Таырып. Билік саяси феномен ретінде.

1) Билік ымы, тжырымдамалары, трлері.

2) Билік рылымы, билік ызметтері

3) Билікті легитимділігі

1.Билік - саясатты, бкіл саясат леміні мнін тсінуге ммкіндік береді. Билік туралы тсінік кнделікті мірде, ылыми дебиетте кеінен олданылады. Саясатты негізгі мселесі – билік, ал мазмны – билік шін крес жне билікті жргізу. Саяси билік бар жерде тесіздік бар. Мнда біреулер билеуге ыты да, екіншілер олара баына міндетті. Бл тенсіздікті амтамасыз ететін діс-ралдары бар. 1) Экономикалы ор. андай саяси билік болмасын, оан аржы-аражат керек. Мысалы: сайлау науаны уаытында кп аржы жмсалады. 2)леуметтік .. стемдік етіп отыран билік зін олдайтын, оны одан рі мір сріне мдделі адамдарды топтастырады. 3)Кш жмсау . Олар мемлекетті орайды, ішкі тртіпті сатайды, саяст билікті лата рекет жасаушылара ммкіндік бермейді. Оан скер, полиция, ауіпсіздік органдары, сот, прокуратура жатады. 4) Апарат ралдары. Радио, теледидар, баспасз. з елдеріндегі жадайларды ана емес, дние жзінде не болып, не ойып жатанын кріп-біліп отырады. Билік жнінде алымдар арасында р трлі анытамалар мен тжырымдамалар бар:

1) телеологиялы анытама билікті белгілі бір масата, белгілеген нтижеге, орытындыа жету ммкіндігі деп тсіндіреді; 2)бихевиористік анытама бойынша билік деп баса адамдарды жрыс – трысын, зін - зі стауын згерту ммкіндігіне негізделген іс - рекетті ерекше трі; 3) ИнструменталистікМнда билікті бір ралдарды, амалдарды (зорлы-зомбылы, кштеу сияты шараларды) пайдалану ммкіндігі деп біледі.4)конфликтілік анытама билікті дау – жанжал жадайында игіліктті блуді реттейтін ммкіндік, шиеленісті шешуді ралы деп тсіндіреді; Сонымен билік деп - біреуді екіншілерге мірін жргізіп, ол іс - рекеті, ызметіне ыпал етуін айтады. Билікті трлері: Билікті рылысына арай басару трі жне мемлекеттік рылысы болып блінеді. Басару трі жоары кімет билігі кімні олында екендігін крсетеді.. Соан байланысты монархиялыжне республикалы болып екіге блінеді. Монархия деп мемлекетті жоары кімет билігі жеке-дара, бір билуішіні олында олында болып, олкеден балаа мра ретінде алатын трін айтады. Оны хан, патша, император, король деп атауы ммкін. Монархия з кезегінде абсолюттік жне конституциялы болып екіге блінеді. Абсолюттік монархия деп жоары кімет билігі бтіндей, ттасі формальды трде де шектелместен бір адамны олында тран оамды рылысты айтады. Конституциялы монархияда монархты билігі белгілі дрежеде за шыаратын билік парламентпен шектеледі. Басаруды мндай трі алаш рет Англияда пайда болды жне азірді зінде ойдаыдай ызмет етуде. (Сауд Аравиясы. Испания, Жапония)

Республикадеп мемлекеттік билікті барлы жоары органдары белгілі бір уаыта сайланатын немесе кілдік мекемелер (парламент) арылы алыптасатын мемлекеттік басаруды трін айтады. Республика президенттік, парламенттік жыне аралас (немесе жартылай президенттік) болып екіге блінеді. Президенттік басаруда, детте, мемлекетті де кіметті де басшысы президент болып саналады. Оны парламент немесе халы сайлау ммкін. Парламенттік тртіпте елді жоары басшысы парламентке баынады. Онда за шыарушы билік те, атарушы билік те парламентке туелді.

2. сра.Саяси билікті зіндік ызметтері болады. Оан жататындар: 1)оамны саяси жйесін алыптастыру, 2)оны саяси мірін йымдастыру, 3)р трлі дегейдегі оам мен мемлекетті істерін басару, 4) кімет органдары, саяси емес процесстерге басшылы жасау, 5) саяси жне баса атынастарды баылау жне тптеп келгенде, 6) белгілі бір оама сйкес басаруды трін, саяси тртіпті жне мемлекеттік рылысты, ашы не жабы оамды ру, 7) оамды тртіп пен тратылыты олдау, 8) дау - дамай, шиеленістерді ашып, олара шек ою жне дер кезінде шешу, 9) оамды келісімге, млімге келу жне т.б.

Демократиялы саяси жйе ойдаыдай з ісін атаруы шін детте, мемлекеттік билікті за шыарушы, атарушы, сот билігі етіп ш тармаа бледі. Оны негізін салушы Аылшын ойшылы Джон Локк /1632-1704/ пен Француз алымы Ш.Л.Монтескье /1689-1753/ болды.

За шыарушы билік (парламент) за шыарумен, оны бекіту, згерту немесе жоюмен айналысады. Атарушы билікке кімет пен кімшілік жатады. Оларды за шыарушы кілдік органдар алыптастырады. Сотты билік адамдарды ыын орайды, зады брмалаушылы-тан сатайды, парламент не президент абылдаан задарды, конститудиялы жарыларды сйкестігін анытайды. Билік саяси жне мемлекеттік болып екіге блінеді. Бл мселені лкен астары бар. Себебі, брыны кеестік дуірде бл ымдарды теестіріп, бірыайлау саяси жйені барлы рылымын мемлекеттендіруді тсіл демелік негізі болды. Саяси билік тапты, топты жеке адамны саясатта тжырымдалан з еркін жргізу ммкіндігін білдіреді. Ал мемлекеттік билікке барлы адамдара міндетті задарды шыаруа жеке - дара ыы бар задар мен йымдарды сатау шін ерекше кштеу аппаратына сйенетін саяси билікті трі жатады. Себебі, біріншіден, саяси билік адамзат тарихыны барлы кезедерінде болан. Екіншіден, саяси билік тек мемлекеттік аппарат арылы ана емес, сонымен бірге партиялар, ксіподатар, халыаралы йымдар сияты саяси жйені баса элементтері арылы да билігін жргізеді. шіншіден, мемлекеттік билік, жоарыда крсетілгендей, ерекше кштеу аппаратына сйенеді жне оны билігіне оамны барлы мшелері тегіс баынады.

3 сра. Легитимділік(латын тілінде зандылы, шынды деген маынаны білдіреді) дегеніміз халыты стемдік етіп отыран саяси билікті мойындауы, оны задылыы мен шешімдерін растауы. Немісті крнекті алымы Макс Вебер билік басына келудегі легитимділікті ш лгісін крсетті:

1) дет-рыпты легитимділік халыты санасына сіген, бден бойлары йреніп, дрыс деп тапан салт-дстрлерге сйенеді. Мысалы, хан, патша т.с.с.

2)Харизматикалы легитимділік-ерекше батырлыымен, адалдыымен немесе баса лгі, абілет-асиеттермен кзге тчкен адамды басшы етіп жариялап, соны соынан ереді. Мысалы Мхаммед пайамбар.

3)Аыл-парасатты, ыты задылыы азіргі саяси рылым орнатан ыты ережелерге, тртіпті аыл-ойа сыйымдылыына негізделеді.

Мемлекеттік ыты тртіпті задылыыны е биік дрежесіне Конституция жатады.