Таырып: Будда діні жне негізгі баыттары

1. Будда дініні пайда болуы: Будданы мірі.

2. Будда діні іліміні негіздері: трт ізгілікті аиат жне азаптан тылуды сегіздік жолы.

3. Будда дініні негізгі баыттары: хинаяна жне махаяна.

4. Чань-буддизм ( ытай ) жне дзн-буддизм ( Жапония ) мектептері

5. Буддизмдегі ламаизм баыты

Будда (санскрит сзі – кзі ашылан деген маынада) діні - Орталы, Шыыс жне Отстік-Шыыс Азия елдерінде, сондай-а иыр Шыыста таралан е ерте шыан лемдік діндердін бірі. Ол бізді дурімізге дейінгі V1 асырда нді жерінде пайда болан. Будда туралы аыз. Будда теологтарыны уаыздауынша, дінні негізін салушы Сиддхартха Гаутама Солтстік нді еліндегі шакья тайпасы патшасыны лы болып табылады. Алайда бл туралы дебиетте натылы деректер жо. Буддашыларды ымында рбір е жоары асиеттілікке жеткен жан будда бола алады, яни кзі ашылады. Жер бетіндегі мірінде Шакьямуни (шакья руынан шыан тауа) деп аталан буддаларды бірі адамдара тару туралы ілімді жеткізген, оны ізбасарлары санскрит сзімен дхарма (ілім, за) деп атаан. Сол себепті будда термині Шакьямуни деп те ынылады. Аталмыш дінді зерттеушілерді пікірінше, Будданы тарихта орын аланына шек келтіріледі. Мысалы, Рис-Рвиус, А. Мензис Будданы мифтік бейне деп есептейді. азіргі алымдарды кпшілігі осы пікірді олдайды. Будда дініні пайда болуы нді еліні б.д.дейінгі V1 .саяси-кономикалы жадайымен байланысты. Бл кезде нді елінде тапты оам алыптасып, оны айшылытары кріне бастаан. Оан осымша болан елдегі касталы (оамды топ) жйе болды. Е жоары ката брахмандар (абыздар) оамды мірде басты орын алды. Ал оларды діні оамны каста блінуін жатады. Будда дініні шыуы, касталы жйені тменгі леуметтік сатысында трандарды, брахмандарды стемдік етуіне наразылы білдіруіні крінісі. Будда діні брахманизм дініні кптеген дет-рыптарынан ол зіп адамдар будда іліміне бой сынып тарыла алады деп жариялады. Сйте трып брахманизм дініні біратар идеяларын да стап алды.

Будда дініні уаыздары. Будда дініні негізгі уаыздары «Трипитака» (ш себет даналы) деп аталан кітапта баяндалан. Будда діні уаыздарыны зіндік ерекшілігі белгілі бір бейнедегі дай жо. Будда барлы дайлардан жоары трады. Ол тару ммкіндігі бар жеке тылсым кш емес, тек ана діндарларды кзін ашып,олара аиатты тануды,сондай-а дрыс жруді жолын крсетеді. Будда діні де дай идеясын жаратушы деп танымайды. Дегенмен, Веда (ежелгі нділерді басты асиетті кітаптары) уаыздайтын дайларды, періштелерді, перілерді мойындап, басты дай Брахманы да олдайды. Будда діні зге лемдік діндер сияты бірттас емес. Оны негізгі баыттары хинаяна жне махаяна болып блінеді.Хинаяна – «тылуды тар жолы». Монахтар ауымына (санагха) кетіп мірден баз сы хинаяна жолы нерлым кбірек таралан махаяна – «тылуды тар жолды». Махаяна Будда дініні брыны тйытыынан ол зіп, барлы діндарлара тылуды болатындыын айтты, бл Будда дініні лемдік болуына мумкіндік туызды.

Буддизмні пайда болуы. Зерттеушілерді пікірінше, бл дін осыдан 2500 жылдай ріде пайда болан. Оны ран Индияны солтстігінде орналасан шакья тайпасынан шыан Шакьямуни деген тла. Ол жер – жерді аралап жріп, зіні ойында пайда болан ымдарды адамдара уаыздаан. зін Будда (ататы білгіш) деп таныстыран. Ол зін жердегі адамзатты, жан – жануарларды азаптан тарушы есебінде жіберілген адам екендігін тсіндірген. зі сол шакья тайпасыны Готама руынан шыан Сиддхартха патшасыны кейпін алан.Буддизмні пайда боланынан алдыы кездерде Индияны мдениеті те жоары дегейде болды. Оны жазбасы, зіндік дет-рпы, діндері болан. Индия мдениеті лемдік Месопотамия, Египеттерді мдениетіні атарында болды. ндістанда бізді дуірімізге дейінгі 6 асырда л иеленушілік оам рылды. оамды билеп-тстеушілер брахмандар мен скери ауым болды. Брахмандар мен скери оам бір – бірімен баталастыта болды. «Монахтарды леі» деген буддистерді бір діни дебиетінде й – жайын тастап, айыршылы жолда жрген, тауа деп аталатындарды «бостандыын» жырлапты. Бл кезде Индияда буддизмнен баса да кптеген діндер болды. р жерді з дайы бар, рбір істі немесе былысты з дайы бар дегенді уаыздайды. Бл діндерді, оны ішінде буддизмні белгілі бір негізін алаушы былыс жо жне кпшілік кітаптарда олар жайлы тсіндіріп жазушылар болды. Будданы сиеттері жазылан Махавагга, задары жазылан Ману, Джатак деген кітаптары пайда болды. Индияны кпшілік таптары бір – бірімен соысып отыраныны арасында жоары тап орану жадайын жасап, з кшін ныайта тсіп, рі бір – бірімен бірлестікке келіп, топтаса тсті. Нтижеде Маурья империясы орнады. Осы кезде трлі касталара бліну, дние зерттейтін институттар, діни-философиялы аымдар пайда бола бастады. Осындай жадайда буддизм де кш алып, лем дініні бірі дрежесіне жетті. Сонымен Индияда адамдар оамды касталара блінді. Брахмандар: оларды дай аузынан жаратан деген ымда болды. Сол себептен оларды ішінен азылар, оытушылар, баяндамашылар шыады. Ол е жоары каста, билік те соларды олында.Кшатрийлер:оларды дай екі білегінен жаратан деген ымда болды.Олар білім алады, трбиеленеді, соысты кезінде, орану кезінде ару – жаратар алып жреді. Бл бкіл елді осы екі каста билеп алды деген ымны длелдемесі. Ваишьялар: оларды дай санынан жаратты деген ымда болды, олар сондытан да е иын жмыстарды орындайды, егін егеді, саудамен айналысады, мал баады. Сонымен атар олар діни оу орындарына аражат бледі. Шудралар: оларды дай аяынан жаратан, олар тпкілікті знгілер (дуана паырлар) . Олар жоары ш кастаа ызмет етеді. Бларды ксіптері е лас, ара жмыстар. Міне, осы касталарды блінуі де, оларды трмысты орындары да діни тжырыммен белгіленген. Тртіптері ата: тменгі кастадаы адам жоары кастадаыа йленуіне тыйым салынады; ер адам з кастасынан тменгі кастадан йленуіне болады, біра тртінші каста – шудрадан емес; брахмандарды дайды тадаулы адамы дейді; патша андай жадай болмасын брахмандардан салы алмайды (ыдыс, киім, т.б.); брахмана лім жазасын берсе де, оны тек шашын сыпырып алып тастайды, ал баса кастадан болса, ол кім орындалады:10 жастаы брахман 100 шудрадан арты бааланады. Шудралар – бралылар, хайуанаттан да тмен, иттен де кні ара, орлытаы адам; шудраларды бірі брахмана олын созып, тая ктеріп алса немесе жай брахманды стама болса, онда оны олы кесіледі, ал тепсе аяы сындырылады. Шудраларды бірі брахманды йретемін деп рекет жасаса, оан айнап тран зйтн майын ішкізу жазасы беріледі. Буддизм баса діндермен байланысты болып, брахманизмді жоа шыаранымен, оны серінен арыла алан жо. Жанны ауысуы, Карма, Сансара, Нирвана жайлы идеялар буддизмні айнар кздері – веданта, ньяя философиялы мектептері, вайшешика діни мектебі болып табылады.

Діни ілімдері мен дет – рыптары. Табыну дауысты музыка аспаптарымен, Кейде неше трлі киімдер киіп, беттеріне орынышты маскалар киген монахтар жреді. Храмнан алып шыан Будданы мсіндерін ктеріп, кптеген адамдарды кшеде жргенін круге болады. Діни дет – рыптары мол, ртрлі мірдегі рбір адамын діни дет – рыптарды ткізетіндер - з дініне берілген діндар адамдар. Буддолог С.Радхакришнан буддизмдегі кптеген ілімдерді зерттей келіп: «Дегенмен буддимні барлы формасыны кзарасы бойынша, буддизмні негізін алаушы Будда. Ол бодхи аашыны тбінде отырып, иындытан алай тылу жолын, яни келесі мірдегі иындытан тылу жолын айтып, мгі жасауа мтылысты крсетті. Міне осы тйін буддизмні Индия жерінен баса елдерге тараандаы ызытыран себепкер болды». Буддизмні ілімі, оны іліміні маызы баса діндер сияты келесі, мгілік мірде жасылыа жету болса, бл мірден де, келесі о дниедегі мірден де тгелдей тылу керектігін уаыздайды. асиетті жерлерді бірі Будданы тісі туралы айтуа болады .Бір тіс аспандаы дайды сыйынатын асиетті жері есебінде, бірі Гандхарада, шіншісі – Колинге, тртіншісі жыландар еліне тскен дейді. Ал, е асиеттісі бізді дуірге дейінгі 2 асырда алашыда Индияда саталан, кейін паша Хеммаланы беруімен Шри – Ланкаа жіберіліп, сонда Зуба храмы салынан. айыр – садааны буддистерді орталыы болан осы жерге кбірек беріп, буддистер табыну шін жиылып, р жылы лкен мереке ткізеді. Ол мереке бгінге дейін тойланады. Бдан да баса кптеген діни дет – рыптар, мерекелер ткізіледі. Будда теориясы буддизмні дінсіздігі, натылай айтанда, жаратушы дай - лемді билеушіге сенбеушілік сияты дйектерді тсіндіреді. Бл дінде барлы дниені жне адамды жаратушы – дай жо., Будда мндай дайлытан жоары дегенді айтады. Ол ештеені жаратан емес, сондытан адамдарды орау жаынан уде бермейді. Ол сенушіні кзін ашып, лемдегі шындыты тсінуге, айы – асіреттен, зорлытан, тесіздіктен арылуа жол крсетеді дейді.

Буддизм дініні негізінде пайда болан діни аымдар.Тарихи деректерге араанда Будда дниеден айтаннан со, оны ізбасарларыны арасындаы айшылытардан будда дініні негізгі екі баыты пайда болды: хинаяна жне махаяна. Хинаяна діни ілім мен рыптарды мызымастыын жатаса, махаяна оан осымшалар енгізуді, буддизмге кеірек тсініктеме беруді олдады. Бл мселелер дінбасыларыны сангити аталатын басосуларында кейін де талыланып отырды. Хинаяна Шри-Ланкада, Таиландта, Бирмада, Лаоста, Камбоджада ке тараландытан отстік діні деп те аталды. Махаяна негізінен ытай, Жапония, Корея, Непал, Бутан территорияларында, кейінірек ламаизм трінде Монолияда, Тибетте, Бурятия мен Жоарияда кеінен тараан. Махаяна екі тармаа – ламаизм мен дзен-буддизмге блінген. Ламаизмге дайлар пантеоны тн болса, дзен-буддизмде дай жо деп санайды. ытай жне Жапония жеріне буддизм б.. 1-3 асырларында тарала бастады. Ал 6 асырда ытайлы махаяналы аым - чань-буддизм, яни жергілікті нанымдарды синтездік негізінде алыптасты. Кейінірек ол Жапон жерінде дзен-буддизм деген атпен таралды.

Ламаизм негізінен буддалы уаыздарды абыл алып, зі тараан елдердегі халытарды жергілікті діни нанымдарын пайдаланды жне будда дініні табыну рпын жеілдетті. Ламаизм дінінде монахтар мен монастырьлар ке тараан. Буддалы монахтар жмыс істемейді, айыр садаа есебінен кн креді. Сол себепті кейде оларды «бхикшу» айыршы деп те атайды. Будда дініні аымдары мен секталарыны кделері мен монастырлы рылысы р трлі жне олар тараан елдерде монастырлар те кп болды. Будда дінінде шіркеулер бір-біріне баынбайды, р елде з шіркеуі бар жне ол зіні мртебелі басшысын ана мойындайды. Тибет елінде тараан ламаизм дінінде оны далай-лама деп атайды, ал оны кмекшісін панчен-лама дейді. Будда дінінде хубилгандара табыну салты да ке тараан. детте кімет басшылары хубиландар атарына осыландардан.

Будда дініні тараан айматары жне халына сері.5 -7 асырларда буддизм мдениеті ркендеп, е жоары дегейге жетті. Монастырларында лкен байлы жиналды. Азияны кп калаларында – Кошамбиде, Санчиде, Бодх – Гасде, Матуреде, Сарнатхеде, Аджантеде шекейленген храмдар салынды. Будданы мсіндері жасалды. Біра бл кезе Индиядаы буддизмні лдырауыны бастамасы мен орталы жне шыыс Азия елдеріне тарау кезеі болды. Индияда 11 асырды басында буддизмні толыымен жоалып кету себебін алымдар зерттеу арылы бір тжырыма келе алмауда. Г.Ф.Ильинні айтуынша, буддизмді кімшілік пен баса діни орталытарыны кшті удалауына тсті деген кейбір дебиеттерді длелдемелеріне сенуге болмайды. Бл дінні жоалу себебін Индияа шеттен келгендерден іздеген жн деді. Будда дініні дет- рыптары индуизм дініні дет-рыптарына, мдениетіне ене бастады. Тіптен Шива мен Вишну бейнесіне Будда бейнесін ендіре мсіндер жасала бастады. Кейінгі кезде топтасан монахтар йымдары ана алды. Елді халыты арасынан кетіп, ауыл арасында ана алан монахтарды кедей халыа ауыртпалыы тсе бастады. Буддизмді Азия елдеріне ай кезден тарады деуге длелді жат жо. Болжауа араанда, бізді дуірге дейінгі 1 асырда ытайа тараан, бл кезе ытай монахтарыны Индияа табынуа кптеп барумен негізгі канондарын зіне алып келуден, буддизмге жаа баыттар рудан бастады. Оны бірі – буддизм, чань жне басалар Тибетке 17 асырда енді. Монолия мен Ресей территориясына 14 асырда енді. Ресейде – алма, бурят, тува елдеріне енді. Буддизм діні Неапольда лкен роль ойнайды. Буддизм Индиядан кеткенде дінді Неаполь за уаыта дейін сатаушы болып келді. азіргі кезде Неаполь Шри – Ланкамен дін туралы атар дрежеде трады. Кп жерде Буддаларды храмы негізгі мдени орталы болып келді.

азіргі кезедегі буддизм. азіргі кезедегі буддизм те крделі, арама – арсы былыстара тап болан жадайлар да кездеседі. Кейбір халытарда орта асырлардан алан дет-рыптар, ілімдер, аымдар саталанымен дінге кптеген згерістер енгізіліп, кп жадайда кптеген ережелерін алдыран. АШ «буддизмді оыту институтын» рды. Ондаы ойы бл дінді рметтеу емес еді, жердегі дниеге, мірге ызыпау мселесін гіттеп, жоары мірге ызытыруа жасалан агрессорлы баыт еді. Азия елдерінде социалистік идеологияны тарауынан буддистерді арасында ызыушылы пайда болып, «буддизм социализмі» деген ран пайда болды. Бл ран бкіл Азия елдерін жайлады. Цейлон, Бирма, Кампучия, Лаос, Тайланд, Жапон елдеріні буддистері бл ранмен социалистік режимді олдаандарын білдіріп, социализм руда халыпен бірге болды. Дін туралы айтса, лемдік ш дінні бірі болан буддизмні дет-рыптары, баыты ерекше. Ислам діні мен христиан дініні кейбір ережелері, шыу тарихы жаынан андай да задылы, кілге сенім енгізерліктей жадайларды барлыын ескерсек, будда діні біздерге тсініксіз екенін айту арты емес.