Таырып: лтты діндер жне оларды трлері.
1. ндістандаы лтты діндер – индуизм жне сикхизм.
2. ытайдаы лтты діндер: конфуцийшылды жне даосизм.
3. Жапондарды лтты діні - синтоизм
4. Еврейлерді лтты діні – иудаизм.
Индуизм-азіргі нді елінде ке таралып, брахманизм ілімі негізінде елдегі р трлі діни нанымдарды бір жйеге біріктірген дін . Ол 4--5 .. л иеленуші оамны ыдырап, феодалды оамны дамуы тсында алыптасты. детте «Индуизм» деген атауды пайдаланбайды. Олар з діндерін арьядхарма («арии задары») деп, сондай-а «санатана- дхарма» немесе жй «санатана» деп те атайды. Индуизмде ш дай бар : Брахма ( жаратушы) , Вишну (сатаушы), Шива (бзушы, айта жаратушы). Брахма кптеген р трлі бейнелерге ие, соны ішінде йел бейнесі Шакти де бар. Индуизмні негізгі баыттары : вишнуизм , шиваизм, шактизм. Бкіл нді елінде осы дайлара арналан мыдаан лкенді – кішілі храмдар салынан.Осы баыттар лкен дайлар пантеонын райды. Храмдардан баса асиетті кптеген орындар , зендер бар. Е асиетті зен «Ганг» болып есептеледі. ндістанда тек дайлара ана емес, сиырды, гізді, маймылды, жыланны мсіндеріне де табынушылы кездеседі. Индуизмде бірегей шіркеу басшысы, шіркеу иерархиясы жо, сондай-а кононизация, йымдасан шіркеу, клир де болан емес. XV асырда діни рыптар ара халыты тілі болып саналатын хинди тілінде атарыла бастады. Осыны нтижесінде Вишнуді кпшілік арасындаы мртебесі жоарылай тсті. Шиваа лшылы жасау да осы дайды мойындаушы ауымдарды бірлігіні ныаюына ызмет етті. Біра, кпдайлы нді халытарыны одан рі ауымдаса тсуіне кедергі болан жо. Керісінше, осы кп дайлар бірттас діни тсінік аясында рметтеліп, индуизм баршаны дініне айналды.
Индуизм шін " Махабхарата" жне "Рамаяна" постары - ндістанды арий тайпалары жаулап алуы кезеіндегі нділерді аарманды кресі туралы гімелейтін асиетті аыздар жинаы. Помада индуизм дайлары пантеоны туралы ке гімеленеді. "Рамаянада" Раманы жне оны жбайы Ситаны мірі баяндалады. Индуизмні діни ескерткіштеріні ішінде рылымды жаынан "Махабхарата" посына енетін дниетанымды проблемалара тсініктемелер беретін ' Бхагават-Гита " ("Жаратушы леі" немесе "діретгі ле") философиялы концепция ттастыымен ерекшеленеді. Концепцияны негізін кллі болмысты (соны ішінде психика мен сананы) бастауы ретіндегі пракрит (материя, табиат) туралы жне одан дербес таза рух - пуруша (кейде Брахман немесе Атман деп аталады) туралы ережелер райды. Осылардан шыарма авторларыны екі негізді мойындаан дуалистік кзарасы айын крінеді.
"Бхагавад-Гитаны" негізгі мазмнын Кришнаны сиеттері деген орынды. нді мифологиясы бойынша Вишнуді сегізінші аватарасы (осы кейіпте крінуі) болып саналатын Кришна р адамды зіні леуметтік (варналы) ызметі мен міндеттерін орындауа, трмыс тіршілігі жемістеріне бейтарап болуа, зіні бар ойын дайлара баыштауа йретеді. Йога "Ведалара" сйенеді жне Веда философиялы мектептеріні бірі болып табылады. Ол рі философия, рі тжірибе (харакет), жекелей аланда, р адамны рух еркіндігіне жету жолы, ол е бірінші кезекте медитация арылы адамны з сезімі мен ойын з ырына баындыруа арналады. Йога жйесінде дайа сену азаптан тарылуа баытталан іс-имылды шарты жне теориялы дниетанымды кзарасты лементі ретінде арастырылады. Дара (Жаратушымен) осылу адамны зіні даралыын сезінуі шін ажет нрсе. Медитацияны жасы мегерген жадайда адам самадха кйіне (толы интраверсия) енеді.
Индуизмні таы бір арнасы – «Пурана» діни-мистикалы помалары. Оларда космогониялы аыздар мен дайлар генеалогиясы топтастырылан. Индуизм тарихыны ерте кезеінде Брахманы лемді жаратушылы орны, оны дайларды ішіндегі біріншілігі алтысыз мойындалса, бертін келе Вишну мен Шива онымен атар ойылып, " Тримурти " немесе штік ымы орныады. Мифологиядаы Шива бейнесі - арама-айшылыты бейне. Ол кейде жаымды жаынан да крінеді. Мселен, Шива мйектілік пен шексіз шыармашылы уатты дайы. лем рашан Шива жне оны жбайы - Деви дайды мірімен пайда болады жне рдайымы соларды баылауындаы уат арылы жасайды. Индуизмдегі абыздарды басты міндеті – шкірттерді діни білім алуын йымдастыру. Мндай білім таратушыларды "гуру"яеп атайды.
Индуизмні басты мерекелері - Кришна мен Раманы туан кндері мерекелері жне Ганеша мен Шиваны рметіне ткізілетін салтанаттар. Индуизм - мір салты жне мыдаан жылдар бойы орныан дстр. Индуизм нділіктер мекен ететін Непалда, Бангладеште, Шри-Ланкада жне баса елдерде тараан. азіргі кездері индуизмге Батысты елеулі кіл аударып отыраны байалады. Бгінгі ндістанда индуизм, буддизм, ислам, христианды, сикхизм, зороастризм жне зге діндер атар уаыздалады.
Конфуцийшылды ежелгі ытайда б.д.д. 6 . орта шенінде алыптасан философиялы жйе. Оны негізгі салан ежелгі ытай ойшылы Конфуций ( Кун-цзы, б.д.д. 551-479 жж). Конфуцийшілдікті басты мселелеріні бірі – Чжн Мин (атауды згерту) туралы ілімі . Ол р адамнан зіні оамдаы орнын есінде стауды талап етеді. Жалпы алдыы орына дниеге кзарасты мселелер емес, леуметтік-тикалы мселелер ойылады. Басты дірет кші деп конфуцийшілдер аспанды есептейді, ал ытайды билеушілерді – «аспанны лы» деседі.
Даосизм.Бл діни-философиялы баытты негізін салушы– Лао-Цзы. Оны ебегі даналы сздеерден тратын «Дао-д-цзин», яни Дао туралы кітап.
Маыналы трыдан Дао ілімі рі дай, рі табиат, рі даналы ілімі дегенді де білдіреді. Сол себепті табиатты озалыс заына баындау дао заына немесе дайа баынбауды білдіреді. Дао ілімі злымдыты ай тріне болмасын арсы.
Сондай-а те ертеде пайда боландытан ол да з тарихында бірнеше кезедерден тіп, азіргі кезде тп нсасынан трленген формасын шырату тарихта жаалы емес.
Синтоизм(«жапон. Синто – дайлар жолы ) – Жапонияда ежелгі феодалды дуірде жергілікті анимистік нанымдар мен шаман діни нанымдары белгілеріні негізінде алыптасан дін. Билеп- тстеп отыран император династиясыны бастауы, е басты дайы, кн дайы Аматрасуболып табылады, шыу кезінен бастап синтоизм будда дінімен тыыз байланыста. Елде будда дінні таралуына байланысты синтоизмні рлі бірте – бірте кеми берді. Будда храмдары кезінде синтоизм абыздарыны рсатымен салынан жне синтоизм дайлары оларды аморшысы деп есептелінді. з ретінде кейбір синтоизм храмдарына будда дайлары аморшы делінеді. Орта асыр дуірінде аралас синто – будда храмдары да пайда болды.
Иудаизм - те ерте шыып, осы кезге дейін саталып келген еврейлерді діні . Семит тайпасыны ішінде б.д.д. екі мыыншы жылдар ішінде шыан. Израиль мемлекетінде иудаизм мемлекеттік дін болып саналады. Иудаизмні зіндік ерекшелігі бар ; бір дай Яхвені ана мойындау, еврей халы «дайды алаулысы» деген уаыз, асиетті кітаптарды кнсіз деу, мессияа ( тарушы дайды келуі ) , о дниеге сену Иудаизм пайда боланнан бастап лтты сипат алды, «дай алаан халыты» Яхве даймен ода ран діні болып жарияланды. дай алаанды идеясы, тіптен еврейлер баса елдерге таралып кеткен кнні зінде де, иудаизмге еврей тайпаларынан тысары шыуына ммкіндік бермеді. Мны себебі – иудаизмні лтты сипатында. Иудей дініні зегі – яхве дайды діреттілігіне сену. Иудаизм ызметшілері діндарлардан дайа соыр сенімді талап етеді. азіргі иудаизмні жаа ерекшілігі оны христиан дінімен жаындасуында. Бл мселе тірігінде алашы сз еткен Англиядаы еврей буржуазиясыны ткен асырды аяындаы кілі Клод Монтефьоре. Діни мселелеріндегі бірігу тенденциясына оам айраткерлері де жа болуда. Ватикан да бл бірігу мытылысына о арайды, арнаулы комиссия осы мселемен шылдануда. Осындай бірігу тенденциясымен атар иудейлер дінінде неохасидизм де орын алып отыр.