С.Қ. Тойкин. Маркетинг курсы бойынша ойын, тесттер, тапсырмалар. Семей, 2002.54б
4.Тойкин С. Х., Ә. Т. Жайнақова, Қ. Б. Тәмпішева. Маркетинг негіздері - Астана: Фолиант, 2008.
5.Ж. Ж. Тоқбаева, Ж. Тасқынбай.Маркетинг негіздері:/- Астана: "Фолиант" баспасы, 2008. 190 б
6.Есімжанова С.Р. Маркетинг практикумы.–Алматы: «ЭКО» Баспа үйі, 2007. – 136 бет
Дәріс №13.Өнімдерді өткізу және тарату
1. Көтерме сауда түсінігі, түрлері және негізгі типтері мен сипаттамалары
2. Бөлшек сауда, оның типтері және даму тенденциясы
Тақырып бойынша басты түсініктер:Көтерме сауда қызметі, тәуелсіз ұйымдар, тәуелді ұйымдар, көтерме саудагер – коммивояжерлар, көтерме-брокерлер, агенттер, көтерме саудагерлер – консигнанттар, өндірістік кооперативтер, сауда маклерлері, сөрелі джобберлер, бөлшек сауда, тауарлық ассортимент бойынша дүкендер, бағасы бойынша дүкендер, қызмет көрсету түрі бойынша бөлшек сауда, дүкеннен тыс бөлшек сауда.
1 Көтерме сауда түсінігі, түрлері және негізгі типтері мен сипаттамалары
Көтерме сауда қызметі - тауарларды улкен көлемде өндірушілерден сатып алып, оларды делдалдарға, қайта өңдеуыііерге (өнеркәсіп), бөлшектік саудагерлерге, корпора-тивтік клиештерге қайта сату/1<Сөтерме сауда түрлері бір-бірінен ассортимештерінің кендагіне, тауарларды сақтау және жеткізу тәсілдеріне орай ажыратылады. Нарықтық жүйе қатынастарында көтерме кәсіпорындары тәуелді және тәуелсіз делдалдық уйымдар деп екі топқа бөледі.
Тәуелсіз үйымдар - тауарларды өз иелігіне сатып алып, кейін оларды тұтынушыларға сатып, өткізетін жеке дара делдалдық ұйымдар. Өндіріс құралдарын сатып өткізетін тәуелсіз көтерме делдалдарды көбінесе дистрибьюторлар деп атаса, қызмет саласына байланысты, оларды кетерме фирмалар немесе сауда үйлері деп те атайды.
Қазақстан Республикасында «Әсем-ай», «Қант орталығы» компаниялары өз онімдерінің барлығын дистрибьюторлар арқылы өтқізеді.
Көтерме саудагерлерді мына жағдайларда таңдау тиімді болады:
• егер нарық шашыраңқы болса, әрбір географиялық аймақтағы өткізу колемі тікелей өткізудегі шығындарды өтеуге жеткіліксіз болса
· әдетте көтерме саудагерлердің (делдалдардың) саны,өндірушінің аймақтык жиынтық қоймалары санынан көпболса;
· бүйым өнеркәсіптің көптеген салаларындагы түтынупгыларға өткізілуі тиіс, олардың v ар. ығын немесе көп бвлігінқамту тәуелсіз көтерме делдалдарды пайдаланған кездеболады;
· түтынушылар өнімді үсақ партиялармен сатып алатынболса.
Тәуелді - бүл тауарға мешшк қүқығы жоқ, бірақ орындаған қызметтері үшін сыйакы алатын делдалдар. Оларға - өткізу агенттері, брокерлер, комиссионерлер сатып алатын кеңселер, тағы басқалары жатады. Қызмет көрсетуді қамту деңгейіне байланысты теуелді делдалдар былайша ерекшеленеді:
· Түтынушыға толық циклді қызмет көрсететін көтермесаудагерлер. Өз серіктестеріне тауар қорларын сақтау,несиелеу, тауарды жеткізу, басқару саласында жәрдемдесусияқты қызметтерді көрсетеді. Олар тауарды өз есебіненсатып алып, нарық конъюнктурасының өзгеруі, тауардыңбүзылуьгаа, ескіруіне байланысты пайда болатын бүкіл
тәуекелді өз мойиына жүктейді.
· Түтынушыларға шектеулі циклмен қызмет көрсететінкөтерме саудагерлер. Бірінші топқа қарағанда, өз түтынушылары мен жеткізушілеріне азырақ қызмет көрсетеді. Оларға жататындар:
1. Cash & Carry компаниялары (ағылшыннан аудармасы - төле де, алып кете бер). Негізгі қажетті тауарлардың (азық-түлік тауарлары, ойыншықтар, киім, электр құралдары, қүрылыс заттары) шектеулі ассортиментімен айналысьга, оларды үсақ белшек саудагерлерге қолма-қол ақшаға сатады. Тауарды түтынушыға жеткізумен айналыспайды.
2. Көтерме саудагер - коммивояжерлар.Ұзақ сақталмай-\тын, тез бұзылатын (ет, суг, жеміс, жеңіл тағамдар)тауарларды сату және оларды жылдам жеткізумен айналысады. Олар супермаркеттерді, мейрамханаларды, шағыназық-түлік дүкендерін, қонақүйлерді автомобильмен тікелейаралай жүріо, тауарларын қолма-қол ақшаға сатады.
3. Көтерме-брокерлер.Олардың негізгі қызметі - сатушымен сатьш алушыиы кездестіру. Брокерді жалдаған адам оғанжалақысын береді. Олардың тауарға құкығы жоқ, тауарқорын жинамайды, ешбір тәуекелді мівдетгемелерді алмайды. Кёмір, машина жасау, ағаш өңдеу сияқты ірі көлемді
өнеркәсш салаларында жұмыс істейді. Тауарды сатумен, оны сақтаумен және жеткізумен айналыспайды. Тапсырысты аласалысы іеп келісімге сәйкес тауарды сатып алушығажеткізеіін өндірушіні таңдайды.
4. Агевттер- ол сатушының немесе сатып алушыныңмүддесін қолдайды, жүмыстары брокерлерге қарағандатұрақты болады. Агентгердің бірнеше типтері бар.
Өндірушілерщң агеиттері - бірін-бірі толықтыратын тауарлары бар бір немесе бірнеше өндірушінің мүдделерін қолдайды. Әрқайсысымен жұмыс тәртібі, делдалдық сыйақы мөлшері туралы келісім-шарт жасалады. Киім, әшекей бүйымдарын, жиһаз, электр бүйымдарын саткан кезде жиі қолданылады.
Сату агвнттері. Жасалған келісім-шарт негізінде өндіруші өндіретін барлық тауар ассортиментін сату қүқығын агентке береді.
Комиссионер агентгер. Тауарларды сату мәмілелерін жасап, тауарды иемденеді. Көбінесе ауыл шаруашылығын-дағы фермерлермен жүмыс істейді.
Агенттер және брокерлер - тауарды сату-сатып алуға ықпал етін, оның сату бағасының 2-6%-ы мөлшерінде делдалдык сыйақы алады.
5. Көтерме саудагерлер - консигнантгар.Олар бакалейлік-гастрономдық дүкендерді, бөлшектеп сатушыларды азық-түлік емес, кітап, журнал, кеңсе тауарлары сиякты тауарлармен қамтамасыз етеді. Консигнанттар негізінде атақтыфирмалардың тауарларымен аЛяаль/ а.ғ '., оларды өзінің жеке
меншігінде қалдыруға күкығы бар. Консигнанттар тауардыбөлшектік сатушыларға консигнация шартымен өткізеді, олартек нақты сатылған тауар үшін ғана есеп айырысады. Бүлделдалдардың орындайтын қызметтері: сауда орнында сөре-лер орнату, тауарды жеткізу, оның қорын толтыру, қаржы-ландыру. Мысалы, «Маккиссон» компащшсы кейде консигнант ретінде двріханшіарда косм&тикалык тауарлардысатады, өйткені провизорлардың білімі мен уақыты дүрыстапсырыс беруге және тауарды ашық жария етіп көрсетугежетпейді.
6. Өндірістік кооперативтер.Ауыл щаруашылық өнімдерін өндіретін және жергілікті нарықта сататын кооперативмүшесі болып жүрген фермерлердің үжымдық иелігіндеболады.
7. Сауда маклерлері.Өндіріс қүралдарының көтерменарығында және жылжымайтын мүлік нарығында жиі іс-әрекег жасайды. Сауда маклерінің дистрибьютерлерденайырмашылығы - олардың қызмет көрсету салалары тарболып келеді. Маклерлер тасымалдауы мен тапсыруы көпеңбек сіңіруді қажет ететін ірі көлемді жүктермен айналысады.
8. Сөрелі джобберлер.Бөлшектік сауда (супермаркеттер,және т.б.) мен көтерме саудада сөрелерді тауармен қамтамасыз етеді. Олар өз жүмысы үшін делдалдық сыйақы алады.Сөрелі джобберлер тауарларды іріктеу, көрсету, жеткізу,сақтау, бақылау жауапкершілігін мойнына алады. Көтермесаудагерлер әдетте, шыгындарды жабу жэне пайда табу үшінтауарға 20% көлемінде үстеме баға қосад
2 Бөлшек сауда, оның типтері және даму тенденциясы
Бөлшек сауда - түпкі тұтынушының жеке қолдануы үшін тауарды сату мен қызмет көрсету жөніндегі іс-әрекет. Бөлшек сауда өнімді түтынушыға жеткізу процесін аяктайды. Ол үшін арнайы сауда орындарының болуы қажет. Бірақ дүкендердің болуы бөлшек сауда үшін міндетті түрдегі шарт емес, өйткені тауарды пошта, телефон, интернет және тағы басқалары арқылы да өткізуге болады.
Бөлшек сауданың тарихы 20-жылдары өндіріс шығарған барлық зглтарды табуға болатын жалпы дүкендерден бастал-ған. Кейінірек арнайы дүкендер мен супермаркеттер және күнделікті сүраныс дүкендері пайда болды. Соңғы жылдары бөлшек сауданың жаңа түрлері, өнімді дан&тап сататын автоматгар, телефон және теледидар арқылы сату пайда бола бастады. Бөлшек сауданың сан алуан түрінің циклділігін «бөлшек сауда дөңгелегі» деп атайды.
Бөлшек сауданың қызметтері оның максаттарымен анықталады:
1. Тауарды сатып алу мен оның ассортиментін қалыптастыру;
2. Түтынушылардың сүранысын, талғамын, қалауын
зерттеу;
3. Өндірушіні оньщ өніміне деген сүраныс барысытуралы ақпаратпен қамтамасыз ету;
4. Түтынушыларға тауардың сапасы мен ерекшеліктерітуралы ақпарат беру;
5. Қызмет көрсету. Кәсіптік түрде қызмет көрсету жәнежеке кеңес беру түтынушының тауар сатып алу туралышешім қабылдауына эсер етеді. Техникалық заттардысатудағы және оны сатып алғаннан кейінгі қызмет көрсетудіңмаңызы жоғарылайды.
6. Бөлшек сауда түрлері меншік нысандары бойынша -мемлекеттік және жеке меншік; ұйымдық құрылымы бойынша - негізгі компания, оның филиалдары, еншілес кәсіпорындар; түтынушының сатушымен байланысу әдісі бойынша - толық қызмет көрсететін дүкен, шектелген қызмет көрсететін дүкен, өзіне-өзі, a\z ст ететін дүкен; сауда орнының көлемі бойынша - ірі, орташа, кіші көлемді дүкендер; ассортимент қүрылымы бойынша - арнаулы және әмбебап дүкён, баға саясаты бойынша (арзан, орташа бағалы, қымбат бағалы) және орналастыру ынғайына байланысты болады.