Саяси болжамдау ымы, мні жне ерекшеліктері.

Екінші дниежзілік соыс аяталаннан кейін капиталистік жнесоциалистік системаларды араатынасында "кыри аба соыс"пен атал идеологиялы арама-арсылы кезеі басталды. Ол 80 жылдарды ортасына дейін созылды. Бл кезеде скери-саяси басымдылыа зор сенім артылды. Глобальды (латынны "глобус" — Жер деген сзінен шыан; жер шарын амтитын, жалпы лемдік деген ымды білдіреді) мселелерді бірлесіп шешу туралы кптеген келісімдер идеологиялы сенімге сай бзыла берді. Бл кездегі іс-рекетке "глобальды трыдан ойлап, локальды (айматы) трыда іс істе" деген принцип басшылыа алынды. Мны брі лемдік оамдас-тыа екіжаты жне планетарлы дегейде арым-атынасты дамытуа айтарлытай залалын тигізді.

Мндай жадай да одан рі емір сруге болмайтын. Ол тиыа тірейтін жол еді. Сондытан 80 жылдарды ортасы-нан бастап, жааша саяси ойлау кезеі басталды. Оан кпте-ген себептер болды. Біз соларды негізгілеріне тоталып етейік.

Біріншіден, ядролы-космосты дуірде мемлекеттер, сіресе блоктар арасында скери атыыстар балмауы керек. скери техниканы дамытып, жанталаса арулану зіні шары-тау шегіне жетті. Термоядролы соыс басталса, барлы адамзатты, жер бетідегі тіршілікті бріні руына келіп со-тырады. Бгінгі танда адамдарды міріне 50 мынан астам ядролы обасы (боеголовкалар) ауіп тендіруде. Оларды жалпы уаты Хиросимадаы жарылысты миллионына те. 80 жылдарды ортасындаы ядролы аруларды жарылысыны езі 58 млрд. адамды немесе жер бетіндегі рбір трынды 12 рет лтірердей кші бар. Ал р трлі елдерді зерттеулеріне араанда, шінші дние-жзілік соыс бола алса, оны салдарында "ядролы ыс" тууы ммкін. Оан себеп — ядролы ару олданылан алаларды стінде кн етпейтін ап-ара кйені пайда болуы. Ол кейін барлы жер жзіне жайылып, лемді амтып алады. Соны сал-дарынан заа созылатын тнек туады. Ол атты суыа со-тырады. Жер тез суый бастайды. Климат жадайлары крт езгеріп, биосферада айта айналмас процестер басталады. Де-мек, ядролы соысты салдары тек оан атысушыларды ана амтып оймай, барлы адамзата апат келеді. азіргі заманда жеке елдер арасыдаы дау-жанжал, айматы скери атыыстар дниежзілік ядролы соыса ласып кету аупі бар. Мндай жадайда ай мемлекет болмасын езін тек скери-техникалы ралдармен орап ала алмайды. Оан мысал ретінде 1986 жылы Чернобыль атом станциясындаы жарылысты атаса та жеткілікті. Сондыктан кауіпсіздік тек бір лтгы болуы мумкін емес, ол планетарлы, жалпы лемдік жне ол тек ана саяси жолмен амтамасыз етілуі керек.

Екіншіден, азіргі заманда бкіл жер шарын амтитын гло-бальды, аламды мселелерді маызыны те зор артуында. Оан жоарыда сз етілген термоядролы соысты болдырмау-дан баса е алдымен экология мселелері жатады. Ол адамдар-ды бізді оршаан биологиялы ортаа рескел араласуына байланысты болып отыр. Мысалы, адамзат екінші дниежзілік соыса дейін анша минералды шикізат пайдаланса, одан кейінгі 40 жылды ішінде соншалыты пайдаланан екен. Ал кемір, мнай, газ, темір жне т.б. адамдара те ажетті табиат байлытарыны орны айтып толмайды. Сарапшыларды есептеуінше, ондаан жыл ткен со оларды оры таусылма.

Табиат байлыктарын аяусыз пайдаланумен атар соы онжылдытарда жртшылыты атты аладатып отыран атерлі мселе — планетаны ластау. лемдік мхит негізінен мнай ндіруді рістетуден ластануда. Сонымен атароан мил-лиондаан тонна фосфор, орасын, радиоактивті алдытар жне т.т. тасталуда. зен, келдер, аын сумен бірге келген ты-айтыштар, пестицидтер, сынап, мышьяк, корасын, цинк т.б. сияты зиянды заттармен улануда. Мамандарды айтуына ара-анда, жер шарыны кейбір айматарында ауруды 80%-і сапа-сыз суды саддарынан пайда болатын крінеді. Атмосфералы ауадаы жадай да одан асып тран жо. Мысалы, АШ-таы 115 млн. жеіл машина оттегін зіні табии жадайда пайда болуынан екі есе кп пайдаланады екен. Оны стіне трмыс-таы оыстар: р трлі атты заттарды, йнек, полиэтилен апшытарды, синтетикалы жуу ралдарыны жне т.б. алдытары айналадаы ортаны ластауда. ылыми-зерттеу жне технологияа арналан Халыаралы корпорацияны зерттеулері бойынша 1970—2000 жылдарда ндіріс пен пайдаланудан алан алды заттарды жыл сайыны клемі мен рамы мынадай болма: атмосфераны газ трізділермен ластау 19,7 млрд. тонна-дан 50,8 млрд. тоннаа, атты заттар — 0,24 млрд.-тан 0,72 млрд.-ка, органикалы емес атты алдытардан—5 млрд.-тан 15 млрд.-а, мнай заттарынан — 0,07 млрд.-тан 0,24 млрд.-а, органика-лы ауыл шаруашылы жне трмыс алдытарынан — 14,1 млрд.-тан 37 млрд тоннаа дейін артпа крінеді. Мны брі табиаттаы экологиялы тепе-тендікті бзуа келіп сотырады.

лемдік кауымдастыты аландатып отыран шінші лкен мселе — "шінші елдерді" алдыы атарлы Батыс державала-рымен салыстыранда экономикалы артта алу тенденция-сыны кннен-кнге артуы. Осы асырды 50—60 жылдары колониялы жйе лаан болатын. Саяси бостандыын алан елдер енді экономикалы жне мдени жаынан жылдам да-муа ммкіншілік туды деп уананы белгілі. Алашында олар (сіресе дамыан жне мнай ендіретін елдер) жылдам кар-ынмен дамыды да. Біра 80 жылдары лемдік саудада бл елдерді лесі тмендеп кетті. Олар шетелдерден карыз ала бас-тады. 80 жылдарды ортасына арай "шінші еддерді" Батыса арызы триллион доллардан асып тсті. Дамыан жне да-мып келе жатан елдерді арасында алшаты кбейе тсті. Ол тотар емес. Бл тенденцияны себептері кеп. Оны айтарлытай бір себебі "шінші еддердегі" демофафиялы жадайа байланысты. Адамдардысаны леуметтік-экономикалы жаынан тмен дамыан Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінде атты ©суде. Олара білім, медициналы кмек беру, сіресе трын й жне азы-тлікпен амтамасыз ету ауыр проблемаа айна-луда. Б¥-ны мліметтеріне араанда, дниеде жыл сайын 50 млн. адам аштан лсді екен. Оны басым кпшілігі дамып келе жатан елдерді лесіне тиеді. Жоарыда керсетілгендерден баса аламды проблемалара азы-тлік, шикізат, энергия кздері жне т.б. адамзатты одан рі экономикалы суіне ажет табии орлармен амтамасыз ету; планетада демографиялы жадайды тратандыру; ылы-ми-техникалы революцияны теріс зардаптарын жойып, олар-ды тымды пайдалану; халыаралы терроризм, нашаорлы жне маскнемдікті ріс алуын тотату, денсаулыты сатау, СПИД-ті жайылуын жою жне т.б. енеді.

Тртіншіден, азіргі уаытта Жер шарында мыдаан ірілі-уа халытар, екі жзге жуы мемлекеттер бар. Олар табиат жадайлары, мекендеген физикалы ортасы, оамды рылы-сы, экономикалы укладтары саяси-леуметтік жне мдени міріні трлеріне жне т.т. бойынша ерекшеленеді. Сйте тра, олар бір-бірімен зара тыыз байланыста, оларды брі бір адам-заттытегіне, жанясына жатады. Дниежзілік дамып келе жат-ан экономикалык-сауда, ылыми-техникалы, мдени жнет.б. байланыстар барлы мемлекеттерді брыны блектеніп, онаша-лануды тыйдырып, жаындастыруда. ылыми-техникалы революцияны салдарында аулап скен ендіргіш кштер оамды мірді жедел трде интернационализацияландыра тсуде. 80 жылдары адамзат, біріншіден, жоарыда айтылан алам-ды мселелерді ауіпті зардаптара кеп сотыратынын, екіншіден, азіргі дниені зара байланыстылыын, ттасты-ын атты сезіне бастады. Сондытан да 80 жылдарды орта-сынан бастап, жааша саяси ойлау кезеі басталды. Жааша саяси болжау деп елді сырты, ішкі саясатын белгілеп, жргізгенде жалпыадамзатты мраттар мен казыналарды жоары ою жйесін айтады. Бдан жааша саяси ойлау 80 жылдары ана пайда болан екен деген ой тумауы керек. Себебі ядролы аруды ойлап тап-аннан кейінгі онжылдыты ішінде капиталистік жне социалистік елдерді алымдары ататы Рассел-Эйнштейн Манифестін жариялады (1955 жылды 9 шілдесінде). Онда жап-пай ырып- жою аруы ндірілуіні салдарында адамзат те ауыр, айылы-асіретті жадайа душар боландыы баянда-лады. Онда былай делінген: "Кпшілік жрт, тіпті мемлекеттік айраткерлерді кбі ядролы бомбаны пайдаланан соысты неге келіп сотырарын лі тсінбейді... Адамдар здерін, ба-лаларын жне немерелерін атерге тсіріп транын болар-бол-мас ана елестетеді... Оларды райсысына жне жаында-рына азапты лім аупі теніп тр... "Сондытан мндай жа-дайда рбір адам жааша ойлап, мірге жааша кзараспен арау керектілігі атап крсетілді. азіргі тада саясатты, ылымны, субъективтік факторды рлі орасан зор суде. леуметтік, экономикалы, тапты, мдени, діни жне т.с.с. айырмашылытара арамай басын осып, ынтыматасып, одан рі арыштап ала басуа болады. Адамзат ядролы ауіпсіздікті барлы жатарын амтитын-дай жйесін жасаан шата ана тылады. Дамуды баска жолы жо.

алымдарды болжауынша, ядролы соысты болдырмау шін тмендегідей басты принциптерге негізделген лемдік тртіп орнату керек:

—жалпыадамзатты азыналарды басымдыын мойындау, адам мірі мен дниеге адамзатты е жоары ндылыы, азынасы ретіде карау;

- даулы мселелерді соыс арылы шешуден бас тарту, бар-лы дау-жанжалдарды саяси, бейбіт трде шешуді жолдарын аянбай-талмай іздестіру;

- халытар з тадырын ез еркінше, дербес, туелсіз тандау ыын тану;

- казіргі дниені бірттас жне езара байланыстаы адам-дарды ауымдастыы ретінде тсіну. Бл принциптерді іске асыру шін е алдымен ядролы ару-ды біртіндеп, кезеімен ысартып, кейіннен оларды толы жою, ядролы космосты ару-жараа тыйым салу. Бл шаралар кп кешіктірілмей орындалса, тіпті тамаша болар еді. Ол шін алашы адамды ядролы аруды сынауа толы тыйым салу-дан бастауа болар еді. Одан кейін химиялы, жаппай ырып-жою аруларын жойып, баса ару мен арулы кштерді аыл-а сыйымды калпында алдырса жеткілікті. Жоарыда крсетілгендей, адамзат шін келесі е ауіпті мселе — экологиялы апат. Айналадаы ортаны ластануын тотату масатыда жйелі шаралар олдану ажет. Ол шін алдымен экономикалы амалдар мен ынтыландыру тсілін пай-даланан дрыс. Ондай тсіл шетелдерде кенінен олданыла-ды. Мысалы, Германия Федерациялы Республикасында бл масатта сертификаттарды енгізген. Егер ксіпорын немесе йым айналадаы ортаа зиян келтірсе, оларды барлыы осым-ша салы тлейді. Зиянды алдытар сертификатта крсетіл-гендей белгілі бір мелшерде болса, онда онша кеп телемейді. Ал егер ол млшерден арты кетсе, салы аысы айтарлытай кбейеді. Оны стіне сертификаттаы керсетілген ластану млшері жылдан-жыла азайтылып отырады. Салыты езі де жеке салалар мен айматар шін оларды ммкіншілігі мен жадайына арай р трлі салынады. Мндай жйелі дісті жан-жаты пайдасы бар. Біріншіден, фирмаларды экологиялы жадайды жасартуа белсенді трде за мерзімді капитал жмсауа мжбр етеді (инвестиция жасатады). Екіншіден, эко-логиялы жаынан зиянды нерксіптер есебінен айналадаы ортаны орауды аржыландыратын арнаулы ор ашылады. Айналадаы ортаны ластамай, орау шін газ, тозандарды стап алатын ондырылар орнатса, ластаушы кездерді кртса, алдытар алдырмайтын немесе аз аддыратындай техноло-гиялар кіргізсе, отынны экологиялы таза трлерін пайдалан-са, кеп мселе шешілер еді.

Экологиялы ахуалды ктеру шін ксіпорындарды езіні жауапкершілігіні арттырыланы, жергілікті ©зін-зі басару орындарыны ытары мен кілдіктері іске асырыланы, табиаггы орау зандарын орындауа мемлекеттік жне крам-ды ката баылау орнатыланы жн. Сонымен атар табиат-ты орау бір елді ана міндеті емес, оан бкіл мемлекеттер ат салысу керек жне бл саладаы іс-рекеттерін йлестіре істегені абзал. Ол халыаралы келісімдерде крінісін табуы тиіс. Бл саладаы келесі міндет — ылыми жне материалды байлы, аржы, орды біріктіру. Мны брі экология жніндегі лтты бадарламаны рамдас блігі болуы кажет.

"шінші елдерді" леуметтік-экономикалы артта алуын жою шін жанталаса арулануды ысарту жне скери шы-ынды едуір азайту керек. Соны арасында артта алан елдерді тезірек дамытуа бірталай аржыны блуге болады. Сарапшыларды айтуы бойынша, бл елдерді экономикасын азіргі тілекке сйкес езгертуге керекті аша аражатын етеу шін скери шыынны оннан бірі де жеткілікті екен. Сонымен катар бл мселені шешу арылы онымды трде халыты, жал-пы демографиялы жадайды реттейтіндей саясат жргізуді та-лап етеді. Сонымен, орыта келгенде, аламды мселелерді бір-бірімен тыыз байланыста екендігіне бізді кзіміз таы да жетті. Оларды ойдаыдай шешу шін р трлі елдерді халыаралы ынтыматастыа негізделген бірлескен амалы кажет. алам-ды мселелерді шешкенде, адамзатты езін-зі сатап, таби-атты ораанда жеке адамдарды, леуметтік топтарды, лт пен лыстарды андай бір максатымен салыстыранда жал-пыадамзаттык азына, мдде ркашан басым, биік труа тиіс. Барлы халытар ынтыматастыты арттыру шін келіссздер мен аылдасу арылы зара масат-мдделеріні сйкес келер жерлерін іздегені орынды. Сондай мемлекеттерді басын осып, біріктіруге днекер боларлы нрсеге техника, ылыми-техни-калы революция жатады. Жеке бір мемлекет не саяси, скери, экономикалы топтара емес, бкіл адамзатты мратына ыз-мет етерлік ылым мен техниканы даму бадарламаларын жа-сап, іске асыран абзал. Оны жолы те кеп. Дамыан елдер кш-жігерін осып, каражаттарын бліп СПИД, рак немесе жздеген баса ауруларды емдеп, жазуды жолын іздесе, тіпті дние-жзілік дрігерлік жйе жасаса андай ажап болар еді?! Космосты бейбіт масатта игеретін дниежзілік йым рса, жал-пы жаа экономикалы тртіп орнатса ой. Мндай мысалдарды ондап келтіруге болады. Бл крсетілген мраттар орындалса, соыс каупінен ты-лар едік. Адамзатты жарын болашаы шін кресте барлы мемлекеттерді ынтыматастыы рыштай бекір еді. Біра мны брі зінен-езі келмейді. Ол шін барлы халытар мен елдер ажымай-талмай жмыла кресуі керек. Халыаралы , катынастарды адамгершіліктендіру, демократияландыру ажет.

Тапсырма:

1. Ланкестік жне экстремизм проблемалары.

2. азіргі заманны жаанды проблемалары жйесіндегі азастан.