Таырып: Ислам дін іліміні негіздері.

1. Ислам дініні бес парызы жне оларды мні.

2. Ислам дініні негізгі аидалары (догматтары).

3. Ислам дініні асиетті кітабы - ран жне хадистер жинаы – Сунна.

4. Шариат жне оны бастаулары.

1. Міндетті трде орындауа тиісті шаралар: бан бес парыз (иман, бес уаыт намаз, ораза, зкет-шыр, ажыа бару) жатады. Шариат бойынша бл парыздарды мсылмандар блжытпай, мерзімінде орындап труа тиіс. Діни уаыз бойынша «дай-тааланы мірін орындап, лшылы еткендер», яни намаз оып, ораза стап, айыр-садаа бергендер ана «жматы» трінен орын алады да, ал оларды орындамаандар «тозаа» барады. Дін иелері, молда-ишандар діни парыздарды, дет-рыптар мен мейрамдарды дінге сенушілерді млтіксіз орындап отыруын талап етеді.

2. Ерікті трде орындалатын шаралар жатады. Олар ужіп, сннет, Мстахб, Мухаб, Нпіл. Соы шеуі азатан арасында тарамаан.

Бес парыз деген не?

1. Иман-нану, сену деген сз, яни «Бір алладан баса лды ететін кш жо. Мхаммед алланы бізге жіберген елшісі» - дегенге сену.

2. Намаз – та, бесін, екенді ашам жне ясих намаздары болып блінеді. Оларды оу ислам дініне вороастризмнен (ерте Иран діні) енген. Араб тілін білмейтін дінге сенушілер намаз сздерін де дай атынан айтылатын керемет кш бар деп ады.

3. Ораза (сауым) стау исламнан брыны діндерде де болан. Оларды ораза стауы кнаа, ш кнде бір, ш айлы жне т.б. ртрлі болып келген. Рамазан июль айында отыз кн ораза стауды тбі ертедегі арабтарды шаруашылы-трмыс жадайыны иындыына байланысты туан. Ислам дінінен кп брын арапбар жанып тран шілдеде кн брын нр тартпай ккке арап, жабыр тілеумен болан. Тіршілікті амын кешке жне тнде ана ойлап, жетімсіз азы-тлікті тек тнде ана ойлап, ішетін болан. «Рамазан» айыны аты арабша «Рамад» - ысты кез деген»маына береді.

Ал ислам діні оразаа жааша мн беріп, оны кейбір шарттарын згертумен шектелді. Оразаны мні адамдарды бір аллаа лшылы етуге, тір мірдегі жалан мірге ызыпай, келешек мгілік «О дниені» амын ойлауа баулиды.

Рамазан айында мсылмандар дін басшыларына жыл сайын жан басына бес адатан а бидай, немесе оны ашалай нын беруі керек. Мны пітір деп атайды. Айт намазын оыана дейінгі пітір тленбесе, адамны отыз кн стаан оразасы зая кетеді. Онымен бірге рамазан айында тнде ымырт жабыланнан кейін ислам дінін дріптейтін «тарауы» намазы оылады.

Дін иелері ораза стайтын Рамазан айын ран аяттарын алла тааланы Мхаммедлке жібере бастаан айы, сондытан бл айда барлы тілектер орындалады – мыс деп йретеді.

4. Зекет – мала, шыр астыа салынатын діни салытар. Кезінде блар Мхаммедпен оны ізбасарларыны скерлеріні жабдытау масатында жиналатын. Кейін дін иелеріні табыс кзіне айналды. Зекетті млшері 40 ойдан 1 ой, 30 сиырдан 1 тайынша, 5 тйеден 1 ой, жылы ашаа шаылып, 40 сомнан 1 сом есебінде тленіп отыруы тиіс. шырды млшері жиналан німні табысты 10 проценті болып белгіленеді. Дін иелері бл салытарды уаытылы тлемегендерді мал-мліктері арам болады, здері тозаа барады деп орытады.

5. ажы (поломничество) мсылмандар шін бірінші парыз. рбір мсылман кші жетсе мірінде бір рет Мекке мен Мединеге барып, Каабаны айналып, намаз оып, Мхамедті бейітіне намаз оып, рбан шалып, айтуы тиіс. Сонда ана бндай адама ажы атаы беріледі.

 

Ислам дініні басты уаыздары мсылмандарды «аиметті» - кітабы аталан ранда жинаталып берілген. Ол уаыздар Мхамедті аыздары трінде айтылады. «ран» деген сз аза тілінде «оу» деген ымды білдіреді. ранда арабтарды сол кездегі феодалды рылысыны идеологиясы жинаталан. Бл идеология мсылмандарды азаматты, ылмысты задары мен дет-рыптарыны негізі болды. Ол асиетті кітапта егін салан халытарды р дуірдегі мірінен алынан задар мен шежірелерді, рыптар мен салттарды жне астарлы сздерді алуан трі кездеседі. Мнда ткен мір мен болаша заман туралы аыздар да толып жатыр. Осындайлы діни аида, задармен атар, ранда дай мен оны пайамбарлары туралы адамны, жалпы лемні жер стіндегі тіршілікті жаратылуы да кптеген жорамалдар бар.

Дін ранны негізгі нсасы жеті абат аспан стінде мгібаи саталады дейді, зірейіл періште ранды ккті бірінші абатынан тсіріп, бір оиа боларда, не бір жадай туарда оны зінділерін Мхаммедке мезгіл-мезгіл жіберіп трыпты, пайамбар мны жазып отырыпты. дайды берген мірі, ткендігі оиалар мен азіргі мен болаша оиаларды барлыы осы кітапта жазылан. Сол жазуды мазмнын перілерден орап трады екен. дай сзі боландытан ран-мірді шын мнісіндегі ережесі жне кез-келген діндар мсылман шін болашатаы барлы мітті кзі. Бан ешбір де ешбір шек келтіруге тиіс емес, йткені оны дады зі кктен аян етіп, адамдара сыйа тартты делінеді.

Мсылмандар ранны зін ана емес, мазмнын ана емес, рбір ріпі мен аазын да асиетті санайды, ран сзіне еш нрсені теімейді, раннан асыл, онан арты бл дниеде ештее жо деп біледі. ран стап ант береді. Біра аза арасында раннан нанды жоары ою дстрі бар. Егер нана олы жетпесе, ранды аяыны астына ойып, нанды алуа болады, ал нанды басып ранды алуа болмайды.

ранны 12 сресіні 2 аятында дай атынан: «мен оны (ранды) сендерге тсінікті болсын деп араб тілінде жібердім» делінген. Кейін ислам діні баса елдерге тарай бастаан кезде мсылман дін басшылары ранды бтен тілге аударуа тыйым салады да, «ран оу дайа лшылы ету араб тілінде болсын» деген тртіб енгізеді. Мны араб тілін білмейтін мсылмандар арасында «ран аисетті кітап» деген сеніп орнап, оан сиынып, жалбарынды.

ран орта асырды бас кезінде таяу шыыс елінде кптеген авторларды кмегімен бірте-бірте жазылды. Оны жазуа, іріктеп лшеуге, толытырып-тсіндіруге асырлар бойы діншіл рпаты бірнеше кілі атысты. ранны соы трі ислам діні шыаннан кейін белгіленеді: Мхамедтен кейін болан халифтер тсында ран жинаы болмады. ранны мыт болу аупінен сезіктенген халиф бу-Бекір ран зінділерін жинатауды мір етті. Халиф Омарды тсында ана Мхаммедті сиеттерін Медина мсылмандары жинай бастады. Олар Мхаммедті ел аузында жрген аыздарын ааза, тастара, сйектерге азылып алан зінділерден, ауыз-екі айтылып жрген гімелерден жинап растырды.

Брын Мхаммедті хатшысы болан Сбит-ибн-сейт халиф Осман тсында ранны трт данасын растырып шыарды. Оны бір данасы Мединада алдырылды да, аландары Куфаа, Басыраа жне Дамаскіге жіберілді. ранны баса даналары алауызды туызбас шін ртылды. Бізге жеткен сол Сбит-ибн-сейт растыран жина, ол «Осман шыаран ран» деп те аталады.

ран тіл байлыы те кедей ертедегі араб тайпасы Куфа тілінде, ара сзбен жазылан. Бл тілді білмейтіндер оны серлі нінен ана рей креді. ранда барлыы 114 сре, 6225 аят бар. р средегі аят саны біркелкі емес: кіріспеден екінші среде 286 аят, ал 110 среде не бары 3 аят бар. Осы кездегі ранны зі де ртрлі. «Медина ранында» аяттарды саны 6000. «Куфа раны» мен нді мсылмандарыны ранында 6232 аят бар, шиитер олданып жрген ранда 115 сре бар. Срелер клеміне арай орналысан, басында за срелер, одан кейін орта аырында ыса срелер. Срелерді аттары здеріні мазмндарымен аныталады. Біра біраз жадайларда срені аты з мазмнына сйкес келмейтіні де бар. Кейде сре таырыбына осы тарауда кездесетін кейбір сздер алына салынан.

ран срелері мен аятары ешандай тарихи тртіптілік саталан. Сонымен бірге, оларда бірімен-бірі айшы келетін пікірлер де кездеседі. ран аяттарынан араб жртыны базы бір замандарындаы трмыс ерекшеліктері, табиат былыстарына баынулары байалды, ран ертегілеріні ішінде ежелгі арабтарды да, Януди дініні де, христиан дініні де, парсы жртыны те кне дініні бірі зороастризмні де, иял-ажайып аыздарыны да зінділері кездеседі. ран мазмнынын трттен біріне жуыы таурат пен інжілден алынан пайамбарлар жайындаы аыз – ертегілер. Блар – Мса (Моисей), Жсіп (Иосиф), айса (Иисус), Жеып (Якуб) т.б. Жоарыда атап ткен пайамбарларды ран «алланы діл сзін» адамдара жеткізу шін, оларды «алла тааланы е алаулы діні-ислам діні» жолына тсіру шін келген кктегі дайды кілдері деп жариялайды. Ислам діні кбінесе гіттен грі соыспенен таратылып, кшпен мойындатылады да, жаппай рей тудырып, адамны аыл-ойын шандып, матап тастайды.

Исламны діни іліміні раннан кейінгі екінші орында тран маызды дереккзі - Сунна (ар. тілінен дет-рып, лгі-неге) - Алланы елшісіні мір жолыны лгісі. Ол - жалпы мсылман ауымы болсын, жеке мсылманны райсысыны зіні болсын мір жолыны жетекшілікке алар рі лгі етіп станар аидасы. Мхаммедті жасаан іс-рекеттерін, оны айтандарыны басын біріктіретін Сунна оам мен жеке адамны барлы мселелеріні шешімін табуа кмектесетін материал болып табылады. Ислам пайамбарды Алламен тікелей тілдескендігін кабыл алатын- дытан, сенушілер Мхаммедті зіні айтандарын да тегін емес деп, оны да ранмен атар дай зі жіберген исламны негізі деп абылдайды. Суннаа мсылмандар дайа нені найтындыын, андай рекетгер мен кзарастар оан жаымды екендігін білдіретін нсау деп арайды. Халифат рыланнан кейінгі жне исламны табысты ткен кспансияларынан кейінгі жаа жадайа, тез арада згеріп отыран тарихи шындытара исламны кондігуіні е бір порменді ралы болан осы Сунна еді.

Шариа, Шариат («тура, дрыс жол»; беделді билік арылы орындалуы міндеттелген за, нсау) - шариат, мсылмандарды иманын айындап, адамгершілік мраттары мен діни ожданын алыптастыратын, сондай-а оларды мінез-лкын реттеуші натылы лшемдер бастауы болып табылатын, брінен брын ран мен сунналар арылы пысыталан нсаулар жиынтыы.

Исламды дстр шариат ымын, е алдымен, оны ранда (негізінен, Меккеде тскен срелерде) дінге сенушілерді адамгершілік кемелдікке, пнилік рахата жеткізіп, жмаа алып баратын, Алла сызып берген тте жолды бейнелеу шін олданылуымен байланыстырады. Бл ымны жалпылама маынасы, сондай-а оны Шари'а тбірінен шыуына да байланысты, осы тбір ранда бір нрсені міндетті трде орындауды задастыру, нсау маынасында кездеседі. Ислам идеологиясында шариа термині мен оны синонимдері - аш-шира жне ат-ташри - Ислами немесе Исламды (мсылманды, Исламды) деген анытауыштармен тіркесе отырып жалпы тілдік маынада рбір мсылман басшылыа алуа тиісті кытара, сондай-а оны мінез-клы мен ниетіні тазалыын баалау шін Алла белгілеген лшемдерге атысты олданылады. Сондытан шариа ымы, кбінесе, баралы тсінікте ттас аландаы Исламды мір салты, рамына ртрлі - діни, адамгершілік, задылы, трмысты лшемдерді, сондай-а дет-рыптарды біріктіретін жалпыа орта Исламды мінез-лыктар ережелеріні жиынтыы трінде абылданады. Шарианы мндай ке маынада «діни за» деп те атайды, бл жерде шариа термині за тіліндегі маынада емес, жалпы леуметтік маынада олданылып тр. ТМД-даы Ислам дінін стайтын айматарда «шариа задары» деген тіркесті де маынасы дл осындай.