Ебек ыыны ымы жне олданылу кеістігі
Л-Фараби атындаы азУ оу-дістемелік кешені
Мамандыы: ытану
Шифр: 5В030100
Пн: Ебек ыы
ДРІС ТЕЗИСТЕРІ
Ебек ыыны ымы жне олданылу кеістігі
(пні, дісі жне жйесі)
Ебек ыы, ы саласы ретінде, белгіленген тртіпте – жмыс беруші мен жмыскер (тараптар) арасында жне баса да ебек ыы субъектілеріні атысуымен туындайтын оамды, ыты атынастарды реттеуге баытталан нормалар жиынтыы ретінде айындалады. Ебек ыыны негізгі масаты, 1) біріншіден, ркімні жмыспен амтылуына жне, 2) екіншіден, ндірістік ортада ауіпсіздік талаптарына сай ебек жадайымен амтамасыз етілуге деген ыыны іске асырылу механизмдерін айындау болып табылады. Ебек кодексіні рылымы (институттары) осы екі масатты іске асыруа баытталан. ркімні леуметтік-экономикалы, оларды атарында, халыты жмыспен амту саласына атысты ркімні ытары мен бостандытары, зады мдделері Конституцияны 24 жне 28 баптарында кзделген. Ебек атынастары, р кезеде, тараптар жне баса да субъектілерді арасында андай да бір оамды атынастарды пайда болуы, згеруі не жойылуына (тотатылуына) байланысты туындайды: ебек шартын жасау, оан згерістер енгізу жне оны бзу (тотату); ебек уаытын – лшемін айындау; кнделікті, ауысым аралы, апталы, жылды жне баса да демалыс уаыттарын айындау; жалаы тлеу; ебек жадайын біржаты не тараптарды келісіммен згерту; ебек ауіпсіздігін амтамасыз ету; жеке жне жымды ебек дауларын арау; жмыскерлерді денсаулыын сатау жне келтірілген зиянды ндіру; материалды жне тртіптік жауапкершілікке жмыс берушімен атар жмыскерлерді тарту; леуметтік-экономикалы мселелер бойынша мемлекетті, жмыс берушілерді жне жмыскерлерді (леуметтік ріптестерді) атысуымен жне баса да леуметтік-экономикалы сипаттаы атынастарды пайда болуларына байланысты. Р ЕК-ні 1-бабы 1-тармаыны 21) тармашасына сйкес, ебек атынастары – ебек занамасымен, келісімдермен, ебек жне жымды шарттарымен, сонымен атар, жмыс берушіні актілерімен айындалан ытар мен міндеттерді жзеге асыру кезінде тараптар арасында туындайтын атынастар ретінде айындалан. Ебек ыы, Ебек кодексінен блек, баса да занамалы актілерді амтиды: мемлекеттік ызмет; сыбайлас жеморлыа арсы іс-имыл; ы орау ызметі; мемлекеттік млік; міндетті леуметтік сатандыру туралы жне баса да занамалы актілерде ебек атынастарын реттеуге баытталан нормалар амтылан. Мселен, азастан Республикасыны 2015 жылы 23 арашадаы № 416-V «азастан Республикасыны мемлекеттік ызметі туралы» Заыны 19-бабыны 2-тармаына сйкес,мемлекеттік кімшілік ызметке абылданатын азаматтар арнайы тексеруді нтижелері алынан кнге дейiн мемлекеттік кiмшiлiк лауазым бойынша кзделген мiндеттердi уаытша атарады. Оларды атысуымен туындайтын, ебек атынастары ебек занамасына сйкес реттеледi. Арнайы тексеруді жргізу кезеінде аталмыш азаматтара мемлекеттік ызметшілерді міндеттері мен жауаптылыы (мемлекеттік ызметте болуа байланысты шектеулер блігінде), мемлекеттік ызметі туралы занаманы ережелері толы клемде олданылады. кімшілік мемлекеттік ызметшілерді ызметтік жадайлары, ытары мен міндеттері ебек шартымен айындалуа тиіс.
Ебек занамасы болып ебек (ызмет) туралы нормаларды амтитын барлы занмалы акітелер танылады, ебек занамасыны ымы Р ЕК-ні 2-бабында берілген. Ебек ыы азаматты ыпен тікелей байланысты, оан себеп, андай да бір тарапты зіне жктелген міндеттері іске асырылмай не сол тарапты іс-имылымен (рекетсіздігімен) баса тарапа, сонымен атар – шінші тлаа зиян келтірілген жадайда ебек ыы субъектілеріні арасында туындайтын атынастар ебек занамасымен атар азаматты занамаа сйкес реттеледі.
Р ЕК-ні 10, 11 жне 12 баптарына негіз жмыс берушіні актілеріні ымы, оларды маызы жне абылдану тртібі айындалан. Аталмыш актілер ебек атынастарын реттеуде кнделікті дайындалады жне белгіленген тртіпте рсімделеді, олар занамаа сйкес болуа жне занаманы іске асыруа баытталуа тиіс. Р ЕК-ні 8-бабыны 3-тармаына сйкес, жмыскерлерді жекелеген санаттарыны атысуымен туындайтын ебек атынастары осы Кодекспен атар зге де задармен реттеледі. Ебек занамасымен ебек жне ебекпен тікелей байланысты атынастар реттеледі. Ебекпен тікелей байланысты атынастарды ымы Р ЕК-ні 1-бабы 1-тармаыны 22) тармашасында, 8-бапты 1-тармаыны 2) тармашасында, 10-бапты 1-тармаында берілген. Жмыс берушіні актілері болып, Р ЕК-ні 1-бабы 1-тармаыны 41) тармашасына сйкес, бйрытар, кімдер, нсаулытар, Ережелер, ауысым кестесі, вахта кестесі табылады. Ерекше тртіпте реттелетін ызметтік атынастарды бірі ретінде мемлекеттік ызметшілерді жне скери ызметшілерді, ы орау органдарында ызмет атаратын лауазымды тлаларды атысуымен туындайтын атынастар танылады.
Ебек ыыны ауымдылыы жне баса да ы салаларымен тыыз байланыстылыы ебек ыыны пндік ерекшелігімен жне жмыскерді ке клемді леуметтік-экономикалы ытары мен бостандытарын амтамасыз етумен тсіндіріледі. Р ЕК, баса да занамалы актілермен атар, ндірістік, экономикалы, йымдастырушылы атынастарды реттеу, оларды айындау, ебек ыы субъектілеріні ытары мен міндеттерін, жауапкершілігін белгілеу тртібінде мемлекетті индустриялы, инновациялы дамуы баытындаы леуметтік-экономикалы бадарламаларды іске асыру механизмдеріні бірі болып танылады. Р Ебек кодексі 2015 жылды 23 арашасында абылданды, осы Кодексті 1-бабы 1-тармаыны 14) тармашасында «ебекті» ымы айындалан: ебек – адам мен оамны міріне жне ажеттіліктерін анааттандыруа ажетті материалды, рухани жне баса да ндылытарды жасауа баытталан адамны ызметі. Ебек атынастары – ебек занамасымен, ебек жне жымды шартпен, баса да келісімдермен айындалан ытар мен міндеттерді жзеге асыру барысында жмыскер мен жмыс берушіні жне баса да ебек ыы субъектілеріні атысуымен туындайтын атынастар.
Ебек міндеттері, Р ЕК-ні 1-бабы 1-тармаыны 28) тармашасына сйкес, жмыскер мен жмыс берушіні нормативтік ыты актілерімен, жмыс берушіні актілерімен, ебек жне жымды шартпен айындалады.
Ебек ыыны пнін –– жмыскерді ебегін пайдаланумен байланысты туындайтын оамды атынастар райды. «Ебекті пайдалану» ымы, йым дегейінде ебек дерісін дрыс йымдастыру, басару, ебек занамасын іске асыру шін баытталан ішкі нормативтік актілерді абылдау арылы (меншік нысанына жне атарылатын ызмет тріне арамастан барлы йымдарда) андай да бір шешімні жмыс берушімен абылдау дерісін амтиды. з кезегінде жмыскер – оан жктелген ебек функциясына сйкес, яни, ебек шартымен жне лауазымына атысты жмыс берушімен бекітілетін лауазымды нсаулыта айындалан лауазымды міндеттерін ішкі ебек тртібі ережесін сатай отырып атаруа міндетті. з кезегінде, жмыс беруші орындалан жмысты, атарылан ызметті клеміне байланысты жмыскерге жалаы тлеуге, ндірістік ортада ауіпсіздік талаптарына сай келетін ебек жадайымен амтамасыз етуге міндетті.
Ебек атынастарын реттеуде олданылатын діс-тсілдер:
1) Мемлекеттік – орталытандырылан тртіпте ебек атынастарын реттеу дісі (ебек атынастары андай да бір мселелерге атысты мемлекетті атысуымен реттелетіндігі осы Кодексті 2-тарауында арастырылан);
2) Шартты (келісімді) трде ебек атынастарын реттеу дісі;
3) Ксіпорын, йым дегейінде жмыс берішіні актілері не басадай локалды актілерді абылдау тртібінде ебек атынастарын реттеу дісі (локалды діс).
Ебек ыыны аидаттары (принциптері), ебек ыыны масатымен міндеттерін іске асыру мселелері бойынша, Конституциямен, ебек занамасымен айындалан негізгі бастамалар мтінінде тсіндіріледі. Ебек ыыны негізгі аидаты Конституцияны 24-бабыны 1-тармаымен бекітілген: «ркімні ебек ету бостандыына, ызмет пен ксіп трін еркін тадауына ыы бар».
Ебек ету бостандыы, ыты аидат ретінде,ркімні ебек ету абілеттілігіне арай маманды пен ксіп трін еркін тадау ммкіндігі мтінінде тсіндіріледі. Р ЕК-де (4-бабында) келесідей аидаттар айындалан:
1) адам мен азаматты ебек саласындаы ытарыны шектелуіне жол бермеу;
2) ебек бостандыы;
3) ебек саласындаы кемсітушілікке, мжбрлі ебекке жне балалар ебегіні е нашар трлеріне тыйым салу;
4) ауіпсіздік жне гигиена талаптарына сай келетін ебек жадайларына ыты амтамасыз ету;
5) жмыскерді мірі мен денсаулыыны басымдыы;
6) ебегі шін жалаыны е тмен млшерінен кем емес сыйаы ыын амтамасыз ету;
7) тыныу ыын амтамасыз ету;
8) жмыскерлерді ытары мен ммкіндіктеріні тедігі;
9) жмыскерлер мен жмыс берушілерді з ытары мен мдделерін орау шін бірігу ыын амтамасыз ету;
10) леуметтік ріптестікті ныайтуда жне дамытуда мемлекетті ыпалы;
11) ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау мселелерін мемлекеттік реттеу болып табылады.
Ебек ыыны баса да аидаттары баса занамалы актілерде айындалан.
азастан Республикасыны жаа Ебек кодексі 2015 жылды 23 арашасында абылданды, 2016 жылды 1 атарынан бастап кшіне енді.Ебек кодексі 5 блімді, 23 тарауды жне 204-бапты амтиды. Салыстармалы трде ескі 2007 жылды 15 мамырында абылданан Ебек кодексі 6 блімді, 40 тарауды жне 341 бапты амтыан болатын.
Ебек ыыны айнар кздері – мемлекеттік укілетті органдармен белгіленген тртіпте абылданан ебек атынастарын реттеуге баытталан нормативтік-ыты актілерді жиынтыы. Ебек ыыны бастапы айнар кзі болып азастан Республикасыны 1995 жылды 30 тамызында бкілхалыты референдумда абылдаан азастан Республикасыны Конституциясы табылады, ебек занамасы Конституцияа негізделеді.
Ебек атынастарын реттеу ерекшелігі ескеріліп жне нормативтік ыты актілерді олданылу кшін (стемдігін) айындау мселесіне атысты, Конституцияны 4-бабына сйкес, ебек занамасыны келесідей рылымын тмендегіше айындаймыз:
1) азастан Республикасыны Конституциясы;
2) азастан Республикасыны Ебек Кодексі;
3) азастан Республикасыны мемлекеттік ызмет, ы орау ызметі, мемлекеттік млік жне баса да задары;
4) азастан Республикасы Президентіні за кші бар жарлытары;
5) азастан Республикасы кіметіні аулылары;
6) азастан Республикасы Конституциялы Кеесіні жне Жоары Сотыны нормативтік аулылары;
7) азастан Республикасымен бекітілген халыаралы шарттар;
8) зге де нормативтік – ыты актілер.
«лт жоспары – бес институционалды реформасын жзеге асыруды 100 адамы» атты Елбасы – Н.Назарбаевты мемлекеттік бадарламасын іске асыру масатында, бгінгі кнге дейін, ыса мерзімде, 59 нормативтік ыты актілер абылданды. Ебек, халыты леуметтік орау, азаматты оам институттарын дамыту масатында келесідей занамалы актілер абылданды:1. азастан Республикасыны 2015 жылы 23 арашаны №414-V «Ебек кодексі»;2. азастан Республикасыны 2015 жылы 31 азандаы № 377-V «Азаматты процестік кодексі»;3. азастан Республикасыны 2015 жылы 29 азандаы № 375-V «Ксіпкерлік Кодексі»;
4. азастан Республикасыны 2015 жылы 23 арашадаы № 416-V «азастан Республикасыны мемлекеттік ызметі туралы» Заы;
5. азастан Республикасыны 2015 жылы 18 арашадаы № 410-V «Сыбайлас жеморлыа арсы іс-имыл туралы»Заы;
6. азастан Республикасыны 2015 жылы 2 арашадаы № 383-V «оамды кеестер туралы» Заы;
7. азастан Республикасы Президентіні 2014 жылы 26 желтосандаы № 986 Жарлыымен бекітілген, азастан Республикасыны 2015-2025 жылдара арналан сыбайлас жеморлыа арсы стратегиясы;
8. азастан Республикасыны 2015 жылы 16 арашадаы № 402-V«айырымдылы туралы» Заы;
9. азастан Республикасыны 2015 жылы 19 мамырдаы № 314-V«Е тмен леуметтік стандарттар жне оларды кепілдіктері туралы»Заы;
10. азастан Республикасыны 2015 жылы 9 апандаы № 285-V «Мемлекеттiк жастар саясаты туралы» Заы;
11. азастан Республикасыны 2015 жылы 16 арашадаы № 401-V«Апарата ол жеткізу туралы» Заы;12. азастан Республикасыны 2015 жылы 24 арашадаы № 418-V «Апараттандыру туралы» Заы;13. азастан Республикасыны 2014 жылы 27 маусымдаы № 211-V «Ксiптiк одатар туралы» Заы.
Жмыс берушілерді ксіпкерлік ызметі, оларды тауара, атарылатын жмыстар мен крсетілген ызмет трлеріне баа, тарифтер белгілеу ммкіндіктері, оларды ызметіні мемлекеттік баылау мен адаалауда болу мселелері. Р Ксіпкерлік кодексімен айындалады. Осы кодексті абылдануына байланысты 2016 жылды 1 атарынан бастапкелесі нормативтік ыты актілер з кшін жойды: 1) азастан Республикасыны 1998 жылы 31 наурыздаы «Шаруа немесе фермер ожалыы туралы»; 2) азастан Республикасыны 2003 жылы 8 атардаы «Инвестициялар туралы» Заы; 3) азастан Республикасыны 2006 жылы 31 атардаы «Жеке ксiпкерлiк туралы» Заы; 4) азастан Республикасыны 2008 жылы 25 желтосандаы «Бсекелестік туралы» Заы; 5) азастан Республикасыны 2011 жылы 6 атардаы «азастан Республикасындаы мемлекеттік баылау жне адаалау туралы» Заы; 6) азастан Республикасыны 2012 жылы 9 атардаы «Индустриялы-инновациялы ызметті мемлекеттік олдау туралы» Заы.1 дріс таырыбына байланысты осымша баылау сратары:
- ркімні леуметтік-экономикалы ытарын алай тсінесіз?
- жаа Ебек кодексіні абылдануына байланысты, ебек занамасына андай жаа ымдар (терминдер) енгізілді?
- мелекеттік бадарламалар не масатпен абылданады, задылы кші андай?
- Р «Сыбайлас жеморлыа арсы іс-имыл туралы» Заында берілген «сыбайлас жеморлыа арсы шектеулер» деген ымды алай тсінесіз?- осы аталан шектеулер кімдерге таралады жне не себепті айындалан?