Баылау сратары.
1. Карбонатты минералдарыны парагенетикалы ассоциациясы, олдануы, жаратылысы, ерекше асиеттері андай?
2. Сульфатты минералдарыны парагенетикалы ассоциациясы, олдануы, жаратылысы, ерекше асиеттері андай?
3. са кластар минералдарыны парагенетикалы ассоциациясы, олдануы, жаратылысы, ерекше асиеттері андай?
Минералдарды жйелі сипаттау тртібі: минералды аты жне химиялы формуласы, ерекше анытау (диагностикалау) белгілері, генезисі (жаратылысы), парагенетикалы ассоциациясы жне олдану жолдары.
Жай карбонаттар тобыны минералдары:кальцитCaCO3, арагонитCaCO3, магнезит MgCO3, доломитCaMg[CO3], смитсонитZnCO, церуссит PbCO3, сидеритFeCO3.
КальцитCaCO3. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Кристалдарды пішіндері скаленоэдрлік, таташа, ромбоэдрлік (14 – суретке сйкес), ромбоэдр бойынша жетілген жіктілік, аттылыы 3, HCl-даайнайды. Тсі а, ср, сарыш, оырлау (Fe) жне ызылдау (Mn). Гематитті кірмелері оны оырлау-ызыл тске бояйды, ал хлорит пен малахит кірсе – жасыла, кмір заты – араа. Трлері – млдір исландия шпаты.
Генезисі (жаратылысы).Магмалы таужыныстарда те сирек кездеседі, шгінді биогендік жне хемогендік ктастар райды; метаморфты мрмрларда, гидротермалы скарндарда жне карбонатиттерде басты минералы болады.
Парагенетикалы ассоциациясы. Кварц, сульфидтер, силикаттар, тздар жне т.б.
олдануы.Керіш жне к ндіруінде пайдаланады, таы да металлургияда флюс ретінде. Исландия шпаты е нды оптикалы шикізат болады, мрмрлар имараттарды аптауа олданады.
АрагонитCaCO3. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Кальцитке HCl-даайнауымен сайды,айырмашылыы – жіктілігі жо, кристалдарды зіне тн пішіндері абытар, сауыстанан пішіндер, бйрек тріздес, радиалды-сулелі, бта тріздес (14 – суретке сйкес), аттылыы кальциттен жоары.
Генезисі (жаратылысы).Шгінді-биогендік жне хемогендік, тмен температуралы гидротермалы.
Парагенетикалы ассоциациясы. Биогенді жне хемогенді жаратылыста: сомтума ккірт, сидерит, марганецті минералдар, гипс, целестин; гидротермалыта: доломит, гипс, сазды минералдар.
олдануы.рылыс ндірісіндекеріш жне ота тзімді заттар ндіруінде, химиялы ндірісте жне металлургияда пайдаланады.
Магнезит MgCO3. Сингониясы тригонды, кристалдары сирек кездеседі. Жиі ірі тйірлік агрегаттар тзеді, оан мору кенорындарында фарфор тріздес метаколлоидты массалар тн.Тсі а кейде сарыш, жне ср рек береді, жылтырлыы шыныша, аттылыы 4-4,5, мортты, жымдастыы ромбоэдр бойынша жетілген, меншікті салмаы 2,9-3,1.
Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Кристалдарды пішіндері, аттылыы 4-4,5, HCl-да нтаында жне ыздыранда анаайнайды.
Генезисі (жаратылысы).Мору процестерде пайда болады, магмалы ультрамафиттерді гидротермалы згеруінде.
Парагенетикалы ассоциациясы. Біріншісінде – серпентин, тальк, опал; ал гидротермалы-метасоматиттікте: доломит, кальцит, барит, хлорит, кварц, пирит, халькопирит, кнгірт кендер.
олдануы.Керіш жне к ндіруінде, таы да металлургияда флюс ретінде пайдаланады.
Доломит CaMg[CO3]2. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Ромбоэдр бойынша жетілген жіктілік жне пішіні (15 – суретке сйкес), HCl-да нтаында жне ыздыранда анаайнайды.
Генезисі (жаратылысы).Кальцитпен атар ке тараан таужыныс райтын минерал болады. Гидротермалы кенорындарында, шгінді карбонатты абаттарда, тзды сулы алаптарда тзіледі.
Парагенетикалы ассоциациясы. Гидротермалы жаратылыста: магнезит, кальцит, сульфидтер, кварц жне т.б. Тзды сулы алаптарда: гипс, ангидриттар.
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
15 – сурет. Карбонат кристалдары
Доломитті ертоым тріздес иілген жатары (1); церусситті псевдогексагонды (2) жне таташа кристалдары (3) жне призма бойынша біріккен штігі (4); азуритті кристалы (5); баритті таташа (6), призмалы (7) жне изометриялы (8) кристалдары
олдануы.рылыста – рылысты тас ретінде, асбестпен бірге термоизоляция жасауда, ота тзімді материал жне металлургияда флюс ретінде пайдаланады, химиялы ндірістерінде жне т.б.
Cмитсонит ZnCO3. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Ромбоэдр бойынша жетілген жіктілік, е жоары аттылыы 5, жоары меншікті салмаы 4,1-4,5, HCl-да нтаында жне ыздыранда анаайнайды.
Генезисі (жаратылысы).ктастармен жапсарорналасан метасоматиттік сульфидтерді орасын-мырыш кенорындарыны тменгі тотыу белдемдерінде тзіледі.
Парагенетикалы ассоциациясы. Галенит, сфалерит, мырыш силикаттары, лимонит.
олдануы.Смитсониттік кендер – мырышты кзі.
Церрусит PbCO3. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Псевдогексагонды, таташа кристалдары жне призма бойынша біріккен штігі тн (15 – суретке сйкес). Баса карбонаттара араандатыыздыы жоары (6,4-6,6 г/см3), алмасша жылтырлы тн, жиі галенит жне англезитпен ассоциацияда кездеседі.
Генезисі (жаратылысы).Сульфидтерді орасын-мырыш кенорындарыны тотыу белдемдерінде тзіледі.
Парагенетикалы ассоциациясы. Галенит, кальцит, англезит, флюорит.
олдануы.орасын ндіретіннды кені болады.
Сидерит FeCO3. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері.Жымдастыы ромбоэдр бойынша жетілген, HCl-да нтаында жне ыздыранда анаайнайды.Тсі сарыш-а, срша, кейде жасылдау немесе оырай ректі, морыан кезде оыр тске айналуы.
Генезисі (жаратылысы).Тмен температуралы гидротермалы орасын-мырыш жне сульфидтік желілік кенорындарында; шгінді сидерит кенорындары шыана жне теіз жаалауларында болады; метаморфталан шгінді темірді кенорындарында.
Парагенетикалы ассоциациясы. Гидротермалы желілерде: пирротин, халькопирит, темірлі хлориттар, анкерит жне т.б. Жер бетінде конкрецияларда: саздар, силикаттар, лимонит.
олдануы.Кп млшерде кездессе темір кенорындары ретінде арастырылады жне темір ндіруге олданады.
Крделі карбонаттар: малахит Cu2[CO3](OH)2, азурит Cu3[CO3]2(OH)2.
Малахит Cu2[CO3](OH)2. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Жары-жасыл, кейде ара-жасылтстерімен белгіленеді. Бйрек тріздес пішіндерімен, ішкі радиалды-сулелі рылымымен, HCl-даайнайды.
Генезисі (жаратылысы).Мысты сульфидтік кенорындарыны тотыу белдемдерінде, сіресе оларды ктастар сыйыстырса. Малахит – азурит, куприт, сомтума мыс, атакамит, кальцит, халькопириттер бойынша псевдоморфозалар райды.
Парагенетикалы ассоциациясы. Азурит, куприт, сомтума мыс, атакамит, кальцит, халькопирит, лимонит.
олдануы.Малахитті демі ірі трлері р трлі кркемдік, зергерлік істерінде, сатары бояуа жмсалады; сеппелі жер тріздестері баса мысты кендермен, мысты орытуа пайдаланатын кен болып табылады.
Азурит Cu3[CO3]2(OH)2. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Кгілдір тсімен оай белгіленеді, тзілімдерді пішіндері – са таташа кристалдары, друзалар, щеткалар, радиалды-сулелі, тасберіштер, ттас тйірлі жне жер тріздес агрегаттар (15 – суретке сйкес); HCl жеілайнайдыжне малахитпен жиі кездеседі.
Генезисі (жаратылысы).Жаратылысы малахитпен бірге, біра олар сілтілігі тмендеу ортада пайда болады.
Парагенетикалы ассоциациясы. Малахит, лимонит.
олдануы.Бастапы мысты кендердііздеуде пайдаланады. Баса оттек рамды мысоспаларымен орытуа металлургиялы пештерге барады. Ол кк бояу алу шін пайдалануы ммкін.
Сульфаттар класыны минералдары: сусыз сульфаттар –баритBaSO4, целестинSrSO4, ангидрит CaSO4.
Барит BaSO4. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Кристалдарды пішіндері таташа, призмалы, изометриялы (15 – суретке сйкес), белгілі сульфаттарды ішінде тыыздыы жоары минерал, аттылыы тмен, жетілген жіктілік тн, ышылдарда ерімейді.
Генезисі (жаратылысы).Гидротермалы, гипергендік, шашылымдарда да кездеседі.
Парагенетикалы ассоциациясы. Гидротермалы жаратылыста: кварц, кальцит, пирит, галенит, сфалерит, киноварь, флюорит; жиі барит желілері де кездеседі.
олдануы.Барийді негізгі кзі, резеке жне ааз ндірістерінде, жоары сапалы бояу (а бояу) жасауа олданады. ымаларды брылауда сазды сйытарды ауырлатышы ретінде пайдаланады; тс ааздары, линолеум, клеенка жасауда толытырыш материал ретінде олданады. Барий тздары медицинада (рентген сулесінен сатану шін зерхана абыраларын сылайды), жне ауыл шаруашылыында зиянкестермен кресуге пайдаланады, барий – радиолампаларында олданады.
Целестин SrSO4. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Кгілдірлеу-а тсі, таташа кристалдары (16 – суретке сйкес), жоары тыызды (4,0 г/см3).
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
16 – сурет. Сульфат кристалдарыны пішіндері
Целестинні (1) жне ангидритті (2) призмалы кристалдары; гипсті пластинкалы (3) кристалы жне егіздігі (4); моноцитті таташа кристалы (5); апатитті ада тріздес (6), ыса бааналы (7) жне призмалы (8) кристалдары
Генезисі (жаратылысы).Тмен температуралы гидротермалы, хемогендік-шгіндік.
Парагенетикалы ассоциациясы. Гидротермалы жаратылыста: галенит, сфалерит жне баса сульфидтері. Хемогендік-шгіндік: гипс, ангидрит, кейде барит, сомтума ккірт.
олдануы.Стронцийді жне стронцийлік тздарды негізгі кені болады, олар ант ндірісінде жне пиротехникада пайдаланады.
Ангидрит CaSO4. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Гипстен айырмашылыы жіктілігі ш баытта дамыан, одан аттылыы жоарылау (3,5), карбонаттардан айырмашылыы – ышылда айнамайды, бариттен – тыыздыы тмен (2,8-3 г/см3), кристалдары призмалы (16 – суретке сйкес).
Генезисі (жаратылысы).Гидротермалы, хемогендік-шгіндік, гипсті метаморфты дегидратация процестерінде.
Парагенетикалы ассоциациясы. Гидротермалы жаратылыста: сульфидтер. Хемогендік-шгіндік жадайда: гипс, галит, сильвин, карналит.
олдануы.Керішті ерекше трлерін ндіруде олданады.
Сулы сульфаттар:гипс CaSO4 2H2 O.
Гипс CaSO4 2H2 O. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Таза гипс тссіз, млдір немесе ардай-а, тырнапен тырналады, кристалдары пластинкалы (16 – суретке сйкес), аса жетілген жіктілік, тмен аттылы, HCl-да реакция бермейді жне айнамайды.
Генезисі (жаратылысы).Теізді химиялы шгіндісі, теізді суы буланып кеткенде кальций карбонаттардан кейін, галиттен брын тзіледі. Ангидритті гидратациясынан пайда болады. Сульфидтік кенорындарыны тотыу белдемдерінде жне сомтума ккіртпен бірге кездеседі. Тас тздарды жне баса тздарды, р трлі таужыныстарды мору ыртыстарында, тмен температуралы жне ысымды гидротермалы сульфидтік кенорындарында, жанартауларды астарында, сіресе бу мен газдар атылаан ысты арасан кздер маында кездеседі.
Парагенетикалы ассоциациясы. Кальцит, арагонит, галит, ангидрит; пирит, пирротин, халькопирит, сфалерит, малахит, кварц.
олдануы.ааз жне рылыс ндірістерінде шикізат ретінде пайдаланады. Бояу, эмальдар шыаруа пайдаланады. Кркемдік бйымдар жасауа, мсіндік ндірісте, медицинада олданады.
Крделі сульфаттар
Ярозит KFe3[SO4]2 (OH)6. Ерекше анытау (диагностикалау) белгілері. Сырты асиеттерімен жосаа айналан лимонитке сас, саусатарды арасында езгенде, ярозит майлы зат тріздес, ал лимонит катты мды зат сияты болады.
Генезисі (жаратылысы).ра климатта темірлі сульфидтерді, сіресе пирит кенорындарыны тотыу белдемдерінде пайда болады. Ярозитті пирит кубтары, марказитті конкрециялары жне саздардаы пириттер бойынша псевдоморфозалар райды.
Парагенетикалы ассоциациясы. Темір сульфидтері, сіресе пирит, марказит, сазды минералдар.
олдануы.Тегістегіш нта ндіруге пайдаланады, олар пештерде кйгізгенде пайда болады.