Таырып: Христиан дініні пайда болу жне жікке бліну тарихы.
1.Христиан дініні пайда болуы. Иисус Христосты мірі.
2. Христиан дініні таралуы жне мемлекеттік дінге айналуы.
3. Христиан дініні жікке блінуі жне негізгі баыттарыны алыптасуы.
Христиан дініні пайда болуы. Христиан діні бізді дуірімізді 1-асырыны екінші жартысында Кіші Азияда пайда болды. Оны шыу жне жылдам таралу себебін анытау шін сол кездегі жадайлара тоталуымыз керек Шындыында христиан діні Шыыс халытарыны діни ана емес, философиялы тсініктерін де абылдады. Христианшылдыты идеялы тркіні, біріншіден, р трлі шыыс діндеріні мифологиясы, екіншіден, ежелгі дниедегі арнайы философиялы ымдар еді. Шыыс діни жйесінде христиандара лкен ыпал еткен иудаизм – еврейлерді ежелгі монотеистік діні. Христиан дініні асиетті кітабы – Библияны рамына иудаизмні асиетті кітабы - Кне сиет те (Ветхий Завет) кірген. Ол дайды лемді, сімдік жне жануарларды, адамды жаратуы туралы Кне сиет аидаларын згеріссіз сатады. азіргі кезге дейін Кне сиет христиан жне иудаизм дініндегілер шін де асиетті кітап болып саналады.
Христиан шіркеулеріні крылуы.Телогтарды уаызына сйкес шіркеу «Христосты денесі» ретінде дние жаратыланнан бастап бар. Олар шіркеуді тарихи трде апостолдарда жне Иерусалимдегі алашы діндарларды бірігуінен шыты-мыс дегенді айтады. Шіркеуді мгі мір сруінен келіп христиан іліміні згермейтіндігін тжырымдайды.Шындыында, шіркеу христианшылдытан тым кейін пайда болан. Шіркеуді пайда болуы алашы христианшылдыты дамуыны маызды кезені болып табылады. Осылайша 11 асырды екінші жартысында-а ауымдарда билік шын мнінде епископтарды бай христиандар кілдеріні олына кшті.Шіркеуді ныаюы асиетті жазбалар мен асиетті аыздарды жасаталуымен атар жрді. Христиан дініні асиетті жазбасы Библияда (грек biblia – кітаптар ) жинаталан. Оны азаша атауы Інжіл. Осы кітаптарды бірінші блігі (Ветхий Завет – Ескі сиет,автор) Иудаизм дініне де орта. Барлыы 77 кітап. Олар ежелгі еврей, арамей (те аз блігі) жне грек-койне (Новый Завет – Жаа сиет) тілдерінде жазылан. азіргі кезде Інжіл кптеген елдерді тілдеріне аударылан. Рим мемлекетіні христиандыты удалауы немесе щан бейам арауы 1У . Басында жаа дінді олдауа кшті. 313 жылы император Константин дикт кім шыарып, христиан дінін баса діндермен тегерді, ал 324 жылы христиандыты ресми трде Рим империясыны мемлекеттік діні деп жариялады. 325 жылы оны басшылыымен Нике аласында 1 Бкіллемдік христиан шіркеулеріні соборы шаырылды, ал христиан діни ілемінде зор рл атарды.Рим мемлекетіні ыдырауы нтижесінде трт дербес шіркеулер пайда болды. Олар – Константинополь, Александрия, Антиохия, Иерусалим шіркеулері, іле-шала Антиохия шіркеуінен Кипр, кейіннен Грузин православие шіркеуі блініп шыты. Христиан діні ірі екі негізгі баыта – православие, католиктік баыта блінді. Бл бліну жздеген жылдар бойы алыптасып, орныты. V асырдан бастап оларды арасында христиан дінін билеп-тстеу шін крес басталды. 1054 жылы шыыс жне батыс христиан шіркеулері айырылысып тынды. Батыс шіркеі – Рим-католиктік, яни лемдік шіркеу деп аталатын болды. Ал шыыс шіркеуі – православие шіркеуі деп аталып, ол алашы, ортодоксалды христиан принциптерін берік станып алды.
Христиан дініні лемдік мні.Христиан діні 20 . дейін лемде з стемдігін жргізіп, идеологиялы монополияны сатап келгенмен, христиан шірекулеріні саясаттаы ыпалыны лдырау асыры болды. Осыан байланысты олар з саясатын згертуі ажет болып, саясата араласуды жаа жолдарын арастыра бастады. азіргі кездегі кез келген шіркеу иерархы – саясаткер. Дегенмен шіркеулер лемдегі кптеген бейбітшілік жолындаы крестерде лкен роль атарып келеді. Мселен, лкен апаттара арсы, ядролы аруды жоюда т.б.с.с. Бгінде конфессионалды ерекшееліктеріне арамастан христиан шіркеулеріні айсысы болмасын леммн тыыз байланыста болуда белсенділігін крсетуде. Христиан дебиеті негізгі 4 жанрдан трады: 1. Інжілдер, 2. Апостолдарды арнау- лы хаттары, 3. Апостолдарды ісі туралы жазбалар, 4. Христос сиеттері. Діншілдер оларды ішінен е маыздысы Інжілдер дп санайды. Ал алашы шеуі ескі грек мемлекетіндегі Синопа аласында жазыландытан синоптиктік деп аталады. Інжілдерді бір-біріне айшы жерлері де аз емес, яни р кезедегі р трлі саяси-леуметтік кзарастарды да мезеп келген. азіргі заманы христианды жне саясат. Христиандыты тарихы — ттастай халытарды тадырын з уысында стауа баытталан шіркеулерді з ішіндегі жне халыаралы дегейдегі здіксіз крестер тарихы. Ол зіні басынан лдырау жне дуірлеу кезедерін талай ткерді. XX асыра дейін лемде з стемдігін жргізіп, идеологиялы монополия сагап келді.
Бгін кез келген шіркеу иерархы — саясатшы. Мселе оны осы саясата алай араласатынында. Бізді заманымызды саяси палитрасы алуан тсті. Осыан арай христианды та кп векторлы саясат жргізіп отыр. Бл бірнеше себептерге байланысты: кейбір елдерде, мселен, Англияда, христианды кні бгінге дейін мемлекеттік дін болып есептеледі. Ал кейбір мемлекеттерде дінні мндай мртебесі жо, ол р адамны жеке басыны ісі деп жарияланан. Мселен, американ протестантизміне зімшілдік, волюнтаризм, жеке инициатива мен еркіндік тн. зін азат шіркеу жне кіметті табии дшпаны санайтын протестантизм мемлекетпен атынасын осы трылардан рады. Бл протестантты тенденцияа секуляристік идеология арсы ойылып келді: протестанттар дінді мемлекеттен орауа мтылса, секуляристер мемлекетті діннен орауа мтылды. Сонымен атар кптеген протестантты топтар мен озалыстар, сіресе фундаменталистер, здеріні алдына "Американы моральды жаыруы" масатын ойды. Католиктерді позициясы бан арама-арсы: олар шіркеу мен мемлекетті атынасын масат бірлігіне негізделген ымыраластыа рады. Католиктер мемлекет атеизм мен діни индифферантазмге арсы креске мейлінше батыл араласуы керек деп санайды. Олар протестанттарды мемлекетке атысты дін жекебасты іс деген кзарасын млде абыддамайды. Православие шіркеуі мемлекетпен атынас мселесінде католиктер позициясына жуы тр. Осыны брінен шыатын орытыцы: дінні оамдаы мртебесі, стаан баыты, мемлекет ісіне атынасы андай болмасын, ол лемдегі тепе-тедікті сатауда, бейбітшілік жолындаы кресте лі де лкен роль атарады. Мселен, шіркеулер лемді екіге бліп, адамзатты апат алдына алып келген супердержавалар текетіресін жоюа елеулі лес осты, бгінде ядролы аруды млдем жою шін белсенді кресіп отыр. Бгінде здеріні конфессионалды ерекшеліктеріне кдрамастан христиан шіркеулеріні кдйсысы болмасын "осы дниемен" белсенді пікір алмасуа мтылыс крсетіп отыр. Екінші Ватикан соборы "шіркеуді бетін" осы дние мтаждары мен проблемаларына бруа ндеді. Бл ндеуді барлы христиан конфессиялары саяси бадар ретінде абылдады.
Інжіл - лемдік мдениет ескерткіші. Христиандарды басты кітабы — Інжіл адамзат ойыны тамаша ескерткіші. Ол зіні атауын гректі "кітаптар" деген сзінен алады. Інжіл, діншілдерді айтуынша, пайамбарлар мен апостолдар деп аталан дайды ерекше алауы тскен адамдар арылы келген асиетті Рухты аяндары негізінде жазылан кітаптарды жинаы. "Інжіл" атауы тек VI асырда ана пайда болды. Інжіл екі блімнен трады. Олар — Кне сиет жне Жаа сиет. Біріншісіне христиандыа дейінгі кездерде кне еврей тілдерінде жазылан жне иудейлер мен христиандар атар рметтейтін кітаптар жатады. Екіншісіне грек тілінде жазылан кітаптар енеді. Оларды авторлары — апостолдар мен евангелиешілер.
Кне сиетті канона енбеген кітаптарын оса есептегенде Інжіл 77 кітаптан трады. Оны ішінде Кне сиет католиктер де, православие шіркеуі де синодты (е беделді) басылымдара енгізетін 39 канонды жне 11 канондалмаан кітаптарды амтиды. Кне сиетті барлы кітаптарын бірнеше топа блуге болады. Біріншісі - Мсаны бес кітабы немесе За (еврейше - Таурат). Екіншісі - тарихи кітаптар, шіншісі - Пайамбарлар, тртіншісі - Жазулар. Соысы зіні мазмны жаынан сан алуан. Оны ішінде новеллалар да, философиялы, адамшылы-тикалы трактаттар да, ашыты-ротикалы пома да, лшылы ледер жинаы да бар.
Жаа сиетке 27 кітап жатады. Олар — апостолдар Матфей, Марк, Лука жне Иоанн жазан Евангелиелер (грек тілінен — игі хабар), асиетті апостолдарды ызметтері, Иоанн уаызшыны "Жолдауы" мен "Аяндары" (Апокалипсис). Жаа сиетке енген трт Евангелие осы жанрдаы кп кітаптарды ішінен нерлым шын, дай рухымен шабыттанып жазылан кітаптар ретінде тадап алынан. Біра оларды шындыында аталан трт адамны жазандыына, яни оларды авторлыына тікелей длелдер жо. Сондытан, "Матфей бойынша", "Марк бойынша" деген трізді сілтемелермен олданан ділірек болар еді. Евангелиелер осы адамдар салан дстрлерге негізделеді. Аыз бойынша Матфей мен Иоанн айсаны шкірттері, ал Лука мен Марк оны шкірттеріні пікірлестері. Евангелиелер грек тілінде I асырды екінші жартысында жазылды. Оларды ішіндегі кнесі - Маркті Евангелиесі. Олар здеріні сздерінде немі ауыздан ауыза тараан айсаны шкірттері мен ізбасарларыны гімелеріне сйеніп отырады. Сондытан евангелиешілерді сздері немі бір жерден шыа бермейді. Біра, апысыз айын нрсе - Ксиетті жазбаларды барлы кітаптары христиандар шін айырыша беделді, ал Евангелиелер оларды зегі. Інжіл - те ызылыты кітап: біреулер оны мифтер мен аыздар жинаы деп арайды, біреулер одан адамзат тарихыны ескерткішін креді, ал енді біреулер кркем ыармалар жинаы деп есептесе, тртіншілері оны дай сзі деп кабылдайды. Бір айыны мынау: егер ол атардаы тарихи ескерткіш болса, оны тірегінде екі мы жыл бойы осьшшама талас-тартыс болар ма еді? рине, болмас ед
Православиені таралуы.Православие – христианшылдыты шыыс немесе византиялы блігі. Оны діндарларыны саны лайтылан шіркеу дерегі бойынша 120 млн. екен. Православие Рим империясы Батыс жне Шыыс болып екіге блінген со Византия территориясында алыптасып, з алдына жеке шіркеу болып 1054 жылдан бері мір среді. Православие іліміні кзі - асиетті жазбалар (Кне жне Жаа сиет кітаптары), сондай-а асиетті аыздарда (лемдік жне жергілікті соборларды шешімдері, «шіркеуді келері мен стаздары» - Василий Великий, Иоанн Златоуст, Григорий Благослов таы басаларды ебектері) баяндалан. Православие іліміні негізінде ш бейнеден – дай-ке (крінетін, сондай-а крінбейтін де дниені жаратан – Савваоф), дай-бала (Иисус Христос) жне дай- асиетті рухтан (ол тек дай-кеден шыады) тратын, біра шын мнінде жалыз дайды танып білуге болмайды деген тсінік жатады. Православие іліміні кіндік мселесі – барлы адамдарды кнар екендігі, сол себепті белгілі бір дет-рыптар мен нормаларды стап, орындап отыру арылы кндан арылу туралы уаыз. Егер ыждааттылыпен дайа кз жасын тгіп жалбарынса, да етсе аспан патшалыынан діндарлар міт етуге болады дегенді уаыздайды. Православие уаызшыларыны идеалы – дайа да етуші мистик, монах-аскет. «Православиені маызды белгісі» деп жер бетіндегі пендешіліктен аула болуды, христианшылды аскетизмді траты уаыздайды. Дін басылары дай мен діндарларды ортасында дай мейірімін жеткізуші, олар адамдарды тару шін ызмет етеді. Православие тек ана алашы жеті лемдік соборларды бекіткен аидаларын ана аиат деп мойындайды. Кейінірек енгізілген – Рим папасыны кнар болуыны ммкін еместігі, о дниедегі тазалаыш орны туралы, филиокве туралы, Мария ызды да лы Иисус Христос сияты дайлы сипата ие екендігі жне оны тніні лген со ккке ктерілуі - блар барлы православие шіркеулері тарапынан асиетті жазбаа жне асиетті аыздара айшы деп жарияланады. Протестантизм христиан шіркеуіні кптеген пияларын, сондай-а діндарларды дін ызметкерлеріне жне арапайым діндарлара блуді ате деп есептейді. V асырда Византия империясы шіркеуге атысты трт аймаа: Константинопольды, Александриялы, Антиохиялык, Иерусалимдік патриархаттытара блінді. Кейіннен патриархаттардан дербес православие шіркеулері ралды. азіргі кезде лемде 15 дербес православие шіркеулері бар. Олар Константинополь (Тркия), Александрия (Египет), Антиохия (Сирия, Ливан), Иерусалим, Орыс, Грузин, Серб (Югославия), Румын, Болгар, Кипр, ллада (Грекия), Албан, Поляк, Чехославакия жне Американ шіркеулері. Бларды арасында нерлым ыпалы зор орыс правослакие шіркеуі. Содай-а екі автономды православие шіркеулері: Фин - 1957 жылдан жне Жапон – 1970 жылдан бері ызмет етеді.
Католик діні уаыздарыны ерешеліктері. Православие мен католиктерді алашы уаызды айырмашылытары филиокве мселесінде. Католик шіркеуіні уаыздауынша «асиетті рух» («святой дух») тек дай кеден ана емес, сондай-а дай баладан - Иисус Христостан да шыады (латынша tiliogue – баладан да) Бл наным символына осымша католик дін ілімінде Рим папасын Иисус Христосты жердегі басарушысы ретінде беделін бекітуге баытталан догмат та бар. Католик дін басылары Иисус Христосты, дай анасыны жне улиелерді ерекше ебектерін крсетіп «жоары міндетті істер» (сверхдолжные дела»), улиелер азынасы (сокровище святых) деген ілімді дайындады. Папа Иисус Христосты жердегі басарушысы ретінде, оны осынау ебектеріне иелік етеді. Католицизмде «дайды туан» Мария ызды беделі ерекше. Папа Пий Х11 1950 жылы Мария ызды ккке ктерілгені туралы аиданы енгізді. 1954 жылы «Кк патшасы» Мария ыза арналан шіркеу мейрамы таайындалды. Сонымен котолицизмде дай-анаа табыну православиемен салыстыранда кштірек. Котолицизм Папаны Иисус Христосты жердегі басарушысы деп жариялайды. 1870 жылы 1 Ватикан соборында Папа е басты, бірінші священник ретінде кнсіз деп табылып, оны шешімі епископатты маылдауынсыз-а кнсіз деп жарияланды. Папаны кнсіздігі туралы аида католицизмде авторитарлы принципті одан рі ныайтты.
Рим - католик шіркеуіні йымдастырушысы.Католик діні христианды баыттарды ішіндегі е кп тараланы. Батыс баспасздеріні мліметтері бойынша (детте лайтылан) 80-жылдарды ортасында католиктерді саны 800 млн. адам болан, ол шамамен планета халыны 18 % райды. Католик шіркеуі бір орталыа баындырылан. Оны орталыы жне Рим папасыны резиденциясы Ватикан. Ол Рим аласыны ортасына орналасан ала-мемлекет (ауданы – 44 гектар, шекарасыны зындыы 2600 метр, халы 1 мы адам ) , з гербі, гимні, жалауы, почтасы, радиосы, телеграфы, баспасзі т.б. сондай-а азантай гвардиясы мен жандармериясы бар.
Протестантизмні шыуы, діни ілімі жне ибадаты.Протестантизм 16 асырда реформация кезеінде пайда болды. Оны ерекшеліктері негізінен адамдарды капиталистік оамдаы мір сру жадайыны мистификациялы бейнеленуіні крінісі. Протестантизм пайда боланнан бастап, ш баыт блініп шыан : лютераншылды, кальвиншілдік жне англиканшылды. Е ірі протестантты аым лютераншылды . Европада оны ыпалы Скандинавия елдерінде – Исландияда , Данияда, Швецияда, Норвегияда, Финляндия жне Германияда, Солтстік Америкада лютеран шіркеулері кшті, ал Отстік Америкада бсе. Бразилияда лютеран шіркеуі мыты болып саналады.