Лекция. Тйсіну психологиясыны жалпы сратары.

Тйсіну бейнелеріні ерекшеліктері. Тйсіну жне рецепторлар. Психофизиканы элементтері. Психофизиологиялы задылытар. Тйсіну мен абылдау психикалы процестер жйесіні бірінші дегейі ретінде. Тйсінулерді классификациясы. Тйсінулерді психологиялы айшыты ерекшеліктері. Сенсорлы жйелер жне сенсорлы белсенділік.

Психикалы процестер психифизикалы функцияларды сапасы бола отырып іс-рекетке осылады. Сондытан да психикалы процестер (абылдау, ойлау) алашында наты бір іс-рекетті процессуалды компоненттері, содан кейін ішкі, теориялы іс-рекетті формалары ретінде рылады.

Іс-рекет психологиясын зерттеуден кейін біртіндеп жеке адамны психикалы асиеттерін зерттеуге теміз. Психология ылымы психологиялы сана жне зіндік сана жайлы ілімдерден баса мына ілімдерді амтиды: психофизикалы функциялар, психикалы процестер, іс-рекетті психикалы рылымы, жеке адамны психикалы асиеттері.

Сондытан да танымды-психикалы процестер жайлы психологиялы ойлау жйесіні методологиялы негізі былай крсетіледі: психикалы процестерді аналитикалы зерттеуден (біз мнда осы функция компоненті ретінде осамыз) іс-рекет психологиясына арай; ал іс-рекет психологиясынан жеке адамны психикалы асиеттеріне арай зерттеуді негіздейміз.

2.Тікелей сезімдік танымны наты механизмдері жайлы ылыми тсініктерді дамуы екі жаты мнге ие болды: психологиялы жне философиялы (А.Н. Леонтьев).

Философия оны ылыми жне гносеологиялы трыдан басым талдайды. XIX асырдаы сезім органдарыны классикалы физиологиясы кптеген ылыми жне фундаменталды мліметтер мен задылытарды ашты. азір тйсінуді рефлекторлы теориялы концепциясы жайлы ілімі дамыды.

Кейде оны тйсінуді рецепторлы концепциясы деп атайды жне И.М. Сеченов пен И.П. Павловты ілімдеріне сйеніп, рефлекторлы концепциясына арсы ояды.

Тйсінуді рецепторлы концепциясы И. Мюллерді «сезім органдарыны арнайы энергиясы» деген принципіне атысты туындады. Ол зіні «Адам физиологиясы курсы» деген ебегінде бл принципті былай тжырымдайды: «Сырты принциптермен шаырылан тйсінулерді ала алмаймыз, ол себептерсіз-а сезгіш нервтермен шаырылады.

Бір ана сырты себеп – оларды табиатына байланысты р трлі сезім органдарында р трлі тйсіну туызады. рбір сезгіш нервке тн тйсіну кптеген ішкі, сырты серлермен де шаырылуы ммкін. Тйсіну санаа сырты денені кйі, сапасы ретінде беріледі, р трлі сезгіш нервтер шін р трлі болып келеді».

Міне, осы тезистерден И. Мюллер гносеологиялы орытынды жасайды: «тйсіну сер ететін заттарды сапасы жайлы білімдерді бермейді, себебі ол сол сезгіш нервтерге ана сйкес келеді. Организмні ортаа бейімделуін амти отырып, сезім органдары з функциясын адал орындайды, егер де ол оны обьективті асиеттерін шын бейнелесе».

Сйтіп «сезім органдарыны айырыша энергиясы» «арнайы энергияларды органы» принципі деп айта ынылады. Мюллер бойынша, тйсіну тітіркендіргішті табиатына емес, тітіркену процесі тетін органа немесе нервке байланысты жне оны арнайы энергиясы болып табылады. Мюллерді принциптерін талдау, сынау жайлы талдаулар толы семинар сабаында аралады.

Эволюциялы жне генетикалы ыпалдарды зерттей отырып, тйсінуді функционалды дамуын да зерттеу маызды мселелерді бірі. Яни, сырты факторларды серінен туындаан тйсіну табалдырытарына байланысты эксперименттік зерттеулер, соны ішінде сезім органдарын брмалайтын жасанды шартты кіргізіп, тйсінуді згерту жайлы тжірибелер (М. Страттон тжірибелері, И. Келерді кейінгі жмыстары).

Осы жадайда ткен тйсінуді айта жасалуы тйсінуді дрыстауа итермелейді, яни оршаан лем заттарымен практикалы байланыс тжірибелеріне адекваттылыты орнату жайлы сз болып отыр. Тйсінулерді зара рекеті жайлы зерттеулерге 1930 жылдан бастап назар аударылды (С.В. Кравков).

Сырты ортаны ртрлі серлері адам миына сер етіп, онда ртрлі психикалы функциялар ретінде бейнеленеді. Таным процесінде тйсіну – психикалы функцияларды бастапы жне е тменгі сатысында трады.

Сырты дниедегі заттар мен былыстар адама сер етеді, санада бейнелерді алыптастырады.

Адам дниені, заттарды санасында бейнелеу арылы таниды.

Тйсіну оршаан ортадаы заттар мен былыстарды сезім мшелеріне тікелей сер ету нтижесінде оларды жеке асиеттеріні санамызда бейнеленуді нтижесін беретін психикалы іс-рекет болып табылады. Тйсіну барлы таным процестеріні айнар кзі деп айтуа болады.

Тйсіну бізді санамызды сырты дниемен байланыстырып отырады. Тйсіну психологиясыны жалпы сратарына, сипаттамасы мен задылытарына келетін болса екі негізгі нрсені ескеру ажет:

1) тітіркендіргіштерді физикалы сипаттамасы, яни тйсінуді тудыратын адамны сезім мшелеріне сер етуші сырты дниедегі заттар мен былыстарды сипаттамасы;

2) тйсінулер пайда болатын сезім мшелеріні сипаттамасы.

Тітіркендіргіштерді, абылдайтын мшелерді саылау, яни рецептор дейді. Рецепторларды негізгі ш трін ажыратуа болады. Олар:

· экстероцепторлар, сырты тітіркендіргіштерді тйсінуге ыайлайтын сезім мшелеріні е сырты бетінде, я соан таяу жерлерде тран саылаулар;

· интероцепторлар организмні ішкі мшелерінен шыатын тітіркендіргіштерді тйсінуге ыайланан сезім мшелерді бетінде болатын саылаулар. Бларды органикалы тйсінулер деп те атайды;

· проприоцепторлар дене мшелеріні озалысын, денені тендікке стауды абылдайтын мшелерді астарында жатан саылаулар.

Тйсінуді психологиялы ерекшеліктері. Кез-келген танымды процесс бейнелеу жне реттеу ызметін атарады. Біра бейнелеу ызметінен басым процестер (танымды процестер) жне реттеу ызметінен басым психикалы процестерді (эмоция, ерік) бліп крсетуге болады.

Танымды процестер жйесіне (ТПЖ) келесі блоктар кіреді:

1. тйсік жне абылдау

2. зейін

3. ес

4. иял

5. ойлау

6. сйлеу

7. эмоция

ТПЖ барлы блогы немі зара рекеттесу процесінде болады жне танымды іс-рекетті бірлігін амтамасыз етеді. ТПЖ зара рекеттесі процесінде немі аралы нтижелер крінеді.

Апаратты брмалануы мселесі.

2-суретте ТПЖ бірінші блогынан екіншісіне ауысандаы апаратты андай згерістерге шырайтыны крсетілген (синусоид трінде кестеде бейнеленген). ТПЖ жмысыны соы нтижесі алынан материала сйкес келеді, біра оны тура кшірмесі болмайды (кестеде зын сызытармен бейнеленген). Сонымен, танымды процестер жйесіні жмысы адамны обьективті шындыты адекватты субъективті бейнелеуін амтамасыз етуден трады.

абылдау тек тітіркендіргіштерге ана емес, сонымен бірге оны абылдайтын субъектіге де атысты. Басаша айтанда, абылдау субъективті болады. рбір адам заттан нені кргісі келеді, соны креді. Бл жерде абылдауды нтижесі ретінде зат пен бейнені обьективті негізделген сйкессіздігі туындайды. Бл деу дегейіндегі апаратты бірінші брмалануы.

Ол андай да бір затты абылдау кезінде ткен абылдау ізіні белсенді болуымен детерминантталады. абылдау субъектіні ткен тжірибесіне туелді. Адамны тжірибесі нерлым бай болса, онда соншама кп білім болады, сорлым абылдауы бай, заттан кп нрсе кре алады.

абылдаудыі мазмны адам іс-рекетіні алдына ойан міндеттері жне мотивтерімен аныталады. абылдау процесіне абылдауды мазмнын згерте алатын эмоция да атыса алады. Эмоциялы реакциялар мен абылдауды маызды рлі біратар ртрлі эксперименттермен длелденеді.

Сонымен, абылдау – бл басаруа болатын белсенді процесс.

Психика – миды ызметі. Ол зара рекеттесу кезінде ана крінеді: миды іс-рекеті мен оршаан орта тоысында пайда болады. Адам бл мірде белсенді мір сру шін бізді оршаан ортаны адекватты, шынайы бейнесі керек. Барлы танымды процестер адамны зін оршаан ортаны дрыс бейнелеуі шін жмыс істейді.

ТПЖ басты міндеті адамны бірнеше сратара жауап беруіне кмектесуден трады: мен кіммін? басалаа атысты мен андаймын? жымдаы мені орным андай? басалара мен алай крінемін? оршаан орта мені алай абылдайды? жне т.б.

 

 

 

2-сурет. Психикалы танымды процестерді зара туелділік схемасы.