Дріс жоспары
Ф КГМА 1-8-21/02
МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г
Араанды мемлекеттік медицина академиясы
Физиология кафедрасы
Д Р І С
Таырып: «ЙЫНЫ ФИЗИОЛОГИЯСЫ»
«Физиология-1» пні
051301 «Жалпы медицина» мамандыы
2 курс
Уаыты 1 саат
араанды 2008 ж.
Кафедра мжілісінде талыланып жне бекітілген
Хаттама _____________ 2008 ж.
Кафедра мегерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева
Дрісті таырыбы : йыны физиологиясы
Дрісті масаты: йыны адамдар мен жануарлар тіршілігінде маызын крсету. йыны пайда болуын жне оны реттейтін механизмдерін тсіндіру.
Дріс жоспары.
1. йыны адамдар жне жануарлар тіршілігінде маызы.
2. йыны трлері.
3. йыны кезедері.
4. йы кезіндегі ми ызметіні згеруі
5. Гипноз жне иландыру.
¥йы. Адамдар мен жануарлар тіршілігінде йы те маызды орын алады. Оларды йысы мен сергектігі тэулікте отын-отын алмасып, айталанып отырады. Мндай йы біркезді (монофазалы) деп аталады. Ал кейбір жануарларда йы мен сергектікті мндай алмасуы бірнеше рет айталанады. Оны кпкезді (полифазалы) йы дейді. Сонымен бірге маусымдык йы болады. Мнда кейбір жануарлар (аю, жаранат, тышан) организміне жаымсыз жадайлар эсер еткенде белгілі йылы жадайа кшеді.
Организмні йы кезінде кптеген рекеттері зіні арынын згертеді. Мэселен, тынысалу, жректі соу жиілігі азаяды, артерия ысымы тмендейді, зат алмасуы мен жйкені озышты арыны бэседейді. Алайда, йы кезінде кейбір рдістерді белсенділігі кшейеді, гипоталамус пен ми баанында канайналымы артады. Соны нэтижесінде миды температурасы ктеріліп, оттегін абылдау лаяды, кейбір ферменттерді белсенділігі кшейеді. Жынысты жетілу кезеінде жыныс безіні белсенділігін реттейтін гипофиз гормондарыны тзілуі дей тседі.
¥йыа мтажды адамны жасына жэне жеке ерекшеліктеріне байланысты. Жас лайан сайын тэуліктік йыны мерзімі ысарады. Жаа туан перзент - 21; 6 айлы жэне 1 жастаы ббектер шамамен -14; 2-4 жастаы сбилер -16; 4-8 жастаы блдіршіндер -13-12; 8-12 жастаы естиярлар -10-11; 12-16 жастаы жеткіншектер -8-9; ал ересек адамдар тэулігіне шамамен 7-8 саат йытайды.
¥йыны бірнеше трі бар: алыпты, гипнозды, наркотиктік, дерттік жэне шартты рефлекстік.
¥йыа мтаждытыты даралама ерекшеліктеріні себептері лі толы ашылан жо. Тіпті дені сау адамдарды йысыны мерзімі эртрлі келеді, тэулігіне 1-2 сааттан 12 саата дейін созылады. ылыми зерттеулерде толы йысыз адамдар да байалады.
алыпты жадайда дені сау адамдарды 3-5 тэулік йытатпаса (деп-ривация) жее алмайтын йышылды туады. Психикалык серленіс нашарлап, парасатты іс-эрекет тмендейді. Ал зіндік сезіну те ауыр, жаымсыз болады.
¥йы мен сергектікті жаратылысы туралы бірнеше ымдар бар.
1 . анайналымдыц кагида бойынша, йы мен сергектік ми та-мырларындаы анайналымына байланысты деп танылды,
І.Гистологияяыц кагида йы басуды нейрондарды згеруінен организм сырты ортадан серпіністер абылдай алмауды салдары деп тсіндіреді.
З.Химиялык цагида - йы организмні ажуы нтижесінде ан мен тілдерде ыдырау німдеріні кбеюінен болады деп санайды. Оларды белгілі бір млшерге дейін жинаталуы йы туызады.
4. Гуморалдыц цагида йы кезінде анда жне жлын
сйытыында "дельта-пептид заты" пайда болатынын анытады.
Сонымен атар, эдейі йытатпаан жануарларды
миында "йы трткісі" тзілетіндігі байалды. Оларды баса
жануарлара еккен кезде йы сы зартылады.
5. Шартты рефлекстерді толып жаткан зерттеулер нэтижесінде
йыа кету жэне ояну кезедерін баьілаудан, йкыны
мицыртыстыц цагидасы жасалды. сіресе, элсіз
тітіркендірулер, за уаыт ныайтылмайтын бір сарынды
сигналдар, йыктату эсерін туызатындыы длелденді.
И.П. Павловты тжірибелері йыны оранысты тежелу екендігін пайымдауа ммкіндік берді. органыстыц тежелу - лкен ми сыары ыртысыны ошауланан айматарын кшті немесе за тітіркендіруді салдары. Сонымен катар, ішкі тежелу мен йы, зіні физикалык жэне химиялы жаратылысы бойынша, біртекті кбылыстар деп тжырымдайды. Оларды айырмашылыы., ішкі тежелу - жеке зоналара блінген шала йы, ал наыз йы - ми ыртысыны едуір айматарына жайылан тежелу. Тжірибелер арылы йыны тежелуге ауысатындыы, ал ішкі тежелуді (эсіресе кешігетін трі) жануарларды йытататындыы аныталды.
¥йы мен ішкі тежелуді жайылу жне шоырлану жылдамдытар ы да зара сас. детте, адамда ішкі тежелуді жайылуымен шоырлануы сияты йыга кету мен ояну бірнеше минута созылады. йы ішкі тежелу сияты, оны туызатын жадайлар жиі-жиі айталанса кннен-кнге тезрек пайда болады.
Е аыры, бл екі былыса индукция бірдей тэн асиет йылы алып басталанда, кейде ысамерзімді озу толындары лап етіп, имылдатыш белсенділік оса білінеді. Одан кейін тере йы басталады. Осы былыс балаларда, кейде лкендерде де йытар кезде байалады.
¥йы мен сергектік арасындаы етпелі алыпты аса зор маызы бар. Бл бірнеше кезден трады, оны райсысы рефлексті шама-сына тітіркендіру кшті згеше атынасымен сипатталады. Олар парабиозда байалатын кездік былыстарды еске салады, сондытан аттары да сас.
Тецдеулік кез - бны алыпты сергектік жадайдан айырмашы-лыы сол, кшті немесе элсіз, жаымсыз шартты сигналдар бірдей нэтиже шыарады.
Парадоксалды кез - брмаланан кштерді атынасымен сипатталады: кшті шартты тітіркендірулер нашар, ал лсіздері кшті жауап тудырады.
Ультрапарадоксалды кез - арама-арсы
эсерленістермен сипатталады. Жаымды тітіркендіргіш, шартты рефлексті тежейді, ал жаымсыз, керісінше шартты эсерленіс тудырады.
Наркотик кез - бл е алдымен элсіз тітіркендіргіштерге тмен шартты серленіс ісэрекетіні басылуы.
Тежегіш кезі - шартты рефлекстік іс-рекетті толык тежелуі (тер е й к ьі) .
Мндай кездер йы мен сергектік арасындаы тпелі жадайда ана емес, жоары жйке іс-эрекетіні ауытулары мен гипнозда да байалады.
6. йцы орталыгы цагидасы миды ыртысасты рылымында йкы мен сергектікті арнайы орталытары барлыын малдайды. йткені, торлы рылымны белсендіруші эсері тиылан кезде жану-арларды йыа кететіндігі байалады (П.К. Анохин). Ал, гипота-ламусты белгілі беліктерін тітіркендіргенде йыдаы жануарлар оянып, сергек жануарлар, керісінше, йытайтындыы аныталды (В.Гесс).
И.П. Павлов ыртысасты рылымдарды тітіркендіргенде тэжірибелік йы келегіндігін кптеген деректермен дэлелдеді. Осы мліметтер бойынша йыны белсенді тежегіш рдісі трінде жэне селос, мида сезгіштік депривация (йытатпау) нэтижесінде шыатын трлері бар.
¥йы мен сергектікті жаратылысын тексеруді келесі кезеі элек-троэнцефалография эдісіні дамуымен байланысты. Ол йы жэне сергектікті мінездік кріністері -мен оларды электрофизиологиялы бейнелеуіні зара атынасын ажыратты. Сйтіп, алыпты йы баяу жне жылдам сатыдан тратыны аныталды.
Баяу жэне жылдам йы. ¥йыны баяу кезі йыа кетуден тере йыа дейін бірнеше мінездік жэне электроэнцефалографиялы (ЭЭГ) белгілерімен сипатталады.
І(алу). Босасыан сергектіктен али бастаанда басталып, 1-7 минута созылады. Бл уаытта ЭЭГ-да айнымалы тербелісте отын-отын пайда болатын жэне жоалатын альфа-ритм байалады. ЭЭГ иректері тегістелуі, альфа-ритм жоюылуы, тета- жэне бета- толын-дарды жэне жеке дельта- ритмдерді абаттасуымен сипатталады.
Осы мезгілде кзді баяу (1-2 с) имылы байалады жэне блшыкет потенциалыны шамасы азаяды.
Щсергек йы). Жиілігі 14 Гц (12-18 Гц), лкен (200 мВ) тербелі-стер пайда болуымен кзге тседі. Осы кезде дельта- жэне тета-толындар жазыла береді, бета- белсенділік крінеді. Кзді имылы болмайды, блшыетті электр шамасы (ЭМГ) одан эрі тмендейді, бл тнгі йыны 50% -ін алады.
ІЩтере йы). Электр кріністері К-кешендері мен ыраты бел-сенділік (5-9 серпін/сек.) жне шайалу шегі 75 мкВ-тан жоары дельта-толындар (0,5 - 4 Гц) пайда болуымен йлеседі, кзді имы-лы мен йылы лкен тербелістер толы жойылады. Мны дельта-йы дейді, оны затыы йыны осы сатысында 20%-тен 50%-ке дейін созылады.
І(жылдам йы). Жылдам йы сатысы - бет жэне мойын блшыеттеріні белсенділігі толы тиылуымен ерекшеленеді, кзді шап-ша имылдары (0,5-1,5 с) кездеседі. йыны бл жылдам саты-сында ЭЭГ-ны сырты крінісі тек "алу" сатысындаы сияты болады. йткені йы мінездік белгілері бойынша, бл кезде тере болады да, адамды ояту, баяу сатыа араанда, оай болмайды.
"Баяу-жылдам _йы" оралымы тнгі йыда бірнеше рет айталанады. Сйтіп, зіне тэн биологиялы ыра жасайды. лкен адамда бл ыраты кезеі - шамамен 90-100 минута те. Тнгі 7'/2 саат-ты у_йы кезінде осындай 4-5 оралым болады.
Жылдам йы да, дельта-йы да миды алыпты жадайына те ажет. Егер адамды йыдан айырса, айтадан калпына келтіру кезеінде е эуелі дельта-йыны кемдігі толтырылады, одан кейін ана жылдам йы алыптасады. Сондытан дельта-йы миды алыпты жадайына е баалы, ажетті кезе. Жылдам йыны ажеттілігі дельта-йыа мтажды анааттандырыланнан со айындалады. Оны затыы жалпы тнгі йыны 15 - 25%-ін рады, ал баяу йы сатысы - 75 - 85%-ке созылады.
¥йы рылымы жас кезедеріне арай згереді: мэселен, жаа туыландарда (тіршілігіні алашы аптасында) жылдам йы сияк-ты жасына йлес белсенді йцы кездеседі. Одан кейін жас лайан сайын жылдам йыны жалпы мерзімі ысарады, сйтіп мектеп жасында лкен адамны нормасына (шамамен жалпы йы уаытыны - 20%-і) жетеді. Мнда дельта-йыны затыы 20-30 жаса дейін лаяды, содан кейін жаса арай біртіндеп, оны лесі азаяды. Ал 60 жаста жылдам йыны мерзімі кп згермейді, кейін аырындап тмендейді.
Адамда баяу йы кезінде зінше ерекшелігі бар белсенді психи-калы былыстар байалады. Сомиамбулизм немесе, йылы-ояу жру, санасыз рекет жасау, тек йыны баяу сатысында кездеседі, ол кезде ЭЭГ-да дельта-толындар жазылып алынады.
Бірнеше тэулік толы йытамаан адамны мінезі біршама згереді: кмескі сйлеу, жиі ателесу жне айталау, элсіреу, ыыласты талап ететін тапсырмалара жоламау, істеріне немрайлы арау кездеседі.
Ал егер тек жылдам йыдан айырса, онда кейігіштік, аса заукы ктерілу, гиперсексуалды кй туады, галлюцинация (елестеушілік) жэне сылтаусыз рей пайда болады. Демек, жылдам йы німсіз абыржу эсерленістерінен сатайды.
¥йкыны эрбір сатысыда ми рылымдарыны ртрлі электр белсенділігі байалады. Жылдам сатысында - таламус, гипоталамус, орталы миды торлы крылымы, гипоками жэне ми ьіртысыны кру аймаындаы нейрондар белсенділігі артады. Ал, баяу сатыда -сопаша миды торлы рылымында, бадамша кешенінде электр белсенділігі те кшейеді.
Сонан, йы сергектік жотаы, селос былыс емес, ол ми рылымыны белгілі ісэрекеті нтижесінен туатын белсенді рдіс. Олар зара иерархиялы байланыс жасап, біреуі йыа, басасы -сергектікке жауапты жйелер райды.
Соы жылдардаы зерттеулер бойынша, йы ми ісэрекетіні тмендеуінен пайда болмайтындыы, оны з алдына миды белсенді кйі екендігі дэлелденді, йыны эрбір тріне миды белгілі рылымдары жауап береді. Олар йыны йымдастырып, миды баса бліктеріні, оны ыртысы белсенділіктерін адаалап отырады. йьідан со ысамерзімді зерде, эмоциялы тратылы, психологиялы ораныс жйесіні згерістері алпына кел ед і.
Сондытан йы мидаы "жайылан тежелу" емес. Ол - бел-сенділікті айта крып жаластырып, сергектікпен салыстыранда, ней-рондар жмысын баса режимге ауыстыратын, эрі жылдам жэне баяу йыда эртрлі болатын былыс.
Баяу йыны, сергектік пен жылдам йыа араанда, ми ыртысы дегейінде, таламус дегейінде тпкілікті ерекшеліктері болады.
Сергектік жэне йы жадайлары миды эралуан дегейінде орна-ласан крделі жйелерді эрекеттесуі арылы жзеге асырылады. Сергектік кйді сатау шін ми ыртысына белсенді эсер ететін торлы рылымны ттастыы ажет. Сонымен бірге ми кпіріні алдыы бліміні ортаы, аралы миды жэне лимбия жйесіні амандыгы керек.
Сергектікте гипоталамус маызды ызмет атарады. Оны арнайы жерлерін тітіркендіргенде йытап жатан жануарлар оянады да, ал сергектері йыа кетеді.
¥йыны баяу сатысы сопаша миды жік ядросыныц серотонин-с е з г і ш нейрондарыны кьізметімен амтамасыз етіледі. Ал йыны жылдам сатысыны крсеткіштеріне ми кпіріні эртрлі рылымы жауап береді. Егер ондаы кк даты екі жаынан да бзса, етті тонусы тмендейді.
лкен ми сыары ыртысы да йыны белсенді йымдастырады. Ми ыртысы йыны баяу сатысынсатайды, йыны жеке сатыларын алмастыруа атысады, йы кезеіндегі кейбір былыстара з лесін осады. Е аыры ол ояну рдісіне сер етеді. Сйіп, йы -организмні бкіл миды ттас эректі жэне оны йымдастыруга ортал ы жйке жйесіні эртрлі рылымдары з лесін осады.
Тс кру. Тс кру - бл адамны оршаан ортамен атысынан алыптасатын крделі психикалы былыс. Кере-мылкаулар айтарлытай толы тс крмейді. Бл тс керуді ми ыртысы аркылы болатындыын дэлелдейді.
Тс круді е кп тараан тсініктеріні бірі - жйкелік іздер теориясы. Егер И.М. Сеченов тс круді "йреншікті эсерлерді эдетте болмаан исындасуы" деп есептесе, И.П. Павлов бойынша, "тс кру кбінесе ескі тітіркендірулерден алан бейнелік ізден туады". К. Юнгты айтуынша, "тс кру - йы кезіндегі психиалык эрекетті калдыы жэне ткен кнні ой сері мен кеіл кйі". Тс кру барлык адамдарда болады, тек кейбіреулерде сирек байалады. Ауыран кездерде, жаымсыз жадайларда, неврозда тс керу жиілейді. йелдер жалпы жиі тс креді, кебнесе жынысты сезімдермен йлеседі.
Жылдам йы жне онымен байланысты тс керу ортаа психикалы бейімделуде те маызды орын алады. ¥йыны парадоксалды кезі бір жаынан миды жоары белсенділігін жзеге асырады, ал екінші жаынан оны бедерсіз кйінде баса да мотивациялы рдістер тудырады. Адам дельта-йы кезінде де тс креді, тсінде сейлейді.
Физиологиялык кзарас бойынша, тс круді себептері - сергектік жадайдаы психикалы іс-эрекетті іске осатын мэдилік бы-лыстар.
Ал 3. Фрейдті психоанализ аидасы бойынша, тс круді себебі адам психикасыны шаласаналы жйесіні жее алмайтын инстинкті (ырысыз сезімді) ісэрекетінен туады.
Адамны тстеріне жасалан талдау тс круді негізінде зерде іздеріні, эмоциялы енделген оиаларды сзсіз мэні барлыын дэлелдейді.
Тсінде оыту кезінде йы шала, сергек болындытан адам жиі оянуа мжбр болады. Демек, бл пайдалы болмайды, йткені алыпты йы адамны жмыса абілеттілігі брыны жадайына келуі шін ажет. Сондытан азіргі кезде гипнопедия жиі олданылмайды.
¥йы мен сергектікті йымдастыру. ¥йы мен сергектікті алм а с у ы -тарихи алыптасан ыра. Мнда адамны йысы тнгі кезенен жэне араылыпен, ал сергектік - кндізгі кеземен жэне жарыпен сэйкес келіп отырады.
Блай белінуді негізінде белгілі физиологиялы; трткілер, яни тіршіліктік жэне биохимиялы крсеткіштерді зады тербелістері жатыр.
Адамны жмыскерлігі, тіршіліктік крсеткіштеріні е жоары млшері тэулікті белгілі бір кезеіне сйкес келеді. Сондытан адамдарды ебек істеуін дрыс йымдастыру шін, оларды жеке ерекшеліктерін ескеру керек.
¥йыны мерзімі мен сапасы сергектік кездегі бастан ткізген оиалар мен эрекеттерден тікелей тэуелді. Жаымды еткізген кн алыпты йыа барлы жадай жасайды. Сонымен бірге жаымды жэне жаымсыз сезімдерді сай келуі, болып жатан оиалара шатт а н а арау - йы шін те маызды.
алыпты йыа ой жэне дене жмысыны орынды йлесуі, йыны з салт-жоралары алдын-ала жадай туызады. Бір мезгілде жа-татын жне тратын дадылар йы мен сергектікті дрыс режимі алыптасуына эсерін тигізеді. алыптасан режимнін, уаытша жэне сирек бзылуы йыа атерлі зарар етпейді.
¥йы организмді сатау жэне оны брыны алпына келтіру ызметін атарады. Сондытан кейбір невроздар мен психоздарды емдеу ш і н йытататын емгерлік (терапия) жиі олданылады.
Гипноз жне иландыру.Гипноз дегеніміз иландыру аркылы жасанды трде туатын адамны ерекше рухани кйі. Оны мэнісі жаынан эдеттегі йыдан те кп айырмашылыы бар.
Гипнозды ш сатыа бледі. Сомноленция (йцышылдьщ) - адам ауызша иландыруа элі де арсылы етуі жне кезін ашуы ммкін.
Гипнотакция немесе жеіл йцы (транс) - ол-аяы козалмайды - каталепсия, кзін аша алмайды, илануа бейім, біра гипноздан шыканда амнезия (мыту) байалмайды.
Сомнамбулизм (тере щы) - гипноз жасаушыа толы баынуымен сипатталады жэне оянаннан кейін адамдар бэрін мытып алады.
Сонымен гипноз былысыны йы мен сергектіктен згешелігі онда абылданан мэліметтер іріктеліп барып деледі. В.М. Бехтеревті айтуынша, гипноз - санаа ену немесе оан, эдетте, абылдаушы кісіні еркінсіз жэне ыыласынсыз, эрі кбінесе иландыруа ымсыз крінетін бтен ойды дарыту.
И.П. Павловты пікірі бойынша, гипноз кезінде сз ми ыртысы-на, оны тежелуі жэне тонусы тмендеген жадайда эсер етеді. Бл жадайда ми ыртысында пайда болатын озу толыны теріс индукция арылы миды крші жерлерінде тежелу кбылысын терендетеді. Сондытан сз гипноз кезінде сыналатын адама эдеттен тыс кшті ыпал жасайды да, за із сатайды, себебі гипнозды иландыруды емдеу нэтижесін амтамасыз етеді.
Иландыру - адамдарды зара бір-біріне ыпалы, адамдарды зара атынасыны нормасы - ол адамды бала кезден иландыратын аиаттар. Адамзат оамында эрбір сз, ой, пікір, сана кеінен тарайды жэне иландыру кезінде кптеген адамдара дайын рухани байлытарды пайдалануа ммкшдік туызады.
ртрлі иландырудан баса, зін-зі иландыру болады. Мнда са-наа тек бір жадай емес, сонымен бірге шартты трде эмоциялык эсерленушілік енеді.
Жалпы барлы адамдарды гипноз ыпалына 20% - оай, 55% -орташа, ал 25% - иын кнеді. Гипноза абілеттілікке жоары жйке іс-эрекетіні типтік ерекшеліктері ыпал жасайды. Мэселен холериктер, меланхоликтер жэне флегматиктер.
Ауызша иландыру арылы жоары жйке ызметін згертуге болады. Гипноз кезінде иіс, дм сезуді, круді сапасы, арыны мен мерзімі згеруі ммкін. Сондытан дрігерлер гипнозбен иландыруды науастарды емдеу шаралары ретінде жиі олданады. Сонымен атар эртрлі эмоциялык жаымды немесе жаымсыз, парасатты негелі немесе семдік (эстетикалы) сезімдерге иландыруа болады.
Гипнозды жадайда адамны имыл эрекеті жэне ойлау абілеті згереді. Алайда ол бл жадайда "бйыранмен" жнсіз немесе негесіз ылык жасамайды.
Бгінге дейін гипноз бен иландыру тетігі толы ашылан жо. П.В.Симоновты пікірі бойынша, гипноз йылы тежелу немесе йы мен сергектік арасындаы кй емес, бл сергектікті бір трі. Жалпы аланда, гипноз бен сергектікті айырмашылыы - ми рылымдары арасында зге эрекеттік байланыстарды пайда болуында. Баса эрекетгік байланысты ауыстырып осу, ми айматары ызметіні салыстырмалы арым-катынасы зілу арылы жзеге асырылады.
Сйтіп, сергектік кйден гипноза ауысу йыны жеіл сатысын-да (сомноленция) ми рылымдарыны арым-атынасын зіп, сергектікті эрекеттік себептестік байланыстарын элсіретеді. Бл кейбір (шамасы лимбияда) жргізгіш (тригерлік) тетіктер озуынан миды зара бірігіп эрекеттесуін айта йымдастыруа экеліп соады.
Гипнозды кбінесе адам психикасыны жмбаты былыстарына жатызады. Оан парапсихологтар зерттейтін эртрлі экстрасенстік тйсіктер, телепатия, суегейпік, проскопия (зерделік), болжампазды (біреуді болаша ойын немесе келешек оиаларын сезу), психокинез ("ой кшімен заттарды орнынан козалту" кабілеті), пара-диагностика таы басалар осылады.
азіргі кезде бл парапсихологиялы былыстарды болуын теріске шыарушы зерттеушілермен атар жатаушылар да кбейді. Алай-да бл кбылыстарды болатындыына азіргі кезде кмэнсіз, анааттанарлытай психологиялы жне физиологиялы тсініктер жеткіліксіз.
Иллюстрациялы материал:
1.Кестелер
2. Кодокарталар
3. Слайдтар
дебиеттер:
1. Адам физиологиясы / оулы – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., тепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Тлеуханов С.Т. алыпты физиология (биологиялы жйелерді мезгілдік ралымдар блімі): Оу ралы. – Алматы: аза университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин .Д., Алиакбарова З.М. Жаса сай физиология жне мектеп гигиенасы: Оулы - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нрмхамбетлы Е. Орысша-азаша медициналы (физиологиялы) сздік / азММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларыны орысша-азаша тсіндірме сздігі. – Алматы: азастан, 1992. – 280 бет
6. алыпты физиологияны лабораториялы жмыстары / студент тер шін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.
Баылау сратары:
1. йыны аза тіршілігінде маызы андай ?
2. йыны андай трлері бар ?
3. йы дамуында андай кезедер болады ?
4. Гипноз жне иландыру деген не ?