Баылау сратары.

1. андай минерал темірді кені болады, оларды ерекше белгілері, олдануы жне жаратылысы?

2. Галогенидтер класына андай минералдарды тобы жатады?

3. Галит пен сильвинні ерекше диагностикалау асиеттері андай жне олар айда пайдаланады?

Минералдарды жйелі сипаттау тртібі: минералды аты жне химиялы формуласы, ерекше анытау (диагностикалау) белгілері, генезисі (жаратылысы), парагенетикалы ассоциациясы жне олдану жолдары.

Жай тотытарды минералдары:кварц SiO₂, халцедон SiO₂, гематит Fe₂O₃, куприт Cu₂O, корунд Al₂O_3., рутил TiO₂, касситерит SnO₂, пиролюзит MnO₂,уранинит UO₂.

Кварц SiO_2. Кварц, тридимит жне кристобалитполиморфты модификациялар боп табылады. Кварцты трлері – млдіртас, аметист, морион, раухтопаз.Кварцты аттылыы жоары (7), жіктілігі аса жетілмеген, жылтырлыы шыныша жне жарылымы баалшатай. Кристалдар пішіндері призмалар мен дипирамидалар (8 – суретке сйкес).

1 2 3 4 5

8 – сурет. Жай тотытарды кристалдар пішіні

ß кварцты гексагонды дипирамидасы гексагонды призмамен комбинацияда (1) жне гексагонды дипирамидасы (2), сол жне о кварц (3); гематитті кристалдары (4-5)

Асбест тріздес (асбест, крокидолит жне т.б.) талшыты минералдар кварцты ауыстыранда «мысыты кзі», «сарды кзі» жне «жолбарысты кзі» деген агрегаттар пайда болады (9 – суретке сйкес).

1 2 3 4

5 6 7 8

9 – сурет. Асбест тріздес (асбест, крокидолит жне т.б.) талшыты минералдарды кварцты ауыстыруы

«Мысыты» (1-2), «сарды» (3-4, 8) жне «жолбарысты» (5-6) «кздері», (7-8) «жолбарысты+сарды кздері»

Халцедон SiO_2.. Ерекше нытау (диагностикалау) белгілері.Жоары аттылы, жіктілікті аса жетілмегендігі, балауызша жылтырлы жне баалша тріздес жарылымдары.

Генезисі (жаратылысы).Кварц –магмалы, гидротермалы кварцты желілерде, метаморфты (тататастарда, гнейстерде, темірлі кварциттерде) жне гипергендік. Халцендон жаратылысы жаынан гидротермалы, ол жанартауды рекеттерінен пайда болан. Халцедон жне оны трлері – агаттар, сердоликтер жне т.б., атайан лаваны жарышаларында жне уыстарында тзіледі, кптеген эффузивтік таужыныстарды бадамдарында кездеседі.

Парагенетикалы ассоциациясы. Кварц граниттік пегматиттерде: дала шпаттар, слюдалар, топаз, берилл; гидротермалы: касситерит, вольфрамит, алтын, молибденит, пирит, халькопирит, турмалин, кальцит, хлорит жне т.б.; метаморфты: млдіртас друзалары, хлориттер, рутил, брукит жне т.б.; гипергендік – кремень, халцедон.

олдануы.Кварцты ндірісті рбір саласында трлі оптикалы аспаптар жасауа олданады, семдік бйымдар шін млдіртас пайдаланады, саат жасауа, радиотехникада (пьезокварц), оптикалы ралдар, химиялы ота тзімді ыдыс жасауа, рылыс, шыны, керамика жне металлургия ндірістерінде ке олданады. Халцедон бірталай ылыми аспаптарда, деу материалдар ретінде, кркемдік істерде олданады. Агаттарды жне сердоликтарды шекей жне декоративтік материал ретінде пайдаланады.

Гематит Fe₂O₃. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Шиедей-ызыл сызы тсі, жоары аттылы, пластинка жне кейде абыршаты агрегаттары (8 – суретке сйкес), магнитсіздігі, жіктілік жотыы.

Генезисі (жаратылысы).Е тмен млшерде магмалы сиенитте, гранитте, андезитте, пегматитте жне т.б.; метасоматиттерде (скарндарда), гидротермалы желілерде; метаморфиттерде (темірлі кварциттерде); мору ыртысында.

Парагенетикалы ассоциациясы. Магмалы жаратылыста: дала шпаттар, кварц, амфиболдар, пироксендер жне слюдалар; скарндыта: магнетит жне эпидот; гидротермалыта: кварц жне карбонаттар; метаморфтыта: кварц жне магнетит; мору ыртысында: диаспор жне бемит (бокситтерде), барит, магнетит, гидрогетит, гидрогематит, лимонит, ярозит.

олдануы.Гематит – едуір жеіл балыыш, темірге бай кенні бірі. Тыыз – ан тстес гематит, зергерлік шекейлік бйымдар жасауа пайдаланады.

Куприт Cu₂O. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Алмасша жылтырлы, кристалдар пішіні (10 – суретке сйкес), ызыл тсті сызыы, ал е маыздысы сомтума мыс, малахит, азуритпен парагенезисі.

1 2 3 4 5 6 7

10 сурет – Жай тотытар кристалдарыны пішіндері

Куприт кристалы (1); корундты дитригонды дипирамидасы (2), кеспек тріздес (3) жне призмалы (4) кристалдары; рутилды кристалдары (5) жне егіздігі (6), «шашты» кварц рутилді кірмелерімен (7)

Генезисі (жаратылысы).Экзогендік халькозин жне борнит кендеріні тотыу белдемдерінде. Сомтума мыспен бірге шгінді таужыныстарда кездеседі.

Парагенетикалы ассоциациясы. Халькозин, борнит, малахит, азурит, сомтума мыс.

олдануы.Куприт е жасы мыс кендеріні атарына кіреді.

Корунд Al₂O_3. Трлері: кк – сапфир, ызыл – рубин. Наждак – ттас тйірлі корундты таужыныс, ср-ара тсті.

Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Кристалдарды кеспек тріздес жне бааналы пішінімен (10 – суретке сйкес), жатарыны сызыталуымен, жиі зіне тн ккшіл-ср тсі жне жоары аттылыымен (10) оай белгіленеді.

Генезисі (жаратылысы).Магмалы сиениттерде жне анортозиттерде,сирек андезиттерде жне базальттарда, сиенитті пегматиттерде. Жапсар-термалы жне айматы метаморфты таужыныстарда жне шгінді шашылымдарда кездеседі.

Парагенетикалы ассоциациясы. Магмалы жне шгінді жаратылыста: дала шпаттар, пироксендер, слюдалар; метаморфтыта: андалузит, силлиманит, рутил, диаспор, гематит.

олдануы.Корунд пеннаждак (са кристалды корундты таужыныс) трпілі материал ретінде пайдаланады. Млдір тстелген кристалдары зергерлік істе, асыл тастар ретінде пайдаланады. Рубин длдік механикада жне р трлі оптикалы ралдарда пайдаланады.

Рутил TiO₂. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Тетрагонды жне призмалы келбеттері, тізе тріздес егіздіктері.

Генезисі (жаратылысы).Магмалы, гидротермалы, метаморфты, экзогендік.

Парагенетикалы ассоциациясы. Кварц, ильменит, гематит, магнетит, корунд. Оны млдіртас пен гематиттердегі «шаш тріздес» трлері те крнекті.

олдануы.Керамика шыаруда, металлургияда–рыш ндіруде, оырай бояу жасайды жне радиотехникада, детектор ретінде олданады.

Касситерит SnO₂. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Рутил мен циркона ксас, олардан айырмашылыы – жоары тыызды (6,8-7) жне аттылы (6-7), жарылымдаы шайырдай немесе майша жылтырлы, дипирамидалы, бааналы кристалл келбеттері (11 – суретке сйкес), оырлау тсі, кварцпен ассоциациясы. Егіздіктер тн.

1 2 3 4 5 6 7

11 – сурет. Тоты кристалдарыны пішіндері

Касситеритті дипирамидалы (1), дипирамидалы-призмалы (2) кристалдары жне егіздіктері (3-4); уранинитті кристалдары (5) жне шпинельді октаэдрі мен «шпинель зады» егіздігі (7)

Генезисі (жаратылысы).Магмалы (граниттер мен пегматиттермен байланысты), метасоматиттік, сіресе гидротермалы (кварц-касситеритті жне сульфид-касситеритті желілерде ндірістік млшерде кездеседі), экзогендік шашылымдарда.

Парагенетикалы ассоциациясы. Магмалы жаратылыста: слюдалар, дала шпаттар, кварц, топаз, флюорит, лепидолит, турмалин жне т.б. Пегматиттік желілерде: кварц, слюдалар, альбит, турмалин, колумбит, берилл, сподумен жне т.б. Гидротермалы жадайда: вольфрамит, арсенопирит, пирит, пирротин, сфалерит, халькопирит, галенит жне т.б.

олдануы. Касситериттік кендер алайы ндіретін, біра минералды шикізат болады. Ал алайы олданатын ндірістері – аылтыр, ола (мыспен орытпасы), жез (мырыш, мыс жне орасын орытпасы) шыару, мысты ыдыс-аяты днекерлеу, фольга ндіру жне бояу жасау.

Пиролюзит MnO₂. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Баса ара тсті сызыы бар марганецті минералдардан айырмашылыы – жетілген жіктілік, морттылы жне тмен аттылы.

Генезисі (жаратылысы).Гидротермалы кенорындарындаышыл ортада, жер бетінде ке тараан марганецті табии тотыы ретінде, тотыуа белсенділігі жо.

Парагенетикалы ассоциациясы. Манганит, вернадит, псиломелан, гаусманит жне баса марганецті минералдар, лимонит.

олдануы.Таза пиролюзитті кендер электрлік батарея шыаруында, шыны ндірісінде (шыныларды жасыл тсін жоюа), химиялы препараттарда, бояу, олифа, тері ндірістерінде олданады.

Уранинит UO₂. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Уранинитке тнара тс, жарылымдарда кшті шайырдай жылтырлы, жоары тыызды жне кшті радиоактивтілік, кристалдарды кельбеттері кубты, баынышты октаэдр мен ромбододекаэдрді жатары дамыан (11 – суретке сйкес).

Генезисі (жаратылысы).Уранинит граниттік жне сиениттік пегматиттерде, гидротермалы кенорындарында. Уранды кенорындарындаы тотыан белдемдерді керіштік абаттарында экзогендік уранды ара да пайда болады. Шгінді су алаптарыны жаалау кенорындарында болуы ммкін.

Парагенетикалы ассоциациясы. Магмалы жаратылыста: сирек жерлер, ниобий, тантал, колумбит, монацит, турмалин, циркон, дала шпаттар, слюдалар. Гидротермалы кенорындарында: никелин, смальтин, хлоантит, сомтума висмут, кшла, кміс, аргентит, гематит, темір мен кальций карбонаттары, флюорит жне т.б.

олдануы.Кміс пен осымша радий ндіріледі, аса кшті ішкі ядролы энергиясын атомды нерксіптер пайдаланады. Радий препараттары медицинада атерлі ісік ауруларды емдеуге олданады жне т.б.

Крделі тотытарды минералдары:шпинель MgAl₂O₄, магнетит FeFe₂O₄, хромит FeCr₂O₄, ильменит FeTiO₃, колумбит (Fe,Mn)(Nb,Ta)₂O₆, танталит (Fe,Mn)(Ta,Nb)₂O₆.

Шпинель MgAl₂O₄. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Неше трлі тске (ызыл, ызылт, жасыл, кк, клгін жне т.б.) боялан млдір асыл шпинельдер деп аталатын трлері бар. Кристалдарды габитусы октаэдрлік (11 суретке сйкес), аттылыы жоары (8) жне парагенезисі.

Генезисі (жаратылысы).Ол жапсар-метасоматиттік скарнды, сирек аса негізді магмалы таужыныстарда, кристалды тататастар мен гнейстерде кездеседі. Жер бетінде траты жне шашылымдарда жиналады.

Парагенетикалы ассоциациясы. Ол жапсар-метасоматиттік скарнды ассоциациясында, диопсид, форстерит, флогопит, гранат, магнетитпен кездеседі. Магмалы жаратылыста: анартастар, пироксендер, оливин, скаполит, хондродит.

олдануы.Млдір асыл шпинель – асыл тас ретінде пайдаланады.

Магнетит FeFe₂O₄. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Магниттілігі, ара тсті сызыы жне кристалдарды октаэдрлік габитусы (12 – суретке сйкес).

1 2 3 4 5

12 – сурет. Тоты кристалдарыны пішіндері

Магнетитті ромбододекаэдрі (1); ильменитті алы таталы кристалы (2); колумбитті таталы жне ыса бааналы кристалдары (3-4) жне егіздігі (5)

Генезисі (жаратылысы).Магмалы таужыныстарда – габброларда, ышыл таужыныстарда, сиениттерде, пегматиттерде; метасоматиттік скарндарда; гидротермалы кенорындарында, айматы метаморфизмні гнейстерінде жне тататастарда; жер бетінде шгінді шашылымдарда. Тотыан кезде мартитке айналады – гематитті магнетит бойынша псевдоморфозасы, ал содан кейін баса темір сулы тотытарына.

Парагенетикалы ассоциациясы. Магматиттерде: апатит, биотит, сфен; метасоматиттерде: гранат, эпидот, хромит, пироксен, хлориттер, кальцит, сульфидтер (пирит, халькопирит жне т.б.).

олдануы.Магнетиттік кендерді рамына 60,0 % Fe кіреді, олар те маызды шикізат ретінде рыш пен шойын юа пайдаланады

Хромит FeCr₂O₄. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.ара тсі, сызы тстері оырлау жне темекіні тсіндей, магнитті еместігі, жиі серпентинмен ассоциациясы.

Генезисі (жаратылысы).Магмалы ультрамафиттік таужыныстарда жне экзогендік шашылымдарда кездеседі.

Парагенетикалы ассоциациясы. Оливин, серпентин, магнетит.

олдануы.Хромныбіра кені боп табылады, металлургияда рыша оспа ретінде олданып, ол оны аттылыын, ттырлыын жне коррозияа тзімділігін лайтады.

Ильменит FeTiO₃. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.ара тсі, ара жне оырлау сызы тсі, лсіз магниттілігі, кристалдарды пішіні алы таталы (12 – суретке сйкес).

Генезисі (жаратылысы).Магмалы негізді таужыныстарда, сілтілі пегматиттерде, экзогендік шашылымдарда.

Парагенетикалы ассоциациясы. Магмалы жаратылыста: пироксендер мен плагиоклаздар, хлориттер; сілтілі пегматиттерде: сфен, дала шпатттар, биотит жне т.б.

олдануы.Металды титанны е маызды кені. рышты ерекше сорттарын ндіруінде жне титанды а бояу шыаруында пайдаланады.

Колумбит (Fe,Mn)(Nb,Ta)₂O₆, танталит (Fe,Mn)(Ta,Nb)₂ O₆. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Жарылымдары тзу емескедір-бдыр, таталы жне ыса бааналы кристалдары (12 – суретке сйкес).

Генезисі (жаратылысы).Пегматиттік желілерде жне экзогендік шашылымдарда.

Парагенетикалы ассоциациясы. Пегматиттік желілерде: альбит, кварц, мусковит, турмалин, циркон, вольфрамит, касситерит, кейде самарскит жне монацит.

олдануы.Тантал мен ниобийді те маызды кендері.

Сулы тотытарды минералдары:гидраргиллит Al(OH)₃, диаспор HAlO₂, бемит АlO(OH), гетит FeO(OH), лимонит Fe₂O₃nH₂O, манганит MnO(OH), псиломелан mMnOMnO₂nH₂O, опал SiO₂nH₂O.

Гидраргиллит, дисапор жне бемит шгінді бокситтерді рамына кіреді, олара ашы тстер тн, бокситтерді рылымы оолитті-пизолиттік болады (13 – суретке сйкес).

1 2 3 4 5 6

13 – сурет. Алюминийлі сулы тоты кристалдарыны пішіндері жне боксит

Гидраргиллитті алты брышты-таталы кристалы (1); диаспорды жа пластинкалы жне таташа кристалдары (2-3); бемитті пластинкалы кристалы (4); гетитті ине тріздес жне жа таташа кристалы (5); боксит (6)

Гидраргиллит Al(OH)₃. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Аса жетілген жіктілік, шыныша жылтырлы, тмен тыызды, алты брышты-таталы кристалдар пішіні (13 – суретке сйкес).

Генезисі (жаратылысы).Гидротермалы, экзогендік (латериттерде, бокситтерде).

Парагенетикалы ассоциациясы. Каолинит, темір тотытары.

олдануы.Бокситтерден глинозем ндіріледі, ал одан алюминий орытып шыарылады.

Диаспор HAlO₂.Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Кристалдары жа пластинкалы кейде таташа (13 – суретке сйкес), жапыраша агрегаттар,жоары аттылы (6-7).

Генезисі (жаратылысы).Метасоматиттік, гидротермалы, экзогендік, метаморфты.

Парагенетикалы ассоциациясы.Метасоматиттік, гидротермалы жаратылыста: корунд, мусковит, гематит, рутил, хлорит, кальцит, кейде турмалин, сульфидтер. Экзогендік бокситтерде: гидраргиллит, бемит, темірді сулы тотытары, кремний тотытары. Метаморфтыта: корунд, хлоритоид, дистен.

олдануы.Алюминий орытылып шыарады.

Бемит АlO(OH). Диаспорды полиморфты модификациясы болады.

Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.те са пластинкалы кристалды (13 – суретке сйкес), оны дебаеграммалар арылы анытайды. Диаспордан тменірек аттылыымен ажыратылады (3,5).

Генезисі (жаратылысы).Экзогендік – бокситтерде.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гидраргиллит, цеолит.

олдануы.Алюминий ндіріледі.

Гетит FeO(OH). Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Тыыз, уысты, мрын тріздес, бйрек тріздес агрегаттар, гетитті ине тріздес жне жа таташа кристалы (13 – суретке сйкес), жеодалар, сталактиттер, сталагмиттер, оолиттік тзілімдер, сызы тсі оырлау-сары.

Генезисі (жаратылысы).Экзогендік.

Парагенетикалы ассоциациясы.Лимонит,сфалерит, пирит, кальцит, барит, галит, сильвин.

олдануы.Металлургияда шойын жне рыш балытуына пайдаланады.

Лимонит Fe₂O₃nH₂O. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Жер тріздес жне жосалар сияты агрегаттар тзеді, таы да конкреция мен оолиттер райды. Жиі пирит пен марказиттар бойынша псевдоморфозалар тзеді.

Генезисі (жаратылысы).Темір оспалы минералдарды мору процесінде пайда болады.

Парагенетикалы ассоциациясы.Гетит, сфалерит, пирит, кальцит, барит, галит, сильвин.

олдануы.Металлургияда шойын жне рыш балытуына пайдаланады.

Манганит MnO(OH). Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Тсі ара, оырай сызы, металл тріздес жылтырлы, орташа аттылы жне тыызды, кристалдарды пішіні.

Генезис (жаратылысы).Тмен температуралы гидротермалы желілік, шгінді.

Парагенетикалы ассоциациясы. Гидротермалы желілерде: барит, кальцит, сидерит. Марганецті шгінді кенорындарында пиролюзитпен бірге кездеседі.

олдануы. Маызды марганецті кені.

Псиломелан mMnOMnO₂nH₂O. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Агрегаттарды сауыстанан пішіндері, сызыыны ара болуы.

Генезисі (жаратылысы).Экзогендік ышылдану белдемдерде, гидротермалы.

Парагенетикалы ассоциациясы.Экзогендік жаратылыста: браунит, гаусмонит, марганец силикаттары жне карбонаттары. Гидротермалыта: браунит, кварц.

олдануы.Пиролюзитпен атар е маызды ферромарганец ндіретін кен болады.

Опал SiO₂nH₂O.Трлері: от тріздес опал, опалесценциясы бар асыл опал. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Халцедоннан айырмашылыы тмен аттылы (5,5-6), ыздыранда суын жоалтады.

Генезисі (жаратылысы).Гипергендік мору ыртыстарында, ышылдану белдемдерде; шгінді – биогендік диатомит, трепелдарды рамына кіреді.

Парагенетикалы ассоциациясы.Темір жне алюминийді сулы тотытары, серпентенит, карбонаттар.

олдануы.Асыл опалдар зергерлік тастар ретінде пайдаланады. Диатомит, опока, трепел ота тзімді кірпіштер шыаруа олданады.

Галогенидтер класыны минералдары:флюорит (балыма шпат) CaF₂,галит (тас тз) NaCl, сильвин KCl.

Фторидтер тобы

Флюорит (балыма шпат) CaF₂. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Кристалдарды пішінімен тез аныталады (14 – суретке сйкес), октаэдрлік жіктілігімен, лсіз шыныша жылтырлыпен, полихромды тсімен, тмен аттылыымен (4).

1 2 3 4 5 6 7

14 – сурет. Фторид жне карбонат кристалдарыны пішіндері

Флюоритті (1-2) кристалды рылымы; кальцитті скаленоэдрлік (4), таташа (5), ромбоэдрлік (6) кристалдары. Арагонитті призмалы (6) жне ине тріздес кристалдары (7)

Генезисі (жаратылысы).Кбінесе гидротермалы, кейде шгінді таужыныстарда да байалады.

Парагенетикалы ассоциациясы. Гидротермалы кендік минералдармен кездеседі, ал шгінді таужыныстарда: гипс, ангидрит, кальцит, доломит.

олдануы.Металлургияда 70,0%-а жуы флюориттер кбінесе жеіл балитын ож алуында олданады, оны (балыма шпат) аталатыны да осыдан. Одан химиялы ндірісте р трлі фторлы оспалар (балыма ышылы НF, криолит т.б.) ндіріледі.

Хлоридтер тобы

Хлоридтерфторидтерге араанда кбірек тараан, оларды ішінде маызды болатындары Na, K жне Mg-тер болады. Олар экзогендік жадайларда алы абатты шгінді тзды жатындар тзеді.

Галит (тас тзы) NaCl. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Тмен аттылыы (2) тез белгіленеді, жетілген жымдастыы, суда ерігіштігі жне ащы дмі.

Генезисі (жаратылысы).Кбінесе экзогендік – галит ра климатта, суы раан тзды кл мен шыанатарда пайда болады.

Парагенетикалы ассоциациясы. Гипс, ангидрит, сильвин жне т.б.

олдануы.Галит тама, химиялы ндірістерде – тз ышылын жасауда, натрий алуа, ара жне тсті металлургияда, былары илеу ісінде жне т.б. олданады.

Сильвин KCl. Галит пен сильвин. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Галитке сас, одан дмімен ажыратылады.

Генезисі (жаратылысы).Кбінесе экзогендік сильвин галит сияты, суы раан, тзды кл мен шыанатарда пайда болады, біра сирек кездеседі.

Парагенетикалы ассоциациясы. Гипс, ангидрит, галит жне т.б.

олдануы.Калийлік тздар жер нарлатуа пайдаланады, оларды 5,0%-ы химиялы ндірісте KOH, K₂CO₃, KNO₃, KСlO₃, KJ жне т.б. оспалар шыаруа пайдаланады. Бл оспаларды медицинада, парфюмерияда, пиротехникада, фотографияда, жн тазалауа, ааз, шыны (хрусталь шынысын шыаруа), лак жне бояу т.б. ндірістерде олданады.

дебиеттер: [1, c. 314-338, 342-484].