуымен тсіндіріледі. Ауызекі тіл арыматынасты, сабатасты функцияларын атара бастайды. Осыны негізінде мифтік сана пайда болды. Алашы ауымды мдениет адамды арым-атынастарды реттеуді дстрлік жйесін алыптастырады. Ебекті оамды жолмен блінуі, магиялы, тотемдік, аниматикалы, фетишистік сенім-нанымдарды алдымен политеистік, кейін монотеистік діндерге ауысуы, жазбаша тілді, алаларды, колнерді пайда болуы Алашы ауымды мдениеттен ежелгі ркениеттерге ту ммкіндігін туызды. Алашы ауымды мдениет азіргі ркениетті халытарды "архетиптік жадында" саталып алан. Алашы ауымды мдениет — тарихи-мдени типология бойынша адамзат мдениетіні алашы сатысы. Кне, ежелгі, архаикалы мдениеттер ымдарымен жаын маынада олданылады. Антропология ілімінде кейінгі палеолит дуірінде (30 — 40 мы жыл брын) «наыз адам» пайда болуымен, кару-жаратар мен карапайым ебек кралдарын олдана бастауымен жне экзагамияны нтижесінде отбасы жне рулы ауымны калыптасуымен, дінні, нерді, рміздік салт-дстрді алашы нышандары ріс алуымен тсіндіріледі. Ауызекі тіл карыматынасты, сабатасты функцияларын атара бастайды.Осыны негізінде мифтік сана пайда болды. Алашы ауымды мдениет адамды арым-атынастарды реттеуді дстрлік жйесін алыптастырады. Ебекті коамды жолмен блінуі, магиялы, тотемдік, аниматикалы, фетишистік сенім-нанымдарды алдымен политеистік, кейін монотеистік діндерге ауысуы, жазбаша тілді, алаларды, колнерді пайда болуы
Алашы ауымды мдениеттен ежелгі ркениеттерге ту ммкіндігін туызды. Алашы ауымды мдениет азіргі ркениетті халытарды «архетиптік жадында» саталып алан.
Мдениет ымы тарихи алыптасуды за даму жолын тті. Алашы ауымды рылыс адам баласыны сіп дамуындаы, адамды жола тсе бастауыны е алашы кезеі болды жне оны жздеген мыжылдытара созыланы аиат. Оан басты длел ретінде адамдарды е алаш ебек ралдарыны пайда боланына 2,5 млн. Жыла жуы уаыт ткендігін айтса та жеткілікті.