Лекция. Зейін процестерін йымдастыруды негізгі принциптері
Зейін механизмдері. Зейін жне сана. Сана мазмныны айындылыы мен анытылыы. Зейін жне абылдау. Зейін жне ес. Зейін наты объектілермен жасалан перцептивті бейне нтижесі ретінде (Джемс, Ланге, Норман, Найссер). Зейін рі кй жне процесс ретінде. Апперцепция. Сенсорлы айынды ымы (Титченер). Зейінні моторлы теороиясы. Гештальтпсихология зейін жайлы.
Зейінні нейрофизиологиялы механизмдері бадарланушы рефлексті пайда болуымен бас ми ырыны белсенді локальді процестерімен, сондай-а организмні эмоционалды жадайы мен биологиялы ажеттіліктерімен байланысты. Осыан байланысты, зейінні ртрлі кезедері – диффузиялытан жоары араласана дейін – аныталан, дегей жаынан ртрлі сергек жадайымен алмастырылады, зейін мен сергекті жалпы нейрофизиологиялы механизмдеріні бар екендігін білуге болады. Тадаулы зейін тым жоары сергектіктегі емес жоары дегейдегі жадайда ммкін болады, ол ЭЭГ-де сирек кездесетін синхронды альфа-толынды топты жоары жиіліктегі десинхронды тменгі амплитудалы тербелісті крсетеді. Зейінні диффузды трі ЭЭГ-де аны крінетін синхронды альфа-ритмді лсіз сергектік жадайа скес келеді. Шашыраы зейін, аладау, шоырлануды иындыы кшті эмоциямен байланысты жоары озу жадайында пайда болады, осыдан ЭЭГ-де десинхронды жоары жиілікті тменгі амплитудалы электрлі белсенділік тіркеледі.
Кптеген зерттеушілер сергектікті р трлі жадайларын, зейін мен сана формаларын реттеуді анатомиялы субстарты болып ми ыртысыны р трлі ретикулярлы формациясы диффузды таламистік жйе, оны абы проекциясы, субталамус жне гипоталамус болып табылады деп есептейді. Ерекшелігі жо таламусты жйе бір тітіркендіргіштен екіншіге кнілді аударатын жне сезгіштік абілетті филтрлі механизм ретінде арастырылады.
Апаратты срыптау-іріктеуді, абылдау, зейін жне сананы тадамалы формаларын реттейтін механизмдер жйесіндегі орталы айма – ыртысты ассоциативті аймаы болып табылады.
Кортико-ретикулярлы механизмдермен жмыс ырыты зейінні негізгі процестерімен байланыстырады, себебі, ол ырысыза араанда зейінні ауыспалылыына ммкіндік береді. Ол ерекше рекетке дайынды жадайын жасайды. Ырысыз зейін ыртыс асты дегейде жзеге асырады, ал ырыты зейін оу рдісінде алыптасан шартты стимулдар негізінде туындайды жне кортико-ретикулярлы механизмдеріні атысуын талап етеді. Ырыты зейінні ерекше формасы – ойлау жне еске алдыру объектісі болып табылатын интеллектілі зейінді бліп крсетуге болады. Объектісі ойлау мен естелік болып табылатын интеллектуалды зейін ырыты зейінні ерекше трін шыарады. Зейінні бл жоары трін миды трлі орталытары мен айматарына фронталды кортико-фугальды сер етуі жзеге асырады.
Зейінні трлі формаларын реттеуші, физиологиялы механизмдер ауыспалы жйе ретінде, градуальді ауысу принципі бойынша, ызмет атарады. Тадаулы сенсорлы зейінде, сондай-а, интеллекттілік зейінде зейінні сздік реттеуін амтамасыз ететін ыбыты-фронтальді аймаа ерекше мн беріледі.
Стимула бадар жне жауапа бадар:селективті (тадамалы)зейінні екі трі.
Біз бл жмысты кейбір азіргі зерттеулерде селективті зейінді, сонымен оса, негізгі кру нктесін анытау шін жне кішігірім тжірибеде жасаймыз, осы кру нктесін анытау шін.йткені жмыстаы з-зінен жаттыу селективті зейінге, осы кру нктесін басынан бастап анытау керек.
Барлы тжірибеде селективті зейінге жасаан тжірибешіге жауабымен сздей береді, содан со стимулды крсетеді, жауап туызатынны жартысы ана. Екі тсіл бар, релевантты жне релевантты емес деп айыруа болады. Кейбір тжірибедегі жауапты сздігін анытайды.Релевантты емес стимул барлы жауаптарды ешайсысына сйкес келмейді. Мысалы: біз адама тек сандар мен ріптерді араласуыны ішінен сандарды тауып беру, сол кезде рбір ріпті стимул зіне сйкес таралан екінші тадау кезінде релевантты емес стимул дрыс жауаптармен сйкес келеді, біра кейбір дрыс жауаптармен сйкес келмейтін сипаттамалармен ерекшелінеді. Мысалы: адам ызыл мен ара сандарды араласуынан ара сандарды тауып беруді срайды, сол кезде ара стимулдар тске байланысты байалмайды. Осы тадайды алашы ыса трі "жауапа бадар",- ал екіншісі -"стимула бадар" Бізді кз арасымыз бойынша, осы екі типтегі функция тіршілігі жаынан ртрлі жне оларды р трлілігі бірдей жаылысуа келеді.
Бродбентом(1958ж) атар (ряд) бейнесіне тжірибе жасайды. 1958ж. жасап бітеді. Бл бейне есту алаына жасаан тжірибелерді е маыздысы, жауапа бадара араанда, бадарды стимула жасаан бейнеде келуі ммкін. Егер бірнеше сигналдар сезім мшелеріне ткен кезде, олар алдымен буферлі склада барады, сол жерде барлыын стап тру шін алайда, белгілі бір аралыта ана. Осы кезде келіп жатан ханизмдерге, яни абілеті жететін жне бірінен со бірі жмыс істей береді.(Бл дегейден) яни информацияны жартысы буферлі складтаы уаытша шек таусыланша делмейді, 1958 ж. кейін трт дамуды атап крсетуге болады. Біріншіден, керемет сас тжірибе кзді айналасына сас кз арасы бойынша (Авербах жне Сперлинг 1961;Сперлинг, 1960;Авербах жне Кориэлль, 1961). Бл тжірибелерде де сигнала бадар олданды, ріп тізімі немес соан сас элементтер жне тжірибедегі адамдара осы тізімдерді ішінен бір ана атарды абылдау, керек. Сперлинг (1960ж.) тжірибесінде жауапа бадар олданады. ріп пен сандарды араласанынан ріпті абылдауы тапсырылады, бл жерді постстимулды сері байалмаан. Бл даму да ртрлі баытта аралды.Затты кру кезінде дыбысты есте сатауда ателіктер болан (Конрад 1964ж) Лорекс жне Лаберги (1956ж) жауапа бадарды немесе заттарды элементтерін. Осы ш сипаттаманы ала отырып, олар барлы сипаттамалары талап ете отырып, белгілі бір сипаттамадан бастап, элементтерді барлыы бір класа сйкес келетінін, абылдау кезіндегі рылымы осы класа жатады.
Екінші топтаы зерттеулерді нтижесі Бродбентті кз арасына сай келеді.Морея жне Трейсман 1960ж тжірибесінде жауапа атты бадар стимула бадармен тура келеді, тжірибеде адам з атына реакциябереді, егер ол баса адамнан естісе.
Трейсманны (1960) кз арасы бойынша барлы стимулдара анализ беруді ажеті жо. Ол сіресе келесі типті екінші системасына жатады.Азаны кей жерлерінде "сздік" болады, ммкін болатын классификациядан трады, бір уаытты ішінде соларды біреуі ана іске асады. Вербалды материал кезінде ана олданылады, бл жадайлар сзге байланысты.
Бл сздіктен тадалатын сз екі жолмен лаюы ммкін. Ішкі факторларды кмегімен сздерді субъективтік ммкіндігі маыналы, трде штасады жне сонымен атар сырты информациясезім мшелерінен келеді.Бл хабар Бродбентонны ойынша трлі аналдарда орналасуы ммкін жне уаытта информация бір каналдан тседі.Сздікке аз млшерде серін тигізеді басалара араанда,онда бл трде р трлі каналда да "сну" байалады, соан информацияларды бере алады. Сздік алпыны састыыны п.б.байланысты. Трейсонны атуы бойынша стимула бадар кейбір лсіз келген каналдара байланысты, жауапа бадар сияты.
Ал шінші топтаы жмысшылар 1958ж. кейін п.б. ысаша айтып кетуге болады. Бл жмыс-р абылдау емес есті тірегінде жасалан. Бродбентонны тжірибелеріні бірінде элементтер группасы жайында ес- аз млшерде жне р трлі команданы бір мезгілде жмыс істеуі есті оймасына келеді.Зерттеулер атары крсеткендей, егер рбір канала лементтер берілсе, мысалы,ріп жне сан (Грей жне Ведденберн 1960 Интема н/о Грасн, 1963 Бриден, 1964 Эмфич жне т.б.1965) Сонымен селекция информацияны абылдау кез.емес, оны рылу кз п.б., біра Бродбент жне Грегори)(1964) крсеткендей оай айт-да жауапа бадара байланысты селекцияны абылдау информациясы болды.
шінші топтар былай крсетеді, жауапа баыттар мен стимула ба/ды 4-ші топтар оларды айырмашылыын тапан. Бл айырмашылы трейсмановский модели, оны ойынша, бл екі фукция- айырмашылыы механизм.