Категории:

Астрономия
Биология
География
Другие языки
Интернет
Информатика
История
Культура
Литература
Логика
Математика
Медицина
Механика
Охрана труда
Педагогика
Политика
Право
Психология
Религия
Риторика
Социология
Спорт
Строительство
Технология
Транспорт
Физика
Философия
Финансы
Химия
Экология
Экономика
Электроника

II. ЫЛЫМИ ДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ.

ДИПЛОМДЫ ЖМЫС

Таырыбы:<< Семей іріні топыраты омыртасыздары>>

Орындаан: Рымазыызы.Е

Ылыми жетекшісі: Мадыбекова.А.С.

Семей 2016-2017ж

Жоспары:

 

I.Кіріспе.........................................................................................................................

II.ылыми дебиеттерге шолу....................................................................................

III.Зерттеу материалдары мен дістері......................................................................

IV.

1.

2.

V. орытынды...............................................................................................................

VI.олданылан дебиеттер.........................................................................................

 

КІРІСПЕ.

Жануарлар дниесінде е кп таралан ол омыртасыз жануарлар. Оларды кпшілік трі рылыта мекен етеді. Топырата тіршілік ететін омыртасыздарды жер шарыны кез-келген жерінен кездестіруге болады. азіргі сана бойынша шамамен жануарларды бір миллиона жуы трі бар. Оны 96%-і омыртасыздар да, тек 4%-і ана омырталы жануарлар. Шын мнінде табиатта омыртасыздар саны одан да кп, себебі бірклеткалыларды, бунаденелілер мен кенелерді кейбір топтары жасы зерттелмеген.

Топыра тау жыныстары ыдыраан кезде минералды заттар оспасынан, сімдіктер мен жануарларды са азалар алдыыны ыдырауы нтижесінде пайда болан азалы заттардан рылан рлыты стігі абаты болып саналады. Топыраты табиаттаы рлі те зор. Ол жер бетінде тіршілікті дамуына олайлы орта. Топыра - зі тіршілікті туындысы бола трып, сол тіршілікті мір сруіні де негізі. Топыра - рі тірі, рі лі дене. Топыраты стігі абатында р трлі азалар - лген азалар алдыын блдірушілер-саыраула, бактерия, рттар жне басалар мір среді. Топыраты рамында тек лі минералды заттар емес, р кезде азды-кпті тірі организмдер трлі микроорганизмдер мен арапайым майда жндіктер болады. Блар топыраты тірі блігін райды. Микроорганизмдер табиатты ысты-суыына да, оттегіні бары-жоынада, ортаны ышылдыы мен сілтілігіне де арамайды, барлы жадайда бейім келеді. Осы азаларды белсенді рекетінен кптеген тіршілік иелеріні мір сруіне жарамды топраты нарлы абатын тзу амтамасыз етіледі.

Топыра – температураны аздаан ауытуы, орташа ылалдылы, оттегіні тапшылыы жне кмірышыл газ концентрациясыны жоарылыымен, лкен тыыздыымен сипатталады. Топыра рамыны шрытылыынан газдарды жне суды шрыа енуі амтамасыз етіледі. Ал ол балдырлар, саыраулатар, арапайымдар (амебалар, тамыраятылар, инфузориялар), бактериялар, буынаятылар, лулар жне баса омыртасыздар трізді топырата мір сретін азалара олайлы жадай жасайды. Топыра ортасында тіршілік ететін азалар эдафобус (грекше «edaphos»-топыра, «bios»-тіршілік) деп атайды. Бларды саны 1грамм топырата 1-1,5 миллиона дейін жетеді.Тірі организмдерді топыра ара шіріндісін тзудегі рлі ерекше. Топыраты органикалы заттарыны ішінде неше трлі шіріген немесе толы шірімеген жануарларды алдытары кп. Жалпы топыратаы органикалы заттарды кзі ретінде топыраты бетіне тсіп, топыра абаттарында жиналып, топыраты тзілу процесіне атысатын – биоценоз алдытары. Биоценозды млшері, рылымы мен динамикасы табии зоналарды брінде бірдей емес. Бл биологиялы алдытар омыртасыз жануарлар мен микроорганизмдер алдытарымен салыстыранда бірнеше ондаан немесе жздеген есе арты, ал омырталы жануарлармен салыстыранда мы есе арты. Омыртасыздар топыраты барлы типтерінде кен таралан. Оларды экожйеде атаратын рлі маызды, экожйеде редуцент болып келеді. Топыра тзу процесінде маызды роль атарады.

Топыра азалары мекен ету ортасымен байланыс дрежесіне арай келесідей топтара блінеді:

1) геобионттар – топырата траты тіршілік ететін, бкіл даму циклы топырата тетін жануарлар (жауын ттары, кптеген алашы анатсыз бунаденелілер);

2) геофильдер – даму цикліні бір блігі топырата тетін жануарлар. Блара кптеген бунаденелілер: анатты шегірткелер, біратар оыздар, зынаяты масалар жатады. Геофильдерді дернсілдері топырата дамиды, ал ересек формалары жер бетін мекендейді;

3) геоксендер – топыраты уаытша паспана ретінде пайдаланатын жануарлар (тараан трізділер, жартылай атыланаттылар, кемірушілер, індерінде мір сретін сторектілер).

Бл ылыми жмысты масаты: Семей ніріні топыра омыртасыздарыны фаунасы жне экологиялы ерекшеліктерімен танысу. Осы масата жету шін мынандай міндеттер ойылды:

топыра омыртасыздарын зерттеу дістерімен танысу;

топыра омыртасыздарыны тр рамымен танысу;

топыра омыртасыздарыны экологиялы ерекшеліктерімен танысу;

Таырыпты ндылыы. Топыра омыртасыздары барлы экожйелерге енеді жне маызды роль атарады. Семей ніріні топыратарында кездесетін омыртасыздарыны тр рамы бойынша мліметтер аз кездеседі, сондытан бізді ылыми жмысымызды масаты Семей ніріні топыра омыртасыздарыны тр рамын жне экологиялы ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.

 

II. ЫЛЫМИ ДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ.

Топырата кптеген жануарларды трлері траты немесе уаытша мекендейді. Ірі омыртасыздар ( рттар, кпаятылар, оыздар жне оларды дернсілдері) топырата оннан жзге дейін; са омыртасыздар (кенелер, аяйрытылар) – мынан жз мыа дейін; нематодтар 1м кв.миллиона дейін, ал арапайымдылар 1грамм топырата мыдаан трі кездеседі. Энтомолог алымдар зерттеу бойынша, топырапен 90% барлы белгілі насекомдар байланысты.

Кптеген алымдар организмдерді оны ішінде топырата тіршілік ететін жануарларды рлін анытаан. Жануарлар мен сімдіктер организмдері топыра тзілу процесіне – гумусты жиналуына жне оны згеруіне лкен серін тигізеді.

Топыра протистофаунасында е кп кездесетін талшытылар (Flagellate), одан кейін Amoeba жне аз кездесетін Ciliata болып табылады. Бір килограмм топырата арапайымдыларды шамамен 250 трі кездеседі (Вильямс В.Г.).

Топырата арапайымдыларды саны кннен кн сайын згеруде. Бл р трлі себептерге байланысты: топыратаы органикалы заттарды млшерінен, яни энергетикалы материал, мнда трлерді саны жне арапайымдыларды трлері згереді, жыл мезгіліні ауысуынан – кктемде жне кзде сандарды формалары жоары, ал жаз бен ысты – тмен болады; бл аэрацияны топыра протистофауна серінен болады.

Вильямсты айтуы бойынша амебалар топыра німділігін жне нарлыын тмендетеді, біра кптеген авторлар мны есепке алмайды.

Латвия топыраында, Эглитис В.К. зерттеунше топыра фаунасыны негізгі топтарында 9000 жндіктерді трлері кездеседі. Кптеген зерттеушілер бл жануарларды маызы те лкен екенін зерттеді (Гиляров М.С.). Гиляров М.С. зерттеу бойынша сапрофаг дернсілдері сімдік алдытарын шіріту процесінде маызды роль атарады. Топыра омыртасыздары орман биоценоздарыны німділігіне сер етеді (Кривошеина Н.П.) Топыра омыртасыздарыны тіршілік рекеттері сімідік алдытарыны ара шірігін згертіп отырады. Гумусты табиаты топыра фаунасыны іс рекетімен тыыз байланысты. (Кононова М.М.).

Топыра – тірі азаларды те жасы оректік ортасы болып саналады, судан жне рлытан араанда, кейбір трлер з ортасын згертуге абілетті болады. Топыратаы жануарлара мыналар атысты: олар арнаулы топырата мір сруге бейімделген жне тіршілік ету шін ажетті жне маызды шарттар орындалуы керек.

р трлі жндіктер жауын рттары, жертесерлер топыра ралуына атысады. Олар здеріне топыратан орын азады, сонан оректенеді, здеріні тастандылары арылы топыраты стінгі абатын байытады. Органикалы алдытарды топыратын минералды блшектерімен араластырады, топыраты ара шірігін молайтады (Новиков А.Е.).

Жауын рттар топыра нарлыын арттыруда негізгі фактор. Жауын рт алын топыра ішіне арай жылжи отырып топыра тйіршіктерін жейді, жегендерін кейінен нжісі арылы органикалы заттара жабысан тйіршік трінде сырта шыарады. те кп жиналан жерінде жауын ртыны зі бір жылдын ішінде бір гектера он танноа дейін топыра тйіршіктерін жеп, зіні организмнен тізетіні аныталды (Зражевский А.И.)

р трлі жертесерлер, насекомдар, оларды дернсілдерімен жлдыз рттар топыра нарлыын жасартады. Топыратаы жндіктерді ішіндегі жауын рты мен медведканы мысала алуа болады, ол барлы мірін топырата ткізеді. Жануарларды кптеген трлері р трлі кезедерде дамуы жне тіршілігінде р трлі оректену талап етіледі, сондытан сым-шыртылдаты, зауза оызды дернсілдерін наыз топыраты жндіктер деп араймыз. Олар топырата мір сруге, оректену мен озалуа бейімделген, блар топыраты активті блігіне жатады, рылу процесіне сер етеді (Гиляров М.С., 1953).

Топыраты фаунасына омыртасыздар осылады, біра уаытша, соынан кетіп алады. Тынышты кезеін осында ткізеді. Осы кезеде таматануа жне белсенді озалуа абілетсіз болады.

Мндай кескіндегі топыратаы жануарлар ауымы:

1. Белсенді формада. Барлы топыраты міріне абілетті немесе белгілі бір кезедегі дамуы жатады. Мндай жануарларды трлері топыраа кп сер етеді.

2. Белгіленген жануарлар, дамуыны белгілі кезеінде активті емес, топыраты шартын ескереді, активті кезеін топыратан тыс ткізеді.

3. Жануарларды ішінде уаытша топыратан кететін, оны тіршілік етуі жне дамуы топыраты шартына байланысты емес. Мндай омыртасыздар тіршілігіне абілетті, топыраты рылу процесіне маызды роль атармайды.

Топырата кптеген тірі организмдер тіршілік етеді. Топыра – кзге крінбейтін микроорганизмдерден бастап мырса, жауын рттары, саршнатар, кртышандар, тышандар жне таы басалар шін й, мекен-жай.

Бларды брі мір среді, озалады, оректеніп, сіп-неді, рпатары рі арай мірін жаластырады. Жануарлар топыраты опсытып, оны абаттарын араластырады, ал лгеннен кейін іріп-шіріп топыратаы арашірікті кбейтеді. Жануарларды топыра нарлыын арттырудаы рлі те зор (Лозина – Лозинский Л.К.).

Жер бетінде алаш пайда болан тірі организмдер сімдік те, жндік те емес – ультрабактериялар. Олар здері мір сретін ортаа те бейім келеді. Оларды кейбіреулері тіпті тастарда да се бастаан. Олар здеріне керекті кмірышыл газы мен азотты ауадан ана емес, тастан да алады. Олар кбінесе лген сімдіктер мен жануарларды алдытарымен оректенеді. Бактериялар оларды шірітіп, «жеп отырады».

Бактерияларды рекеті салдарынан ана лген сімдіктер мен жануарлар шірітіп, арашірікке айналады. Блар болмаса сімдіктер мен жануарларды алдытары жер бетін тгелдей жауып, жер бетінде тірі жан мір сре алмас еді. Кзге крінбейтін бактерияларды ішінде з денесін ру шін ауадан сімдік орегіне де керекті азотты сііре алатындар да бар.

Бактериялар тірі кезіні зінде олар сіірген азотты бір блігін тамырларында бактериялар бар сімдіктер пайдаланады. Дегенмен, азот тек бактерия ліп, тйнекшелер шірігеннен кейін ана топыраа теді де оны осы жерге жаадан еккен сімдіктер пайдаланады.

Кзге крінбейтін бактериялар топыраты осылайша азотпен байытып, біз егетін мдени сімдіктерді оректендіреді.

Бл азот жинаушы бактериялардан баса да бактериялар бар. Бларды тіршілік рекеті нтижесінде топырата біртіндеп аммиак жне азот ышылдары пайда болады. Азот ышылы біратар минералды ерітіп, оны рамындаы оректік заттарды сімдіктер оай сііре алатын трінде ауыстырады. Сйтіп бактериялар сімдіктерді азотпен ана емес, баса да оректік заттармен амтамасыз етеді. Осы бактериялар борпылда дымыл топырата жасы седі (Новиков).

Бл микроорганизмдер табиатты ысты-суыын, оттегіні барын, я жоын, ортаны ышылдыын, я сілтілігін тадамады. Сондытан да олар табиатта кез-келген жерде кездеседі. Олара су мен орек болса жеткілікті. Бактериялардан баса алашы тау жыныстарында балдырлар, саыраулатар да сіп-ді.

Сонымен араа асыр салан уаыт те келе алашы пайда болан топыра жетіліп, шын мнісіндегі нарлы топыраа айналды, оларда сетін сімдіктер, мекендейтін жндіктер кбейді, тменгі сатыдаы сімдіктермен атар жоары сатылы сімдіктер сіп, тірі омыртасыздар мен жануарлар пайда болды.

Топыраа тек микроорганизмдерді ана емес, сонымен атар онда мекен ететін кптген зоофауналар, арапайымдылар, тменгі жне жоары сатылы жан-жануарлар, рт-мырсаларды пайдасы кп. Мысалы, рты р трлі сімдіктер алдыымен оректеніп, денесі арылы органикалы затара бай, суа шыдамды топыра тйінділерін шыарып, топыра абаттарын рі – бері тесіп тіп, ондаы су – ауа режимін жасартады. Осыан байланысты Ч.Дарвинні «Топыраты адам оамы соы мыдаан жылдар бойы жыртып келеді. Ал оан дейін топыраты бірнеше мыдаан жылдар бойы жауын рты жыртып келген» - деген тамаша айтылан сзі бар.

азіргі кезде топырата мір сретін организмдерді тек оны мекендейтін тіршілік иесі ретінде емес, оны бір блігі деп арайды, яни блар да топыра рамына кіреді деген сз. Сондытан да топыраты тірі дене деп есептейді (Билдебаев).

Топыраты траты жне уаытша кптеген жануар трлері (рттар, кпаятылар, оыздар, кенелер, алашы анатсыз насекомдар жне оларды дернсілдері, арапайымдылар, т.б.) мекендейді. Оларды 1м2 топыратаы сан млшері згергіш келеді, бірнеше жздеген, мыдаан жне жздеген мын даралара жетеді. Оны мекендейтін организмдер топыраты алыптасуында жетекші роль атарады. Топыра омыртасыздары жылды ра заттар німіні 2/3 блігін дейді(Шиперовия.В.Я.Ткаченко М.Е. Общее лесоводство Издание 2-ое.137 бет. )

Дарвин рттар туралы «Плуг –адамдарды кне жне маызды ойлап тапаны. Біра брын жерді брін рттар басып жатан, азірде рттар топыраты деп отырады.» (Шиперовия.В.Я.Ткаченко М.Е. Общее лесоводство Издание 2-ое .137 бет. )

Находясь в зависимости от растений, животные, в свою очередь, определяют условия их жизни, в частности состав и структуру почвы. Так, в 1 га почвы леса живет до 2 5 млн дождевых червей, до 6 млн насекомых и их личинок, более 400 млн почвенных клещей и ногохвосток, более 1 млн моллюсков и множество других беспозвоночных, образующих общую биомассу до 1000 кг. В совокупности с животными-землероями этипочвенные беспозвоночные способствуют обогащению почвы органическими и минеральными веществами, ее аэрации, улучшению ее увлажненности. Животные опыляют растения, распространяют их семена, истребляют насекомых, вредящих растениям.(Ушаков С.А. Экологическое состояние территории РОССИИ. 90бет)

Топыра тзу процесіндегі жауын ртынын маызы жніндегі пікірді алаш рет ылыми дебиеттерде жариялаан аылшын алымы Гильберт Уайт болатын. Ол зіні 1780 жылы жары крген кітабында жауын рттарды топыра тзуге серін длелді тсіндіріп берді. Ол Жауын рты жо жер «Салын жне оректік заттарсыз болады» деген тжырыма келеді. (Чекановская О.В. Дождевые черви и почвообразование. М.АН , СССР,1960)

Жаз бойы 100 рттан тратын популяция 1м2 топырата 1 км жол салады, оны су жне ауа тетін борпылда кйге айналдырады. Бір тулікте 1 рт ішегінен зіні салмаынз те топыраты ткізетіндігі тжрибе жзінде длелденген.

Топырата жануарларды таралуы ртрлі. р топты з биологиялы ерекшелігі, сырты факторлара реакция формасы жне таралу сипаты болады. Осыан байланысты ртрлі айматаы топыра фаунасыны рамы трліше келеді. Соан арамасган барлы аудандарда кездесетін топыра ф аунасы ны н орталы топтары болады. Мысалы, жмыр жне буылтык рттар, буынаятылар жне арапайымдылар.

Несомненный интерес представляют диплоподы (Diplopoda), или двупарноногие многоножки. Они играют большую роль в процессах первичного разложения и минерализации органических остатков. В подавляющем большинстве это фитосапрофаги, т. Е. питаются опавшей листвой, ветками, гниющей древесиной, предварительно размельченными в ротовой полости. Высокая усвояемость пищи у диплопод объясняется высокой активностью целлюлазы в кишечнике. Собственная целлюлазная активность усиливается ферментами симбиотических микроорганизмов. В кишечнике происходит мацерация растительных тканей. Кроме того, многие виды регулярно потребляют собственные экскременты. При дефиците влаги охотно переходят к фитофагии. Питание живыми растениями восполняет дефицит влаги в организме. Но в силу этого в агроценозах диплоподы становятся вредителями сельскохозяйственных культур. Высокая пищевая активность, способность к потреблению слабо разрушенного опада, высокая усвояемость пищи делают их важнейшим агентом почвообразования (С. И. Головач).

Очень важна роль диплопод в круговороте кальция (Ю. Б. Бызова). Они накапливают кальций в скелете и теле. Получая кальций с пищей, диплоподы в течение жизни выделяют его в виде простых соединений с экскрементами, личиночными шкурками и при отмирании, обогащая им поверхностный слой почвы. Диплоподы могут быть индикаторами почв с высоким содержанием кальция.

Жануарларды жеке – жеке атап, трге ажырату шін оларды жіктеп, жйелейді. Швед. алымы Карл Линней азалара осарлы атаутізім сынды. Ол жануарларды жйелеуді негізін алаушысы деп саналады.

Бунаденелілерді ылыми зерттеу XVII асырдан басталады деп есептеледі. Француз алымы Анри Фабр кптеген дебиеттерде кп жылдар бойы азыш осаны тіршілік етуін баылады. Ола адамдара бларды рпаа деген аморлыы шін андай лкен ебек ететіні ашып айтып берген. Оса ін азады. Бл онай емес, ін дайын боланда, оса орегін іздеуге шыады: ірі рмекшіні іздеп, оны жансыздандырады. Фабр айтан оса те наты жйке тйіні тауады жне сонда зіні инесін салады да орегін жансыздандырады. Содан оса рмекшіні ішіне алып келеді, содан ішіне кіргізеді, кейін оны ішіне зіні жмырталарын салады.

В.Л. Казенас дебиет кітаптар тізімінде азыш осаларды Сerceris latr. (Hymenoptera, Sphecidae) туысыны жаа трлерін: Cerceris spiniferus Kazenas, Cerceris gericulatus Kazenas ашан. Сонымен атар, ол азыш осаларды оректенуіне сипаттама берген.

И.Акимушкин зіні «Мир животных» дебиет кітаптар тізімінде атты кітабында айтан. «Муравьиный лев тымдасына жататын барлыы стінгі воронкалар азады.

Адаптация теориясысын Бопптын агглютинация теориясына арама-арсы сынан — санскрит тілін зерттеуші Людвиг.Онын тсіндіруінше, нді- еуропалыкесім мен етістіктін жалаулары алашында жинакты сілтеу маынасындаы негіздерді жасайтын суффикстер болган. Біра ртрлі маыналар мен катынастарды білдіру ажеттілігіне байланысты бл кне негіздер флективті маына беретін болан да, ал олардын брыны суффикстері жана грамматикалык категорияларды білдіруге бейімделген.

На мелах и известняках обычны имеющие сильно развитый, пропитанный СаО панцирь мокрицы рода Armadillidium, с низким содержанием извести - тонкопанцирные мокрицы рода Ligidium.
В местностях с высоким увлажнением и малым содержанием извести в почве (смешанные и хвойные леса с дерново-подзолистыми и подзолистыми почвами) диминируют моллюски с редицированной раковиной (голые слизни). В сухих местностях с почвами, богатыми известью, преобладают раковинные моллюски - улитки. Однако, они являются хорошими индикаторами богатства почв кальцием в естественных условиях, в агроценозах с обрабатываемыми почвами они практически исчезают.
Численность дождевых червей, мокриц, диплопод, моллюсков резко повышается при известковании почв.(Каплин В.Г.. Биоиндикация состояния экосистем. Учеб. пособие для студентов биол. специальностей ун-тов и с.-х. вузов/ Самарская ГСХА. - Самара. - 143 с.. 2001)

 

 

Міне, топырата тіршілік ететін тірі организмдерді топыра тзудегі маызы осындай. Олар топыраты опсытып, ішігі арылы ткізіп, трлі оректік заттармен байытып, топыра нарлыын арттырады.

Топыраты рамына су, ауа, органикалы заттар жне организмдерді алдытары кіреді. Топыраты механикалы асиеті, млшері жне органикалы затты рамына туелді жне таы баса кптеген асиеттері табылды. Олар сйы жне газды режим.

Бл барлы элементтер аныталан топыраты оны сйкестігіне байланысты, топыраты типіне анытама береді.

Топыраты типін танып білу ілімінде климатты р трлілігіне байланысты болады, топыраа сер етуші барлы организмдері арылы з міріне аныталан жадайда температура жне ылалдылыты ажет ету.

Одан брын топыра жасау процестері суды режиміне туелді болан, аныталан жауын-шашын млшерімен, буа айналуымен, гидрологиялы жадаймен, топыраты су, одан оны аналы рамына байланысты болады.

Е лкен байлы туысты жне трлік згешелік топыратан байалады, органикалы заттара бай топыратар-далалы, шалынды, жайылым, біразы орманды жне бау-башалы, торфянды топыра, кейде тгелімен емес жартылай сімдік алдытарын ыдыратуа ажетті те аз омыртасыз жануарлардан трады. ышыл жне аэрацияны тмендігі торфянды топыратарда, кптеген организмдерді дамуына жаымсыз деп тсіндіріледі.

Ауыр глиналы жне арлы топыра кіші-олайлы, лкен-жеіл топыраа араанда саылауы лкен алы болуы негізгі трде органикалы заттарды жетіспеуі.

мды топыра жне таза м жануарлар шін олайсыз, онда органикалы заттар аз, ал механикалы рамы бртпе сияты те лкен саылаулары болмайды, жануарларды озалуын иындатады.

Толы ылалдылы деп – топыраты кптеген млшердегі суды бойыа стауы. Ауыр глиналы топыра 50-60% дейін суды стауы, ра салмаын есептемегенде, ал м небрі 20%. Ол суды з бойынан тез жоалтады. те кшті ылалдылыты стайтын глиналы, ара топыра жне торфиянды кп суды сііреді. Топыратаы ылалдылы сімдіктер мен жануарлар организмдері шін те лкен роль атарады.

мды топырата жне мда арты жндіктер мір среді, бл субстратты орегіне байланысты емес, тек з улетін орналастыру. я жне індері мды орындарда орналасан, мысалы: жараанаттыларды ішіндегі аралар.

Спецификалы діс тіршілік шін топырата брінен брын ондаы згерістер: топыратаы озалыс, дене жабындысыны формасы, оректену жолымен ішек арылы топыраты ткізуі тыныс алуда жне баса да екі дрежелі белгі туады. Е типтік топырата кпаятыларда – геофилид сегменттеріні саны 120 жетеді. Кейбір дернсілдерде осымша сегменттер жасалады. Мндай дернсілді терісі те жа: ені 15 мм, зындыы 30 мм.

рттрізді жндіктерді топыратаы озалысына байланысты дене жабындысы атты, орныты, аятарындаы хитиндары жуандау немесе салыстырмалы трде нзік жне жмса болуы ммкін.

оызды дернсіліні басы орныты, кейде ысылан формада болады, озаланда осы басын пайдаланады, ал те тыыз топырата олар зіні кшті жа сйегімен жол жасайды.

рт жне рттрізді дернсілдер кейбір топыратаы жндіктерді жолдарымен озалады, Денесін алдыа латырып, арта иіліп ктерілуі кездеседі. Жндіктерді ішінде осылай озалатын дернсілдер: шыбын мен осанаттылар жатады.

те кптеген буынаятылар озалу шін топыраты иылан жерін, жолдарын олданады. Мндай жануарлар шін 2 трлі дене формасы тн – заран, лкен рттрізділерді арын-жауырын жаы ысыы орналасан, денесіні ортаы блігі бірнеше рет кеейген, соы блігі топыраты стігі блігінде болады, мысала: торанаттылар.

лкен жндіктер, жануарлар ауамен тыныс алады. Сулы ортада тіршілік ететін жануарлар, жндіктер топырата тыныс ала алмайды, сондытан олар топыраты тбіне тседі. Жерді су басанда атмосфералы ауамен тыныс алатын жануарлар шін олайсыз болып келеді. Топыратаы жануарларды арнайы тыныс алатын органдары жне бкіл денесімен тыныс алу деп блеміз. Бкіл денесімен тыныс алатындара – топыра рттары, кейбір кпаятылар жне йрыаятылар, блар трахеяны ажет етпейді.

 

III. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ДІСТЕРІ.

Семей ніріндегі топыра омыртасыздары зерттеу 2016-2017 жылдары кктем жне кз мезгілдерінде жргізілді. Топыра омыртасыздары жинау жмыстары Семей аласыны жаындаы Полковничий аралы, Шыыс поселок маында, Ескі оран елді мекендерінде жргізілді.

Зерттеу объектісі топырата тіршілік ететін омыртасыздар.

Бос озалатын омыртасыздарды топырата, тастарды астында, жер стінде, шп арасында жинайды. Дымыл жерлерде жыртыш насекомдар (жужелицалар) ызылдауытар, стафилиндер жне мокрицалар, кпаятылар, жауын рттар; ізбесті жерлерде – жер сті моллюскалар кездеседі.

Жиналан материалдарым Полковничий аралы, Ескі ораннан алынды.(2016 жыл) Бл аймата кбінесе топыратан оыздар жиналды. оыздарды ішінде: ызылдауытар, шыртылда, оыздарды дернсілі табылды. оыздан баса жауын рттарды жинадым. Бл омыртасыздарды кбінесе олмен жинау ыайлы болды.

Кптеген омыртасыздарды арапайым жне ке таралан жинау дістеріні бірі – олмен жинау. Мнда р трлі формадаы объектіге, ортаа байланысты пинцеттерді, пробиркаларды са насекомдарды жинау шін олданады. Насекомдарды жинауда механикалы дістер олданылады: эксгаустер (аспиратор), сачоктар, сеткалар жне таы баса заттарды кмегімен жиналады.

 

 

Жинау дісі бл биологиялы объектіге байланысты. Мысалы, мокрецтарды пробиркамен жинауа болады. Омыртасыздарды рбір абаттан жне рбір пробадан блек жинайды. Жауын рттарды, моллюскаларды жне баса жануарларды лкен емес апшытара немесе металлды топыраы бар бюкске салып оямыз. Жыртыштар блек салыну керек. са насекомдарды, мокрицаларды, кпаятыларды фиксирленген сйытыы бар пробиркаа, ал ірі насекомдарды – мерилкаа салып оямыз. Барлы материалдар этикеткамен жабдыталады (Фасуалати).

 

Топыратаы омырасыздарды жинау шін: крекпен кп емес топыра пробасы алынады, ол сол жерде арастырылады, барлы табылан жануарлар жиналады.

Топыра мезофаунасы барлы жмыстарын келесі дістер бойынша алынады:

А) Топыра пробасыны техникалы алынуы;

Б) Топыратан жануарларды іріктеп алу;

В) Фиксация жне анытау.

Жауын рттар – топырата мекендейтіндерді бірі. 1м кв. 900-1000-а дейін кездеседі; орташа шамамен бірнеше оннан екі-ш мыа дейін.

рттарды жинау шін зын пинцет, мыты пыша, ала жне крек ажет, жиналан рттарды апшытара, тыыз материалдан тігілген, немесе мы бар шыны банкаа орналастырамыз. Ысты кндері рттар банкада тез леді. Сол шін апшытарда стаан жн, біра мны рап кетуін адаалау керек.

рттарды фиксирлеу шін формалин олданамыз.

мнан тазартылан рттарды бес-алтауын біра лсіз формалин (1-2%) ерітіндісі бар ванначкаа саламыз, сонда рттар леді. Біраз уаыт олар озалады, оларды пинцетпен айта-айта аударып жне шайып отыру ажет. рттар озалып боланнан кейін, оларды таза ыдыса ауыстырады, матамен сртіп, біраз уаыт кебуге ойып ояды, содан кейін бес процентті формалин ерітіндісімен дымылдандырады. Он­-он бес минуттан кейін рттар атайанда, оларды пробиркалара салып жне бес процентті формалин ерітіндісімен глицеринді ямыз. Формалинні орнына 70-80 градусты спирт олдануа болады, біра оны 3 рет ауыстырып отыру керек.

Топыраты беткі абатынан да тменгі абатынан да рылысы р трлі са жндіктерді кптеп кездестіруге болады. Топыра леміндегі жануарларды мынандай трлерін ажыратуа болады: Бірі міріні барлыын топырата ткізіп топыра бетіне шыпайтындар, екіншісі топыратын бетінде де мекендейтіндер.

Топыра жндіктерін оып білу ыптылы пен мияттылыты ажет етеді. Тамырды заымдайтын жндіктерді табу шін талдар мен бталарды жандарын азу ажет. Топырата жануарларды алдытары жатан жерлерде кптеп кездеседі.

Жндіктерді азып алу шін келесі рал жабдытар болуы ажет:

1. Крек, егер жадай болса кбірек

2. сімдіктерді тамырымен азу шін жне азып алынан кесек топыраты сату шін. Кішкентай крек

3. азылан топыраты салу шін ааш жшік

4. Жинаан материалды салу шін тамір банкалар немесе орапшалар

5. Дернсілдері лшеу шін циркуль немесе сызыш

6. Топыраты елеу шін 1-2-3 мм тесіктері бар сетка

 

Материалды алу шін келесі дістерді-тсілдерді олдануа болады:

1. топыраты беткі немесе тере абатын азу:

2. топыраты жоары абатын крекпен азу, опсыту;

3. Тамырыны жанында немесе тамырында кездесетін жндіктерді алу шін арнайы сімдіктерді жанын азу;

4. жануарларды немесе жндіктерді яларын арау шін топыраты беткі абатын азу.

5. Шырлар азу.

Зерттейтін жерді тадап алып бетіндегі жапыратарын немесе ормандары ыланды жапыратарын колымен немесе крекпен тазартамыз. Егер шбі алы скен жерлерді азса шптерді жлып тастаймыз. Барлы жадайда жамылыны сипатына жне жамылы андай сімдіктер райтынына назар аудару ажет. Егер фаунаны санды млшерімен жмыс жасаса рамка салламыз. Шырды ауданын лшеп алып жмыса кірісеміз. 10-20 см топыра абаттарын аламыз. Бірінші жоары абатын екінші келесі абатын алып отыру арылы 40-60см немесе одан да тереге дейін азамыз. азылан топыраты щита салып, оны олмен немесе арнайы крекпен іріктеп орапа салу ажет.

Топыратаы жндіктерді табуды жасы жолдарыны бірі ол опсыту. опсыту кезінде жндіктерді уыршатары мен ялары жиі кездесеті талдарды тбін опсытып зеттеу ажет. азылан немесе жлынан сімдіктерді тамырынан жабысып тран жндіктер мен са микроорганизмдерді байауа болады.

Бл жмысты жасаан кезінде азылып алынан сімдікті тамырыны астына ааз немесе тарелка ойып арау ажет. Себебі азылып алынаннан кейін ондаы жндіктер бірден тамырдан тсіп алады. Ааштарды тамырларын азу арылы біз сімдіктерді тамырымен оректенетін хрущтарды дернсілдерін немесе тамырды ішінде тіршілік ететін кейбір усачтарды трлерін кездестіруімізге болады. Ол шін тамырды заымдануын жне тамырдаы тесіктерді арауымыз ажет. Жануарларды яларын азып бунаденелерді яларын табу иына тседі. Ол аса сабырлы пен мияттылыты ажет етеді. мды абаттардан жне жаалаулардан яларды оай байауа болады. Біра оларды мекен ететін жндіктерді мият алу ажет. яларды зерттеген кезде онда мекен ететіндерді яны сыртында, ядан шыып келе жатанда, яа кіріп бара жатанда немесе яны жанында отыранда баылау ажет.

Топыра фаунасын зерттеу иын жне кптрлі болып келеді.

Наземные моллюски ведут в большинстве более или менее скрытный образ жизни. Не зная, хотя бы в общих чертах, их экологии, нельзя сделать хорошие сборы. Если некоторые виды встречаются открыто, то многие скрываются под камнями, во мху, в лесной подстилке, под полуотставшей корой, в гнилых стволах и т. п. Не нужно думать, что моллюсков следует искать только в сырых местах; на юге их немало ив местах сухих. В горных местностях моллюсков много возле скал, среди осыпей, в особенности на известняках.
При собирании очень мелких видов, скрывающихся в почве, лесной подстилке и всякой растительной трухе, хорошо пользоваться ситом для просеивания мусора (энтомологическое сито). Отсеянную почву перебирают, внимательно ее просматривая: только так можно найти крохотные раковинки, например Пупы. Ползающие по растениям улитки падают в сачок при кошении. Для переворачивания камней иногда пользуются маленькими граблями. Бесспорно необходимы при собирании наземных моллюсков нож или ботанический совок для копания, сито и лупа (если намерены искать моллюсков в почве или трухе) и пинцеты (очень мягкий и узкий для мельчайших видов, с широкими концами — для прочих).
Пресноводные моллюски встречаются в самых разнообразных водоемах, начиная от небольших болотных луж. Пластинчатожаберных моллюсков можно брать в любое время, прочих лучше брать весной или осенью, так как летом попадается много недоразвитых особей. Добывают пресноводных моллюсков при помощи сачка (как водных насекомых); в очень густых зарослях водяных растений можно применять грабли: вытаскивать ими на берег охапки растений и осматривать их. Ползающих по дну крупных пластинчатожаберных берут просто руками, а с более глубоких мест добывают при помощи сачка-скребка или драги. Следует осматривать камни, поленья, коряги и т. п., лежащие на дне: на них можно найти некоторые виды.
Некоторых моллюсков можно добывать и зимой: во мху, под корой пней и поваленных деревьев, в опавшей листве, под камнями и т. п. Водяных моллюсков можно добывать тогда из-под льда, в иле прудов и рек.
Собранных наземных (сухопутных) моллюсков помещают в баночки, коробочки, укладывая их так, чтобы раковины не побились во время экскурсии. С водными моллюсками поступают сообразно тому, как намерены их консервировать. Если будут сохранены лишь раковины, то моллюсков кладут в коробочки, как наземных. Если моллюск будет консервирован полностью, то его помещают в воду, чтобы донести до дому живым.
При сохранении только раковины нужно удалить из нее моллюска. Улиток бросают на несколько минут в кипяток; после этого не трудно извлечь моллюска из раковины пинцетом или просто крючком (мелкие формы можно вытаскивать из раковины при помощи обыкновенного вязального крючка, более крупные — согнутой проволочкой). При вытаскивании моллюска следует быть осторожным, чтобы не повредить края раковины. Очень мелкие виды засушивают целиком (на солнце), иначе легко попортить раковину. Удалять моллюска из раковины следует потому, что гниющее внутри раковины животное портит раковину — изменяется ее цвет и т. д. Грязные раковины перед очисткой следует вымыть. Если моллюск имеет крышечку (пластинку, которая закрывает вход в раковину, когда в нее втягивается моллюск; такова, например, обычная в наших водах лужанка), то следует ее сохранить при раковине: отрезать ножом при очистке раковины. Для очистки очень нежных раковин наземных улиток применяют такой способ: улитку кладут в кипяченую холодную воду, налитую в банку до самой пробки, и оставляют там умирать. Умершая улитка загнивает, и в конце концов тело ее вываливается из раковинки. Воду несколько раз меняют, чтобы загнивающая вода не испортила раковину.
Чтобы вычистить крупные раковины двустворчатых моллюсков (перловицы, беззубки), перерезают ножом стягивающие мышцы на обоих концах раковины, раскрывают створки и удаляют животное. Половинки снова закрывают и обвязывают ниткой, чтобы они не раскрылись. Очень мелких двустворчатых хранят в спирте или сухими, засушивая раковину вместе с животным.
При определении брюхоногих моллюсков (улитки) нередко важную роль играет строение ротовых частей. Поэтому наравне с пустыми раковинами нужно иметь и по нескольку спиртовых экземпляров от каждого вида в каждом сборе.
Голых слизней хранят в спирте. Обычно они при этом сильно сокращаются. Такие экземпляры для экспозиции явно непригодны. Чтобы слизень умер в растянутом виде, поступают так: кладут живого слизня в дестиллированную или кипяченую воду, налитую в сосуд до самого верха; сосуд закрывают крышкой (пробкой) так, чтобы над водой воздуха не было. Через 1—2 суток слизень умирает от удушения, и тело его остается более или менее растянутым. Таким же способом можно получить и не втянутыми в раковину раковинных брюхоногих. Иногда удается получить экземпляр даже с вытянутыми щупальцами. Умершего так слизняка вынимают из воды, осторожно очищают от слизи (ваткой), в случае надобности несколько расправляют (пальцами) и помещают в спирт, сначала слабый. (40°), а затем в 70°. Спирт через 1—2 недели лучше сменить на свежий (моллюск выделяет довольно много воды, и крепость спирта понижается).
Раковины хранят в коробочках или в коротких пробирках. Очень мелкие раковинки удобно хранить в обрезках стеклянных трубок. В коробочку, пробирку и т. п. помещают все раковины данного вида из данного сбора, т. е. все экземпляры с вполне одинаковой этикеткой (датой). В каждой коробочке обязательно должна находиться этикетка с подробными датами. Чтобы не повредить края, нежные раковинки затыкают комочком ваты; особо нежные раковинки лучше укладывать на вату. Коробочки, пробирки и т. п. с раковинами размещают в больших коробках или ящиках, как пробирки или коробочки с черепами.
Раковины моллюсков обычно различны по форме, толщине и пр. (в зависимости от места обитания и других условий жизни). Поэтому нужно брать экземпляры одного и того же вида из возможно большего количества местностей, водоемов и т. д.
Головоногих моллюсков хранят в спирте или в формалине. Обработка морских раковинных моллюсков такова же, как и пресноводных.