Саясаттануды парадигмалары

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.Х.Дулати атындаы ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖНЕ САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ

САЯСАТТАНУ ПНІНЕН

ЛЕКЦИЯ МТІНІ

Тараз 2016

Саясаттану ылым ретінде.

Саясат ылымыны пайда болуы, алыптасуы.

Саясаттану ымы, діс-тсілдері мен ызметтері.

Саясаттануды парадигмалары

1. Е алаш саясат ылымнын зерттеу сонау ежелгі дірден басталан. Ал теориялы жаынан зерттеу бірінші мынжылдыты орта кезінен басталды. Осы уаытта саяси ымдар пайда бола бастады. Олар философиялы баытта дамыды. Бл Конфуции, Платон, Аристотель ебектерімен байланысты. Оларды ойынша «саяси ылым халыты демі де жаксы мір срге уйретеді». Саясаттануды алыптасу эволюциясы саяси-ылыми дебиеттерде 3 кезеге блінген; философиялык, эмпирикалы, кзарастарды сынау кезеі немесе азіргі тсініктегі саясаттануды дербес ылым ретінде алыптасу кезеі. Саясатты ылым ретінде алыптасуына сер еткен жадайлар біріншіден оамды дамуды зандарыны ашылуы жне оларды саяси рекеттерде басшылыа алынуы. Екіншіден леуметтік дамуды кез келген кезеінде оны басты леуметтік дамуы оны басты леуметтік кші тап болып есептеледі. Сол тап ана объективтік задылыктарды зіні практикалы ызметінде олдана алады. шіншіден саясатты ылым болуына ыпал ететін фактор - ол оамда натылы бір идеологияны бекітілуі жне оны халы санасында орныуы. Саясаттануды ымы гректі «Роііс» жне «логос» - саясат, ылым деген сздерінен шыан. Саясаттануды з алдына дербес ылым дейтін болсак, оны зерттейтін мселесін анытау шін алдымен, оны зерттейтін объектісін анытаан дрыс. Жалпы аланда, азіргі оам міріндегі барлы оамды - саяси атынастарды жиынтыы саясаттануды зерттеу объектісі болып табылады. Мселен, мемлекетті з ішіндегі жне мемлекетаралы саяси атынастар, таптар, лттар жне лыстар леуметтік топтар саяси партиялар, партиялар, оамды йымдар, ксіподатар, жеке адамдар арасындаы атынастар. Длірек айтанда, саясаттануды объектісі - саясат. Сонымен, саясаттану е алдымен саясатты оамды былыс екендігін длелдеп , оны мні мен мазмнын, масатын, міндетін, оамдаы орны мен рлін леуметтік негіздерін, саясатты объектісімен субъектісін зерттейді.

2. Саясат ымына тоталатын болса, саясат дегеніміз - оамдаы лкен леуметтік таптар, лттар мен лыстар, олар мен мемлекет арасындаы, арым - атынас барысындаы оларды з мдделерін орауа, іске асыруа, саяси билікті жеіп алуа, сатап алуа баытталан жне оны олдау тсілдері жайлы рекеттер жйесі. Саясат ымы оамны саяси саласындаы барлы былыстар мен рдістерді, тенденцияларды бейнелейді. Сондытан саясат оамны ажетті рі маызды элементі болып табылады. Саясатты е басты масаты - ол оны баыттары, дегейлері, формалары арасындаы байланысты, бір - біріне зара ыпалын, оларды йлесімділігін жне рекет ету механизмдерін анытау болып табылады. Саясатты объектісі оам болып есептеледі. Субъектісі - оамдаы лкен леуметтік таптар, мемлекет, партиялар, наты жеке адам. Саясатты негізгі мселесі мемлекеттік билік, ал билік белгілі бір таптын, екінші тапты зіне баындыру абілеті боландытан, таптардан, леуметгік топтардан тыс саясат болуы ммкін емес. Сонымен саясатты арастыратын басты мселелеріні бірі саяси атынас мселесі.

Саясаттану саяси былыстар мен згерістерді мн-маынасын тусініп – білу шін бірталай дістерді пайдаланады. діс деп зерттеу жргізуді уйымдастыру тсілін тсілін деп айтады. Олара 1.Салыстырмалы діс- р трлі елдердегі саяси былыстарды салыстырып, оларды жалпы жатарын жне жеке ерекшеліктерін ажыратуа ммкіндік береді.Бл дсті, азіргі азастан Республикасында алатын орны зор. Себебі жргізіліп жатан саяси реформаларды табысты болуы кбіне баса елдерден озы тжірибесін тиімді пайдалануа байланысты болма.

2. Жйелеу .- саяси былыстарды баса крделі рылымны бір блігі ретінде арап, оны райтын элементтерді леуметтік мірдегі орнын, ызметін айналадаы ортамен, баса былыстармен байланысты зерттейді.

3.Социологиялы .-саясатты оам міріні кономикалы, леуметтік рылымы мен мдениеті жне т.б. жадайына байланысты анытайды.

4. Тарихи .- саяси былыстарды заманына арай, брыны, азіргі жне болашатаы байланысын айындай отырып арастырады.

5. Бихевиористік .- жеке адамдармен топтарды іс-рекетін, белгілі бір саяси жадайларда здерін алай стауын талдауа негізделеді.

6.Нормативтік .- оамды игілікті амтамасыз ететін немесе уел бастан адама тн табии ыты іске асыра барлы ммкіндікті жасайтын саяси рылысты трін іздейді.

азіргі демократиялы мемлекеттерде саясата байланысты мселелерді зерттегенде баса да дістерді олданады. ай ылым болмасын белгілі бір ызметтерді атарады. 1. Танымды ызметсаяси білімні оамдаы оамдаы оиаларды танып-білге жне болашаты болжауына ммкіндік береді. 2. Баалау ызметі саяси рылыса, институттара, іс-рекеттерге жне оиалара саяси баа береді. 3. Реттеушілік, басару ызметі адамдарды саяси мірінде зін-зі стауына, іс-рекетіне тікелей сер етеді. Саясаттану оамды оиаларды тиімді басару шін наты млімет, малматтар береді. 4. Болжау ызметі – ол белгілі бір саяси жадайларда алдыы атарлы, озы саяси згерістер жасауа баытталан, ылыми негізделген болжаумен аятайды.

3.Сра.Парадигма (гректі PARADEIGMAтеория, лгі деген сзінен) — зерттелетін мселені шешу ушін лгі ретінде алынан теория. Саясаттануда парадигма деп саяси мірді бейнелеуде білімді йымдастыруды исынын білдіретін, леуметтік былыстар-ды бір тобын теориялы пайымдау лгісі деп мойындаан негізгі тырнама желісін айтады. Саясаттану парадигмаларын жинактай келе оларды теоло-гиялык, натуралистік, леуметтік жне тиімді - сыни деп жйе-леуге болады. Енді ысаша солара тоталалык.

Теологиялы парадигма.Ол саясатты, билікті дайды діретімен тсіндіреді. Бл парадигма саяси ылымны ал-ашы дами бастаан кезеінде пайда болан. Ол кезде барлы леуметтік-саяси рылыс, мемлекет дайды діретімен жа-салады жне дамиды делінді.

Натуралистік парадигма.Ол саясатты леуметтік сипаты жо табии себептермен, атап айтанда географиялы ортамен, био-логиялы жне психологиялы ерекшеліктермен тсіндіреді.

леуметтік парадигмасаясатты табиаты мен пайда бол-уын леуметтік факторлар арылы тсіндіреді. Мысалы, маркс-изм саясатты мнін экономикалы атынастардан шыарды. Ол оамны рбір экономикалы базисі (рылысы) ажетті трде езіне сйкес ондырма тудырады деді. Яни белгілі бір экономикалы базис негізінде саяси, ыты, философия-лы, діни, этикалы, эстетикалы, т.с.с. кзарастар мен идея-лар пайда болып, дамиды.

Тиімді (рационалды) — сыни парадигма.Ол саясатты таби-атын оны з ішідегі себептермен, асиеттермен, элементтер-мен тсіндіреді. Оны жанжалды жне ммілеге келу парадиг-малары деп екіге блуге болады. Жанжалды парадигма XIX асырда пайда болды. Оны негізін алаандар К. Маркс, А. Бентли, Земмель, Козер жне т.б. Олар саяси мірге дау-жанжал, шиеленістер шешуші рл атарады дейді. Казір бл теорияны олдаушылара Р. Дарен-дорф, Дж. Бертон, К. Ледерер жне т.б. жатады. Біра олар К. Маркс сияты саяси дау-жанжалды тап кресіне, оамды рылысты тбегейлі згеруіне апармайды, оамдаы билік орлары шін бсекелестікті, леуметтік тапшылытан туатын мселелерді шешу саяси организмні зін-зі жетілдіріп, да мытуына келеді дейді..Ммілеге келу (консенсус) парадигмасыны кілдеріне М. Вебер, Дьюи, Э. Дюркгейм, Т. Парсонстар жатады. Олар саяси мірдегі дау-жанжал, айшылытарды жоа шыармай-ды. Алайда оларды ммілеге келуден кейінгі екінші орына ояды. Халыты арман-асарыны, негізгі леуметтік жне мдени ндылытарыны, бадарларыны бірлігі адамдар арасында туатын айшылытарды саналы трде реттеп, шешуге, оамда трагылы пен ынтыматастыты орнатуа кмек-теседі. Олар саяси мселелерді шешуге кш олдануа, оам-ны революциялы жолмен дамуына арсы. Бл баытты ста-нушылар орта топ санынын кебеюі арасында Батыс елдерінде тапты арсыласу жойылды дей келіп, оны оамдаы роліне лкен міт артады.

Таырып. Саяси ылымдарды негізгі кезендері мен алыптасуы. лды дірдегі саяси ой-пікірлер, Ортаасыр мен айта рлеу діріндегі саяси ымдар.

1)Ежелгі дуірдегі саяси ойдын алыптасуы

2) Ортаасырлы саяси ойларды дамуы

3) айта рлеу жне Аартушылы дуіріндегі саяси ойлады ерекшеліктері

1. Адамзат оамы сияты, ылым мен білім, мдениет пен дебиет біркелкі дами оймайды. Оларды шарытап шалитын, лдырап тсетін де кезендері болады. Тарихта белгілі е алаш ерелі ркениеттілікті ошаы болып, клпырып глдену Ежелгі Шыыс — Мысыр (Египет), Вавилон (Ирак), ндістан, ытай, Парсы (Иран) едцеріне келеді. XV асыра дейін Шыыс мдениеті Батыс мдениетінен шотыы кш жоары болып, ркениеттілікті лгісін крсетті. Мнда е алдымен математика, геометрия, аст-рономия, медицина сияты наты ылымдар басым дамыды.

Шыыс еддеріде жоары билік шектелместен монархты (халиф, хан, патша, слтан, король, император жне т. т.) олында болды. 2. Легизм (Шан Ян, Хань Фэй).Император Цин-Ши-Хуа дуірінде (б.д.д. III .) легизм ресми идеологияа айналды. Легизмні негізгі сраы (конфуцианды сияты): огамды алай баскару?Легистер оамды заа негізделген мемлекеттік кштеу арылы ата басаруды сынды.

"Жерге мемлекет иелік етеді, ал мемлекет бкіл халыты игілігі шін ызмет етеді" деген кзарас алыптасты. Ежелгі дуірдегі саяси ылыма мол мра алдыран ежелгі грек ойшылы Платон олб. з. б. 427—347жылдарда мір срген. Шын аты - Аристокл. Жасында спортпен кп шылданды, жоары крсет-кіштерге де жетті. Жауырыны ке бодды. Сондыктан оны Платон (ке жауырынды) деп атап кетті. Сол атпен ол адамзат тарихында мгілік алды.Платон атакты флсафашы Сократты мектебінде оып, оны здік шкірті болды. Кейін Афиныа келіп з мектебін—академияны ашты. Платонны екі жздей ебектері бар. Оларды ішінде бізді ылымымыза тікелей атысы бар шыармалары "Мемлекет", "Саясатшы", "Зандар", "Софист", "Парменид" жне т. б. Платон адамдарды адамдар-ды ш топа (сословиеге) блген: 1) кімдер –табии жаратылысынан шындыты, аыатты танып біле алатын адамдар болуы керек деген; 2) орау-шылар-мемлекетті орайды; 3) ндірушілер-мемлекетті материалды жаынан амтамасыз етіп отырады. Бір таптан екінші тап-а (сіресе, тменгі таптан жоары таптара) туге болмайды. ай сословиеде туса, соны кілі боласы. Адамдарды осылай жіктей келе, Платон оларды тым бай немесе те кедейлікке жібергісі келмеді. Себебі, мндайда коамда орта мдде орнамайды. Сон-дытан орта дегейді натты. Платон мемлекеттік крылысты 5 трге блді: аристократия-мемлекетті асйектер билейді. Тимократия-мемлекеттік билік бір адамны олында болады. Олигархия-мемлекет азантай топты олында болады. Демократия-мемлекет халыты олында болады. Тирания-мемлекет кшпен басып алушыны олында болады. Бларды ішінде е тиімдісі аристократиялы мемлекетті жатызды. Онда аыл-естілік, парасаттылы билейді, оны принциптері — адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.

Аристотель(б. з. б. 384—322).Ол 17 жасында аты шыан Платон академиясын іздеп келіп оуа тседі. Оны здік бітірген со 20 жыл бойы сон-да стазды етті. Б. з. б. 342—340 жыддары Македония патшасы II Филипті шаы-руымен оны баласы, болаша император Ескендірді (Александр Македонскийді) оытып, трбиеледі. Кейін Афиныа оралып, з мектебін (лицейді) ашты. Осыда ол бірінші рет саяси ылымды пн ретіде кіргізіп, зі саба берді. Аристотелді саясаттануды кесі дейтіні содан.

Саясаттануа атысты "Саясат", "Афиналык полития", "Этика", "Риторика" деген ебектері бар. Аристотель саясата ке маына берді. Оан этиканы да, эко-номиканы да енгізді. Саясатты адам мен мемлекетті жоары игілігі, оны масаты — адамды, мемлекетті жасы трмыса, молшылыа, баыта жеткізу деп білді. Сейте тра, ол кл иеленушілікті колдады, ддар мен ерікті кедейлерге саяси ы бергісі келмеді. Аристотельді ойынша, мемлекет—ауымнын дамыан трі, ал ауым—отбасыны дамыан трі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету шін бірігеді. Ол мемлекетті дрыс жне брыс трлерге бдді. Дрыс тріне монархияны, аристократияны жне политияны (АристотелБ дуіріндегі Грециядаы мемлекеттік ры-лыс) жатызды. Ал тирания, олигархия мен демократияны мемлекетті брыс трі деп санады. Мемлекетті дрыс трінде кімдер халы, ел пайдасын рйлайды, билік коама ызмет етеді. Ал брыс трінде олар з бастарыны пайдасын ойлайтын крінеді. лы ойшыл саяси басаруда адам емес за басаранын дрыс крді. Себебі, кім аншалыты жасы боланымен сезімге, ашу-ызаа берілмей оймайды, ал за болса байсалдылыын, парасат-тылыын жоймайды. Аристотель Платон айтан оамды меншікке арсы шыып, жеке меншікті жатады. Сонымен атар ол адамдарды аса байып немесе шектен тыс кедейленіп кетуін птамады. Себебі, мндай-да оамны тратылыы бзылады дей келіп, орта дегейді дрыс крді.

3.Туллий Цицерон(б. з. б. 106-43). Саяси ойды даму тарихыда айтарлыктай із алдыран Ежелгі Рим болды. Онын "Мемлекет туралы", "Зандар туралы", "Міндеттер туралы" деген ебектері кпке йгілі.

Цицерон мемлекетті рылым трі оны басарушыны "мінезі мен еркіне" байланысты болады деп тсіндірді. Басару-шыларды санына арай ол мемлекет басаруды патшалы билік, аристократия (оптиматтарды билігі) жне демократия (халык билігі) етіп ш трге блді. Бларды райсысыны езіні жа-сы жатары мен кемшіліктері бар. Мселен, патша раымшылды-ымен жрта найды, біра мнда баса адамдар за, шешім абылдаудан сыртта алады жне бір адамны басшылыы зор-лы-зомбылыа оай айналып кетуі ммкін. Оптиматтар (аристократтар) даналыымен баалы, біра олар стемдік еткеде халык з еркіндігін пайдалана алмайды, билік асйектерді сркия то-быны олында алуы ммкін. Демократия болса бостадыымен жаымды, біра халыкты толы билігі зияды зардаптара, "тобырды зорлыы мен есаландыына" келіп сотыруы ммкін. Цицерон мліктік тедік идеясына карсы болды, оамды-саяси атынастарда леуметтік жіктелу мен тесіздікті ділеттілік деп санады.

2 сра.1.Саяси ой тарихында орта асырлардаы феодалды коамны орны ерекше. Батыс Еуропада феодализм мы жылдан артыа созылды (V—XVI асырлар). Бл дуірде рухани мірде дін тгелдей стемдік етті. Христиан діні феодалдык оам кзарасыны зегі, бірттас христиан мдениетіні негізі болды. Орта асырдаы Батыс Еуропаны саясат тарихында римдік-католиктік шіркеуді, папалыты жне асйек феодалдардын арасында оамдаы басарушы рл шін иян-кескі крес болып трды. кімет басында дін иелері ме лде асйектер болуы керек пе деген сра сол кездегі саяси білімні негізгі мселелеріні бірі болды. Шіркеуді саяси талабын дрыса шыару масатымен оны жагаушылар патшаа діретгі шіркеу берді, ал оан мдай абырой, беделді берген дай. Сондыган христиан патшалары шіркеу басшыларына баынуы керек деп уаыздады. Бан а-сйектер кнгісі келмей, билікті з колдарында стаысы келді.

Аврелий Августин (354—430). Бл замада христиан дініне кп ебек сіірген Аврелий Августинеді. Ол христиан флсафасыны негізгі аидала-рын зерттеп, жетіддірді. Оны саяси кзарастары "Кдай ала-сы туралы" деген ебегінде баяндалан. Августин барлы леуметтік, мемлекеттік жне кыты мекемелер мен задарды адамны кнсіні нтижесі деп санады. Оны ойынша, дай адама ерікті еркідігін береді, яни ол з бетімен (кнар болып) немесе дай жолымен мір сруге ммкіндігі бар. Соан орай ол адамдарды дай жолымен жне адам жолымен мір срушілер деп екі трге бдді. Бл топтарды рміз ретінде екі ала деп атайды. Біріншісін, болашакта даймен мгілік патшалы ратын, екіншісін, жын-шайтандармен бірге мгілік жапа шегіп, сазайын тартатын адамдарды екі оамы деп тсіндірді.

2.Фома Аквинский(1225—1274). Христиан дініні саяси теориясын жасап, шыына жеткізген монах Фома Аквинскийбодды. Оны саяси кзарастары "Билеушілерді басаруы туралы", "Теологияны жиынтыы" деген ебектеріде аралды. Аквинский з шыармаларында Аристотельді кзарастарын католик дініні каидаларына бейімдегісі келді. Атап айтанда, ол Аристотельді адам оамдык жне саяси тірі жндік деген пікірін пайдаланды. Жалыз адам з мтаждыын, ажеттілігін жеке-дара анааттандыра алмайды. Сондыктан мемлекет болып бірігіп мір сру адамдарды пешенесіне уел бастан жазылан деп тсіндірді. Мемлекеттік билікті масаты—"орта игілікке" жету, адамдара лайыты, аыла сыйымды емір сруге жадай жасау. Ол шін феодалды-сословиелік жіктелуді саталуы шарт. Жоары сословиеге брі баынуы тиіс. Фоманы ойынша, билік дайды діретімен орнайды. Сон-дытан патшалы билік жоары діни билікке баынуы керек, оны тсідіруінше, аспанда дай, жерде Рим папасы билеуі тиіс.

3 сра.айта рлеу дуіріні негізін салушы Николло Макиявелли (1469-1527) болды. Оны «Патша», «Тит Ливийді бірінші онкндігі жайлв ойлар», «Флоренцияны тарихы». Макиявелли дінге арсы болды. Тыш рет мемлекет ымын енгізді. Макиявеллидіойынша, мемлекет-басарушы мен баынушыны арым-атынасы. Ол Республикалы мемлекетті, еркіндікті, тедікті асады. Мемлекет ерікті болса ана, уатты, абыройлы болады деп сенді. Масата жету шін амал, айланы ай трін болсын олдануды срады.