Таырып: Орта асырлардаы европалы философия

Схоластарды талас пікірі — жалпылы пен жекелік атынасы. Философия тарихында бл таласты мбебаптар, яни универсалдар (лат. unuversalia — жалпылы), яни жалпылы ымны табиаты жайлы айтыс, талас деп атайды. Мны шешуді трлі жолдары айтылады. Біреуі - жалпы ым — мбебаптар адам санасынан, наты зат атауынан тыс мір сретін шынды деп тсіндіреді. Бл кзарасты жатаушылар реалистер деп аталады. Бан арама-арсы екінші пікір бойынша, мбебаптар адамнан, наты заттардан тыс мір срмейді. Бл тек наты заттар ды екшелеп атау арылы пайда болан жалпылы ым. Бл пікір бойынша, "жалпы адам" дниеде жо, адам — кашанда наты бейне. Ал "адам" деген жалпы атау - ол наты адамдарды бріне те, орта ым. Бл пікірді жатаушыларды "номиналистер" деп атады (лат. nomina — наты атау). Реализм кілдері - Альберт фон Больштедт, Фома Аквинский, Дунс Скот, Раймунд Луллий, т.б. Мселен, Альбертті пікірінше, жалпы ым (мбебаптар) ш трлі мір среді. Олар: 1) заттардан брын дай санасында пайда болып, сол арылы барлы заттар, тіпті бкіл лем жаратылды; 2) заттарды зінде кпті бірі ретінде; 3) заттардан со адам санасында брыныны белгісі ретінде мір среді. Ф. Аквинский (1225-1274) - орта асырдаы реалистік философияны ірі кілі, азіргі католицизм дінінін, рухани пірі, улиесі. Ол Аристотельді идеалистік философиясын з пайдасына олданып, материя трден тыс мір сре алмайды, деді. Былайша айтканда, рбір затты, бкіл мірді жалпы трі (формасы) - дай, олай болса одан туелсіз дниеде еш нрсе жо. Фома философиясы мн (essentis) жне мір сру (еxistentia) тірегінде рылады. Оны пікірінше, мірде бл екеуі жеке, бірінен-бірі алша тра алады жне де мір сру мнінен жоары. Ал дайда бл екеуі бір, ажыратылмайды. Осыдан келіп, Фома жалпылы зінен-зі, заттардан тыс, дай санасында мір среді дейді. Фоманы пікірінше, мемлекеттік кімет дайдан туындайды, ал басару трі наты жадайа байланысты алыптасады. Ол шіркеуді, азаматты оамнан жоары екенін уаыздайды. Мемлекет басшысыны билігі — е жоары рухани билікке баынышты. Ккте ол билікті иесі — Христос, жерде — Рим папасы, дейді. Фома ран философия екі жп категориялара — акт (наты шынды) пен потенцияа (ммкіндік) жне эссенция (мн) мен экзистенцияа (емір сру) негізделген. 1879 жылы 4 тамызда Рим папасы Лев XIII Фома Аквинскийді уаыздары бкіл католик шіркеулерінде міндетті абылдансын деп жариялады. Реалистерге кері баыт станан номиналистер материалистік ымды таратты. Оны кілдері: Роджер Бэкон(1214-1292), Уильям Оккам(1285-1349), Николай Оразмин-ский(1313-1382), т.б. Олар наты заттарды зерттеуге шаырады. Жалпы тек абылдайтын субъектіні басында пайда болады. Санадан тыс мір сретін жалпылы жо, тек наты заттар бар де. Наты зата жалпыны да, жекені де керегі жо, деді Уильям Оккам. мбебаптар - олар шін тек белгілер (терминдер), біра олар барлы заттара олданылмайды, зара сас заттара ана олданылады, - деді. Роджер Бэкон схоластиканы сынады. "Шындыкка жету шін наты ылымдарды, яни ертедегі ылымдарды білу ажет", деді. Николай Оразминский де алым болан, дінге сенбестік білдірген.

№7 таырып: Орта асырлардаы мсылман философиясы.

Орта Азия мен Таяу шыыс елдерінен шыан ірі алымдарды ішінде л-Фараби, л-Бируни, Ибн-Сина (Авицена) ерекше орын алады. Ертедегі азастан жерінен шыкан л-Фараби(870-950 ж.) йгілі математик, философ, музыка зерттеушісі, тарихшы болан. Туан жері — Отырар (Фараб) аласы. мірін араб елдерінде ткізген. Ол Аристотель ебектерін араб тіліне аударып, оан тсініктемелер жазан. Сол шін оны "екінші стаз" (Аристотельден кейінгі) деп атаан. л-Фараби алдыран рухани азына 130-дай трактаттардан трады. азастан ылым академиясы оны философиялы, логикалы, жаратылыс ылыми, леуметтік-этикалы, музыкалы трактаттардан аза, орыс тілдерінде жеке-жеке кітап етіп шыарды. Сондай-а, ірі ылым л-Беруни (973-1048) - "Ертедегі ылымдар хронологиясы" , "ндістанны жазба бейнесі", "нды заттарды тану шін апарлар жинаы" (минерология) деген, т.б. ірі ебектерді авторы. Оны туан жері - Орта Азия. Ол рі математик, рі астроном, минеролог, философ, тарихшы болан кзарасы жаынан л-Фараби, таы басалар сияты діншіл боланмен , л-Бурини ылымдарды салалап дамытуды зіні ерен ылым, данышпан екенін айын байатты. Орта асырда мір срген ірі алымдарды бірі - Ибн-Сина(980-1037) - Авицена.Ол л-Буриниді замандасы болан. Туан жері - Бара. Ибн-синаны энциклопедиялы алым дейді, біра ол сіресе медицина мен философия зор лес осты. Орта асырда Батыс Еуропа елдерінде ылымдарда ата шабуыл жасады. Оларды инквизаторлар трмеге отырызды, тірідей ота жаты, адам айтысыз азапа салды. Осыны брі христиан діні атынан жргізілді. Крест жорытарын йымдастыру. Масаты - ислам діні серіне арсылы крсету. йткені, Шыыс елдерінде дамыан ылымдар ислам елдері арылы Батыс елдеріне жетіп жатты. Таяу Шыыстаы араб елдерінде философия мынадай трт баытта болды: 1) "таза аайындылар" ілімі; 2) перипатетизм немесе материалистік баыт. кілдері: Закария Рази (864-925), л-Кинди (800-870), Ибн Рушд (1126-1198) – Аверроэс-Кордовохалифаты тсында Испаниядамір сргенорта асырлы араб алымы жне философы.Ислам дінінен ол збей –ак материя мен уаытты мгілігін жне оларды ешкімні жаратпаандыын длелдеп ,адам жаныны лмейтіндігі мен о дниедегі мір туралы аызды жоа шыарады.Аверроэс ілімі (авверроизм ) мсылманды жне христианды ортодоксия тарапынан атты далауа шырады. Негізгі шыармалары:»Жоа шыаруды жоа шыару», «Дін мен философияны салыстырмалы байланысын талылаудан шыатын орытынды». Суфизм (араб.суф-жн; суфий-жннен тоылан шекпен) исламда ХУШ-1Хасырларда пайда болан жне Араб халифаты елдерінде ке таралан діни-мистикалы ілім. Ертеректегі суфизмге жекелеген материалистік элементтері бар пантеизм тн болды. Кейіннен неоплатонизмні, нді философиясыны, кейдір христиан идеяларыны ыпалы мен суфизм аскетизмге жне шын мніндегі мистицизмге айналды.дайды хатыына шек келтірмей, ал айналдаы заттар мен былыстар оны эманациясы дей отырып,суфизм ізбасарлары мірді е жоары масаты адам жанын даймен бірігуі деп жариялап, жер бетіндегіні брінен (пенде-даймен бірігуі деп жариялап, жер бетіндегіні брінен (пендешіліктен) ол зуді талап етті. «даймен бірігуі», суфизм ілімі бойынша, діндарларды зін-зі ерекше шабыттану жадайына жеткізген кезінде іске асады деп ерекше шабыттану жадайына жеткізген кезінде іске асады деп ескертеді. Суфизмні крнекті кілдері л-азали (1059-1111(, орта азиялы философ Суфи Алаяр (1720ж..) жне т.б.