Тйсінуді мірлік трансформациялары.

Тйсінуді рецепторлы жне рефлекторлы теориялары. Л.М. Веккерді тйсінуді классификациялауы. Тйсінуді функционалды дамуы. И.М. Сеченовты гносеологиялы кзарастары. Тйсінуді функциялары. Сздік кинестезия «сзді базалды комоненті» (И.П. Павлов). Дние бейнесі (А.Н. Леонтьев). Когнитивті схемалар (У. Найссер). Сенсорлы эффект. Сенсорлы белсенділік. Тйсінулерді индивидуалды дамуы.

Тйсінулерді классификациясы

Тйсікті модалдылыы бойынша классификациясы ке тараан болып табылады (сезім мшелеріне тн). Тйсінуді осы критерилеріне сйкес келесі трлерге бледі: кру, есту, вестибулярлы, сипап сезу, иіс сезу, дм сезу, озалыс, висцералды. Интермодалды тйсіну де бар – синестезия.

Ч. Шерингтон классификациясы да танымал, ол келесі трлерге бледі:

· Экстероцептивті тйсіну денені сырты бетінде орналасан рецепторлара сырты тітіркендіргіштерді сер ету кезінде пайда болады;

· Проприоцептивті (кинестетикалы) тйсіну блшыет, буындарда, сіірлерде орналасан рецепторларды кмегімен дене бліктеріні озалысын бейнелейді;

· Интероцептивті тйсіну арнайы рецепторларды кмегімен азадаы алмасу процесін бейнелеу кезінде пайда болады.

Тйсікті барлы трлері орта психофизиологиялы задылытара баынышты.

андай да бір тйсінуді пайда болуы шін тітіркендіргіш белгілі бір клемдегі интенсивтілікке ие болуы керек. лсіз байалатын тйсінуді шаыратын тітіркендіргішті минималды клемі тйсінуді абсолютті тменгі табалдырыы деп аталады. Бл лсіз тітіркендіргіштерді сезіну абілеттілігі абсолютті сезгіштік деп аталады. Ол рашан абсолюттік сандарда крінеді. Мысалы, тйсінуді пайда болуы шін 1 кв.мм денеге 2 мг-ды сер ету болса жеткілікті.

Абсолютті сезгіштікпен атар айырма сезгіштікті де бліп крсетуге болады - р трлі интенсивтегі сер етуге сезімталдылы. Айырма сезгіштік тйсікті болар-болмас айырмашылыын тудыратын екі тітіркендіргішті минималды айырмасын шаыратын айырма табалдырыпен сипатталады. Мысалы, 1 кг жкті стіне 10 гр осса, айырмашылыын ешкім сезбейді; салматы артанын сезу шін алашы салматы 1/3 блігін осу ажет, яни 33 г. Сонымен жк ауырлыына атысты айырма табалдыры алашы тітіркендіргіш кшіні 1/30 блігіне те. Айырма табалдырыа атысты саулені жарытыы 1/100-ге; дауыс кші 1/10-а; дм сезу 1/5-ке те. Бл задылыты тыш рет ашан Бугер мен Вебер болды.

Бугер-Вебер заы тітіркендіргіш интенсивтілігіні орта аймаына атысты. Басаша айтанда, бл табалдырытар те лсіз жне те кшті тітіркендіргіштер боланда з мнін жояды. Мны Фехнер айтан. Бл за бойынша тітіркендіргішті кші геометриялы прогрессия жолымен кшейсе, сол тітіркендіргішті тудыратын тйсінуді кші арифметикалы прогрессия жолымен арта тседі.

Тйсікті тменгі жне жоары абсолюттік табалдырытары (абсолюттік сезгіштік) адамзат сезгіштігіні шегін сипаттайды. Біра рбір адамны сезімталдылыы р трлі жадайа байланысты згереді. Мысалы, араы блмеге кіргенде, алашында заттарды айыра алмаймыз, біра біртіндеп жадайды серінен анализатор сезгіштігі артады. Темекі шеккен немесе басадай иісі бар блмеде трып, біз біраз уаыттан кейін осы иістерді сезбей аламыз (анализатор сезгіштігі тмендейді). араы блмеден жарыа шыанда кру анализаторыны сезгіштігі тмендейді.

оршаан орта тітіркендіргіштеріне бейімделу нтижесіндегі анализаторлар сезгіштігіні згеруі адаптация (бейімделу) деп аталады. р анализаторлар бейімделу диапозоны жне жылдамдыы р трлі. Кейбір тітіркендіргіштерге жылдам, ал кейбіреулеріне баяу бейімделеді. Жылдам бейімделетін сипап сезу жне тактильді анализаторлар. Йодты иісіне толыымен бейімделу бір минуттан кейін болады. ш секундтан кейін тітіркендіргіш кшіні 1/5 тйсінуге болады. Таып тран кзйнекті орнынан озалту. Есту, кру, дм сезу анализаторлары баяу бейімделеді. араыа толыымен бейімделу шін 45 мин керек. Осы уаыттан кейін кру сезгіштігі 200 000 есе лкейеді (бейімделуді е жоары диапазоны).

Адаптация жадайы масат-бадарлы биологиялы мнге ие. Ол лсіз тітіркендіргіштерді сезілуіне кмектеседі жне анализаторларды те кшті тітіркендіргіштерден орайды.

Сезгіштік тек сырты тітіркендіргіштерді серіне ана емес, сонымен атар ішкі жадайа да байланысты. Ішкі (психикалы) факторларды серінен анализаторлар сезгіштігіні жоарылауы сенсибилизация деп аталады. Мысалы, лсіз дм сезу тйсігі кру сезімталдылыын жасартады. Бл анализаторларды зара байланысымен, оларды жйелі жмысымен тсіндіріледі.

Сенсибилизация, сезгіштікті асынуы тек тйсіктерді зара рекетімен ана емес, сонымен атар азаа кірген физиологиялы факторларды серімен де шаырылуы ммкін. Мысалы, кру сезгіштігін жоарылату шін А витаминіні маызы зор.

Адам андай да бір лсіз тітіркендіргішті кткенде, тітіркендіргіштерді айыру сияты арнайы тапсырма берілген кезде сезгіштік жоарылайды. Жеке адамны сезгіштігі жаттыу нтижесінде ширайды. Мысалы, дегустаторлар иіс сезу жне дм сезу сезгіштіктерін арнайы жаттытыра отырып, р трлі вино, шай сорттарыны айырмашылытарын, айда жне ашан жасаланын анытай алады.

андай да бір сезгіштіктен айырылан адамдарда осы кемшілігіні орнына баса мшелеріні сезгіштігі артып, компенсация жреді (мысалы, соыр адамдарда есту жне иіс сезу сезгіштіктері жоары болады).

Тйсіктерді зара рекеті кейбір жадайда сезгіштікті жоарылауына, сенсибилизацияа, ал кей жадайда сезгіштікті тмендеуіне, десенсибилизацияа келеді. Бір анализаторларды кшті озуы рашан баса анализаторлар сеззгіштігіні тмендеуіне келеді. Мысалы, шулы цехтаы шуды жоары дегейі кру сезгіштігін тмендетеді.

Тйсіктерді зара ркетіні кріну дегейі тйсінуді контрастылыы деп аталады. Тйсінуді контрастылыы – бл арама-арсы асиеті бар бір нрсені серінен екіншісіні сезгіштігіні артуы. Мысалы, ср тстегі бір фигура а фонда ою, арада ашы болып крінеді.

Сезім мшелеріні жмысы кезінде пайда болатын тйсінуді ртрлілігіне арамастан, оларды рылуы мен алыптасуында біратар орта белгілерді табуа болады. Жалпы анализаторлар аза ішінде жне одан тыс жретін былыстар туралы апараттарды абылдау жне талдауды жзеге асыратын орталы жне шеткі жйке жйесіні зара рекеттесіп алыптасуыны жиынтыын райды деп айтуа болады.

Анализатор – тйсікті органикалы негізін райтын крделі нейрофизиологиялы жйе. Ол зіне рецепторларды, ми мен рецепторларды байланыстырушы жйке жолдарын, жне жйке импульстарын дейтін арнайы блімдерді осады.

Анализаторларды жалпы асиеттері:

· адекватты тітіркендіргіштерге те жоары сезгіштік. Сезгіштікті санды шегі табалдырыты интенсивтілік болып табылады, яни, тітіркендіргішті тменгі интенсивтілігі тйсінуді тудыратын сер ету;

· дифференциалды сезгіштікті болуы, (ртрлілігі, айырмашылыы, контрастылыы) яни, тітіркендіргіштер арасындаы интенсивтілік бойынша айырмашылыты ажырату абілеті;

· бейімделу – тітіркендіргіштер интенсивтілігіне з сезгіштік дегейін икемдеудегі анализаторларды абілеті;

· анализаторларды жаттыуы – сенсорлы іс-рекетті серінен бейімделу процестерін жылдамдатуа сезгіштігіні артуы;

· тітіркендіргіштер рекеті аяталаннан кейін де біраз уаыт тйсінуді сатауа анализаторларды абілеті. Мндай тйсінуді “инерциясы” бірізді образдар ретінде тсіндіріледі;

· анализаторларды немі зара рекеттесуі жне алыпты алыптасу жадайы.

Б.М. Теплов жне В.Д.Небылицынны кзарастары бойынша сезгіштік адамны жоары жйке жйесі іс-рекетіні крсеткіші ретінде жреді.

Тйсікті оны пайда болуы мен айырмашылытары трысынан зерттеуге психологияны лкен бір блімі – психофизика арналан.

Тйсік пен абылдауды орта асиеттері:

Сенсибилизация – бір анализатора сер ету арылы екінші анализатор сезгіштігіні артуы.

Синестезия – арнайы емес модалдылытарды абылдау (дауысты кру, кретін образдарды есту).

3-лекция. Тйсінуді негізгі трлеріні жалпы сипаттамасы.

Есту тйсінулері. Дыбыстарды локализациялау. Есту теориялары. Сз бен музыканы абылдау. Есту тйсінулеріні іс рекетпен, арым атынаспен байланысы. Кру тйсінулері. Бинокулярлы кру. Инвентирлі кру. Тстерді араласуы. Кру тйсінуіндегі психофизиологиялы задылытар. Тстер теориясы. Тстерді психофизикалы рекеті. Тстерді абылдау. Жарыты тйсіну: жрырау, контраст жне тс, аныу, жары стимулдары. Негізгі жне осымша тстер. Жары сезгіштігі.

4-апта (2 саат).

Тйсіну трлеріні ішінде иіс пен дм айыру тйсінулері адамны таным процесінде де, психикалы рекеттерінде де ерекше елеулі орын алмайды. Иіскеу тйсінуі баса тйсінулердей толы зерттелмеген, сондытан оларды жіктеп, трлерін ажырату да иын. Заттарды згеше тн иістері болатындытан, иісті сол заттарды иістеріне сатып ажыратады.

Дм айыру тйсінуі иіс тйсінуі сияты заттарды химиялы асиеттерді серінен пайда болады. Егер иіскеу газ трізді заттарды серінен пайда болса, дм айыру еріген заттарды серінен пайда болады. Дм айру тйсінуі трлі тітіркендіргіштерді тілді бетіндегі жне тадай мен ештегі дм тйіршіктеріне сер етіп, оларды оздыруды нтижесінен туады.

Ал есіту тйсінулері адамны таным процесінде, оны барлы психикалы іс-рекетінде лкен орын алады. Есіту тйсіну дыбыс толындарыны рецептора сер етуінен пайда болады.

Егер бір дрежелі дыбыс жеке-жеке дыбыстара теелмесе, онда ол сапалы н болып естіледі. осылушы дыбыстарды тебелісі біріне-бірі жаын болса, оларды ндесуі де йлесімді болады. йдесуді йлесімдігі аншалыты жаын болса, оны консонанс дейді. Ал йлесілімділігі аншама алыс болса, оны диссонанс дейді.

Кру тйсінуі таным процесінде маызды орын алады. Себебі адам кру арылы дниедегі заттармен былыстарды тек тйсініп ана оймайды сонымен бірге оларды дрыс танитын болады.

Кру тйсіну кзге жарыты сер етуінен, яни 390-нан 800 миллион крона дейін зындыы бар электромагнит толындарыны серінен пайда болады.

Жары толындарыны зындыын, амплитудасын жне формасын айыру ажет. Толынны зындыы оны бір секундтаы тербеліс санына байланысты болады. Тербелісті саны аншалыты кп болса соншалыты толынны зындыы соншама ыса болады, керісінше, тербелісті саны азайан сайын толын да зара тседі.

Кру тйсінуі бізді кзімізге сер етуші тітіркендігішті трімен, сер ету мерзімімен, оны кеістіктегі орнымен жне бір мезгілде сер етуші баса заттарды да сипаттарымен байланысты. Кру тйсінуіні заттарды сер етуші мезгілімен байланысты болатынын адаптация былысынан аны байауа болады.

Кшті жарыты кзге тсуі, сіресе алашы 5 минутты ішінде, кру тйсігін бседетеді. Біра кз бара-бара кндіккен со, оны кргіштігі лая береді, йткені араыда адамны жарыты сезгіштігі кшті болады.

мірде заттармен, не былыстармен байланыссыз тстер болмайды. Сондытан адам тегінде тстерді трлі заттармен жне былыстармен байланыстырып отырады.

Мнда адамны тжірибесі лкен орын алады. Кбінесе, трмыста сары тс кннен, отты жалынымен, ызыл тс анмен, кгілдір тс - сімдікпен байланыстырылып отырылады.

Сонымен бірге р тс адама зінше сер етеді, физиологиялы процестерде пайда болдыруа да себеп болады. Мысалы, кейбір тстер адамны жйке саласын оздыратын болса, баса тстер жйкені жбатып, тыныштатады. Кейбір тстер кбінесе жаымды болса, баса біреулері жаымсыз болып абылданады. Бл жнінде тстер жылы, суы деп те аталады.

Ал органикалы тйсінуге ашыумен шлдеу, тою мен сусынды андыру, ішкі мшелерді ауруы, тншыуы, жрек айну, жыныс сезімдері сияты тйсінулер енеді. Ал жыныс штарлыы адамдарды бір-біріні крделі арым-атынасынан жне нзік сезімдерімен байланысты болады. Органикалы тйсінулер органикалы ажеттілікті бейнелейтіндіктен жне оларды анааттанылуымен, я анааттанылмауымен, штарлыымен байланысты болады.

Бл жнінде екі трлі теория бар. Теорияны біреуі ашыуды тйсінуін рсаты, оны боршаларыны жиырылуымен байланыстырады: рсаты жиырылуынан пайда болатын озу вегативті жйке саласы арылы миа баратынын айтады.

Екінші теория бойынша адам ашыанда анны рамы згереді, ал згерген ан тікелей миа сер етіп, ашыуды тйсіндіреді. Егер, бірінші теория ашыуды перифериялы жйке жйесіні рекетімен байланыстырса, сол сияты шлдеуді де, таматы рауын да сонымен байланыстырады. Екінші теория шлдеуді ашыу сияты себептермен, яни шлдеуді, организмде суды жетіспеуімен байланыстырады.

1) Проприорецептор тйсінулері адамны бкіл денесіні, не болмаса, жеке мшелеріні жадайын, озалысын, кеістіктегі жадайды, оны озалысын мегеріп отыруды бейнелейді.

2) Проприорецептор тйсінулеріні екі трі бар: кинестетикалы, яни боршалар мен буындарда туындайтын тйсінулер;

3) денені тепе-тедігін тйсіну.

Тйсік –оршаан орта заттары мен былыстарыны жеке асиеттерін бейнелейтін арапайым процесс. Баса сзбен айтанда, адам оршаан ортаны барлыын тйсінеді.

Тйсік пен абылдау бір-бірімен те тыыз байланысты. Кез-келген тйсінуді абылдауа, бтіндей абылдауа дейін жеткізуге болады.

абылдау– оршаан орта заттары мен былыстарыны барлы асиеттеріні жиынтыын кешенді бейнелеу процесі.

алыпты жадайда адамда тйсінуді бес негізгі трін бліп крсетуге болады: кру, есту, дм сезу, иіс сезу, сипап сезу – адамны сырты ортада бадарлануына ммкіндік береді. Кру жне есту алыпты жадайда абылдау ретінде болады. Кру жне есту анализаторларды кмегімен жзеге асатын жалпы физиологиялы механизмдерге ие.

А.Н. Леонтьевті концепциясына сйкес, тйсік психиканы тарихи бірінші трі. Тйсікті пайда болуы жйке лпалары тітіркенуіні дамуымен байланысты. Эволюциялы процесті белгілі бір дегейінде азадаы арапайым тітіркену сезімталдылыа ласады, яни тек мір шін маызды тітіркендіргіштерге ана емес, сигналды мні бар тітіркендіргіштерге де сер етуге абілеттілік. Бл ммкін болатын жалыз кзарас емес. К.К. Платонов психиканы арапайым тарихи бірінші трі эмоция екендігін длелдеуге тырысан.

Тйсікті даму теориясында тйсінуді пайда болуына эффекторлы процестерді атысуы туралы да зерттеулер маызды орына ие. Бл зерттеулерді жалпы орытындысы мынадай: тйсік психикалы былыс ретінде жауап реакциясы адекватты емес жадайда немесе млдем болмаан кезде тйсінуді болуы ммкін емес; озалмайтын кз соырлы белгісі, ол озалмайтын ол астереогностикалы сияты (А.Н. Леонтьев, П.И. Зинченко, В.П. Зинченко, Т.П. Зинченко жне т.б. жмыстарында).

А.Н. Леонтьев тйсінуді механизмдерін зерттей келе мынадай жалпы орытындыа келеді, орта принциптік механизм сырты сер етуге тн сезім мшелерінде процестерді бір біріне сау механизмі болып табылады.

Психикалы процестер жйесіндегі тйсік. Тйсік тірі материяны жалпы биологиялы асиеті- сезгіштікті е маызды крінісі. Ол, организмні ортамен психикалы байланысы орныатын бастапы форма б.т. Тйсікте психиканы танымды, эмоциялы жне реттегіштік жатары ажырамастай тыыз байланысан.

Сезімдік тану негізінде тйсік жатады. Тйсікті мірлік мні оны рашан сезімдік, эмоциялы ректегі сипатта болатындыымен байланысты. Тстерді адамдара р трлі сер ететіні ( жасыл тс жайбырааттандырады, ызыл тс оздырады) тжірибеде длелденген. А жне ара тсті бояулармен боялан, салмаы бірдей екі жшікті алашысы жеілірек, екнішісі ауырыра болып крінеді. Ерекше тйсіктер (органикалы) адамны кіл-кйін, оны эмоциялы рекін анытайды. Тіліміздегі сезгіштік жне сезім деген сздерді тбіріні бір болуы тегін емес.

Ішкі жне сырты сер тйсіктері бас осып, тілек туызады, ерік импульсыны бастауы болады. Масата жетуге баытталан имылдар мен рекеттер тйсіктер арылы реттеліп отырады. имыл-озалыс тйсіктері рекет акцепторыны е ажетті элементі. Сйтіп, тйсіктер адамны тіршілік рекетімен ке маыналы байланыста.

Шаын тжірибе жасап крііз. Жолдасыыздан кзін жмуын тініп, алаанына белгісіз затты тигізііз, содан кейін одан сол зат туралы не айта алатынын сраыз. Егер ол оны не екенін біле алмаса: «атты, жылтыр, суы бір нрсе» немесе «жмса, жылы, кедір-бдыр бір нрсе» деп жауап береді. Осы сздер адамны бастан кешкен тйсіктерін білдіреді.

Тйсіктер заттарды жеке асиеттерін сулелендіретін бейнелер ретінде пайда болады.

Тйсік дегеніміз- заттар сезім мшелеріне тікелей сер еткенде оларды жеке асиеттеріні бейнеленуі.

«Тйсік арылы болмаса,- деп жазды В.И.Ленин ,- біз баса жолмен затты ешандай формалары туралы да, озалысты ешандай формалары туралы да ештее біле алмаймыз.» В.И.Ленин осы ыса тжырымында тйсікті таным рекетіндегі ролін тере ашып берді.

Тйсік дниені бейнелеуді жалыз ана формасы емес. Сезімдік тануды біршама жоары формаларын ешашанда тйсіктерді осындысы немесе исындасуы деп тсінуге болмайды. Бейнеленуді р формасыны зіндік сапалы ерекшелігі бар , біра, бейнеленуіні алашы формасы болып саналатын тйсіксіз ешандай таным рекетіні мір сруі ммкін емес. Тіпті ересек адамны рухани мір белсенділігіні зінде тйсікті ерекше маызы бар.

Тйсікті физиологиялы негіздері. Тйсік затты сезім мшелеріне сер еткен кезінде ана пайда болады. Сезім мшесі – денені шет айматары немесе ішкі мшелерінде орналасан, сырты жне ішкі ортадаы белгілі бір тітіркендіргіштерді серін абылдауа маманданан анотамиялы-физиологиялы аппарат. Сезгіш нервтерді штары р сезім мшесіні басты блігі болып табылады, ол рецептор деп аталынады. Кз, ла, трізді сезім мшелері ондаан рецепторлы штыты білдіреді. Тітіркендіргішті рецептора сер етуі сезгіш нерв арылы лкен ми сыары ыртысыны белгілі бір бліміне баратын нервтік импульсты пайда болуына келеді. Жауап айыру реакциясы эфференттік нерв арылы беріледі.