Баылау сратары.

1. Жай сульфидтерді ерекше диагностикалау белгілері андай?

2. Жай сульфидтерді жаратылысы андай болады?

3. Жай сульфидтер айда олданады?

 

Минералдарды жйелі сипаттау тртібі: минералды аты жне химиялы формуласы, ерекше анытау (диагностикалау) белгілері, генезисі (жаратылысы), парагенетикалы ассоциациясы жне олдану жолдары.

 

Сульфидтер класыны, жай сульфидтер тобыны минералдары:халькозин Cu₂S, галенит PbS, сфалерит ZnS, пирротин FeS, пентландит (FeNi)₉S₈, аурипигмент As₂S₃, молибденит MoS₂, реальгар As₂S₄, антимонит Sb₂S₃.

Халькозин Cu₂S. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.орасынша-ср тсі, тмен аттылыы, тапталыштыы.

Генезисі (жаратылысы).Табии эндогендік (гидротермалы мысты сульфидтік кенорындарында) жне экзогендік (сульфидтік кенорындарыны гипергендік белдемдерінде) жаратылыс тн, біра жаратылу температурасы ыли да тмен.

Парагенетикалы ассоциациясы.Борнит пен халькопирит, ковеллин, пирит, сфалерит жне т.б. сульфидтер.

олдануы.Мысты е баалы кені болып табылады, халькозинні кенінде мысты рамы 80 % жуы болады, ал мысты е тмен ндірістік рамы 1-1,5% деп саналады.

Галенит PbS. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Тсі, кшті металша жылтырлыы, куб бойынша жетілген жіктілік, тмен аттылы жне маызды тыызды.

Генезисі (жаратылысы).Галените кп тараангидротермалы сульфид болады, генезисі таы метасоматиттік – скарнды жне биогендік болады.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гидротермалы кенорындарыны полиметалды кендерінде, ол сфалеритпен, мысты жне кмісті сульфидтерімен бірге кездеседі. Таы да бірге пирит, пирротин, кварц, кальцит болады.

олдануы.Галенит е маызды орасынны кені болып, осымша кміс, висмут кейде селен серіктестерін бірге німдейді. Галениттік кендерді кп емес блігі глета PbО айналдырылады, оларды орасынды препараттар жасауа олданады, олардан детте бояулар (а бояу, сурик, крона жне т.б.) жне глазурь ндіреді.

Сфалерит ZnS. Трлері: темірдей ара марматит, тссіз немесе ашы-сары ызылдайа дейін – клейофан.

Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Изометриялы тзілімдер (3 – суретке сйкес), жетілген жіктілік, алмасша жылтырлы.

 

1 2 3

а б

3 – сурет. Сульфид кристалдарыны пішіндері

1) сфалеритті тетраэдрлік кристалдары; 2) киноварьді кристалы; 3) пирротинні кристалдары: а – таташа, б – пирамидалы егіздігі

Генезисі (жаратылысы).Гидротермалы, жанартаулы жне биогендік. Жер бетінде тез тотыып мырышты туынды минералы смитсонитке (ZnCO₃) айналады жне т.б.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гидротермалы сфалерит: галенит, пирит, халькопирит жне т.б.

олдануы.Мырышты басты кені болады, осымша кадмий, индий, галий, германий жне т.б. сирек металдар ндіріледі. Темірді мырыштауда, а бояуды шыаруа пайдаланады.

Киноварь HgS. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Минералды жне оны сызыыны тсі ызыл, жетілген жіктілік, кристалдар пішіні, парагенезисі.

Генезисі (жаратылысы).Тмен температуралы гидротермалы, экзогендік шашылымдарда болады.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гидротермалы киноварь: антимонит, пирит, сирек арсенопирит, реальгар, кейде сфалерит, халькопирит жне т.б. Бейметалды серіктес минералдар: кварц, кальцит, сирек емес флюорит, барит, кейде гипс, каолинит, накрит жне т.б.

олдануы.Сынап ндіретінминералдарды атарында бірінші орына ие, сынап алтын кендерін шыаруында, алтынды амальгамациялауында пайдаланады, жарылыс заттарды – детонаторларды, жне физикалы аспаптарды жасауа олданады.

Пирротин Fe_1-хS. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.оладай-сары тсі, магниттік асиеті, кристалдарды таташа пішіні (3 – суретке сйкес).

Генезисі (жаратылысы).Негізді магмалы таужыныстармен (габбро-диабаздарда, нориттерде) байланысты, метасоматиттік – скарнды полиметалды кендерде тзіледі, гидротермалы желілерде, жанартаулы тзілімдерде, шгінді таужыныстарда да кездеседі. Мору процестерінде пирротин тотыу белдемдерде оай бзылады, тбінде лимонитке, марказитке айналады.

Парагенетикалы ассоциациясы.Магмалы мысты-никельді кендерде пентландит халькопиритпен бірге кездеседі. Метасоматиттік скарндарда: халькопирит, пирит, магнетит, ара сфалерит (марматит), арсенопирит, касситерит, шеелит, кальцит, эпидот, кварц жне т.б. Гидротермалы желілерде: сфалерит, галенит, халькопирит, касситерит, арсенопирит, темірлі хлориттар, карбонаттар жне т.б. Шгінді таужыныстарда: сидерит жне фосфатты минералдар.

олдануы.Ккірт ышылын ндіруге пириттен кейін пайдаланатын таы бір минерал боп келеді.

Пентландит (Fe,Ni)₉S₈. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Жетілген жымдастыы жне жары оладай-сары тсі.

Генезисі (жаратылысы).Магмалы ультрамафиттік (перидотиттер) жне негізді (габбро-нориттер) таужыныстармен байланысты. Гидротермалы жадайларда пирротинмен ауысады жне жер бетінде тез тотыады.

Парагенетикалы ассоциациясы.Пирротин, халькопирит.

олдануы.Никель ндіретін басты минерал, бірге мыс, кміс, алтын, платиноидтар шыарылады. Никель рышты рамына кіреді, жне орытпаларда оспа ретінде олданады, олардан мельхиор, жез, ола жне тиын шыарады.

Аурипигмент As₂S₃. Аурипигмент, реальгар, кальцит парагенезисте.

Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Жары лимонды-сары тс, кристалдар призмалы пішінді (4 – суретке сйкес), аса жетілген жіктілік жне тмен аттылы (1,5-2).

 

1 2 3 4

 

4 – сурет. Сульфид кристалдарыны пішіндері

Аурипигментті (1), реальгарді (2), антимонитті (3) жне висмутинні (4) призмалы кристалдары

Генезисі (жаратылысы).Тмен температуралы гидротермалы, жанартаулы ра булану тзілімдерде, экзогендік тас кмір жне оыр темір кенорындарында.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гидротермалы кенорындарында: антимонит, реальгар, марказит, пирит, кварц, кальцит, гипс жне т.б. Жанартаулы тзілімдерде: сомтума ккірт, хлоридтер жне т.б. Экзогендік тас кмір мен оыр темір кендерді минералдарымен кездеседі.

олдануы.Реальгармен бірге кшландіруінде олданады.Кркем сурет саласында пайдаланатын сары бояу жасайды.

Реальгар AsS.Реальгар аурипигментті кірмелерімен.

Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Киноварьдан ызылт-сары тсімен айырылады, тмен аттылыы (1,5-2), кристалдарында (4 – суретке сйкес) зындыы бойынша жатарында сызыталуы бар. Аурипигментпен бірге кездеседі.

Генезисі (жаратылысы).Тмен температуралы гидротермалы, жанартаулы ра булану тзілімдермен кездеседі, жер бетінде тез гітіліп нта береді.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гидротермалы жаратылыста:аурипигмент, антимонит, кварц.

олдануы.Сирек кездесетін минералдарды атарында, кейде аурипигментпен бірге кшла ндіретін кен ретінде пайдаланады.

Молибденит MoS₂. абыршаты молибденит.

Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.орасынша-ср тсі, тмен аттылыы, олда да жне аазда ккшіл-ср із алдыруы.

Генезисі (жаратылысы).Кенорындары ышыл гранит пен гранодиориттермен байланысты, оларда сеппелі трінде кездеседі. Пегматитті желілерде молибденит аз млшерде кездеседі. Ал ндірістік млшерде ол гидротермалы тзілімдерде – жапсар-метасоматиттік грейзендермен, олардаы кварцты желілер жне кварцталан таужыныстармен байланысты. Тотыан белдемдерде молибденит повеллитке жне молибдендік жосаа айналады.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гидротермалы жаратылыста:касситерит, вольфрамит, кварц, мусковит, берилл, турмалин, слюда, флюорит, мысты (жиі халькопирит), мырышты (жиі сфалерит) жне темірді (пирит, пирротин) сульфидтері.

олдануы.Молибденні басты кені болады, осымша рений ндіріледі. Элемде бл металды 90% німдері р трлі жоары сапалы рыш ндірісінде пайдаланады. алан блігі электротехникада, бояу ндірісінде, сымсыз телеграфта, химиялы ндірістерде жне т.б. олданады.

Антимонит Sb₂S₃. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.зартылан призмалы кристалдар (4 – суретке сйкес), тмен аттылы, заруы бойынша перпендикуляр сызыталуы барлыы.

Генезисі (жаратылысы).Тмен температуралы гидротермалы кварцты желілерде. Аз млшерде антимонит жанартаулы тзілімдерде суытылан бу німдерімен кездеседі.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гидротермалы жаратылыста: киноварь, кварц, флюорит, кальцит, каолинит, барит жне т.б. Серіктес боп ол киноварь, реальгар жне аурипигмент кенорындарында кездеседі. Сирек ол орасын, мырыш жне баса металдарды кенорындарында болады.

олдануы. Антимонитті кендер сурьманы е басты кзі. Сурьма орасын, алайы орытпаларында пайдаланады, олардан аккумуляторлар, баспаханалы шрифтар жасайды. Сурьма оспалары резеке, тоыма, шыны ндірісінде, медицинада жне т.б. пайдаланады.

Висмутин Bi₂S₃. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Висмутин антимониттен кшті металша жылтырлыымен, пішінімен (4 – суретке сйкес), жоары тыыздыымен ажыратылады.

Генезисі (жаратылысы).Висмутин тек гидротермалы (желілік, жапсар-метасоматиттік) кенорындарында кездеседі. Тотыу белдемдерде ол тез бзылады, висмутин бойынша негізінде карбонаттар псевдоморфозаларын тзеді.

Парагенетикалы ассоциациясы. алайы, вольфрам, кшла кенорындарында: сомтума висмут, арсенопирит, халькопирит, кейде сомтума алтын, топаз, берилл, пирит, галенит жне кптеген баса сульфидтер.

олдануы. Висмутты кендер висмутты басты кзі – олар жеіл орытатын орытпаларда олданады, жоары оссыныш шыны жасауа, химиялы препараттарда, медицинада жне баса баытта пайдаланады.

Ковеллин CuS. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Жары кк тстері, тмен аттылы (1,5-2), мысты сульфидтерімен ассоциациясы.

Генезисі (жаратылысы).Экзогендік, мысты кенорындарында, айта сульфидтену белдемдерде. Ереже бойынша гидротермалы метасоматиттерде бастапы жне туынды сульфидтерді кенорындарында пайда болады.

Парагенетикалы ассоциациясы.Халькопирит, борнит, халькозин, сфалерит, галенит.

олдануы.Ковеллин-халькозинді кендер, е бай мысты кендер болады. Оларбастапы халькопирит-пиритті кендерден мыса екі есе бай болып табылады.

 

дебиеттер: [1, c. 216-292]