Хаттама _____________ 2008 ж

Араанды мемлекеттік медицина академиясы

 

Физиология кафедрасы

 

 

Д Р І С

 

 

Таырып: Зат жне энегрия алмасу. Жылу реттелуі.

 

FIZ 1204 «Физиология» пні

051102 «оамды денсаулы сатау» мамандыы

1 курс

Уаыты 1 саат

 

 

араанды 2008 ж.

 

Кафедра мжілісінде талыланып жне бекітілген

 

Хаттама _____________ 2008 ж.

 

Кафедра мегерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева

 

 

• Дрісті таырыбы : Зат жне энегрия алмасу. Жылу реттелуі.

 

• Дрісті масаты : Адам мен жануарлар денесіні траты температурасыны (изотермия) ішкі ортасы тратылыын (гомеостазды) сатауа маызын тсіндіру.

 

• Дрісті жоспары :

 

1. Жылуды бліп жыару жне тзуді механизмы

2.Жылу мшерін анытайтын дістер

3. Гипотермияны физиологиялы механизмдері

4.Азаны ішкі ортасы температурасыны тратылыын амтамасыз ететін ызметтік жйе

 

Адам мен жануарлар денесіні траты температурасы (изотермия), яни ішкі ортаны тратылыы (гомеостазисті) крнекі крсеткіштеріні бірі. Тіршілік бабында адам ауа райы аншама былмалы болса дене температурасын траты денгейд стайды. Ол 70—80° аяза да, 50—60° ыстыка да бейімделе алады. Дене температурасыны мндай тратылыы, жылу пайда болуы, оны сырта шыуы сияты процестерге бір атар азалар мен жйелер жйесі атысады. Оларды бір-бірімен байланысы те нзік, йлесімді, сондытан да температурасы біркалыпты саталады, яни денедегі жылу реттеледі (терморегуляция). Бл арнайы функциялы жйе арылы іске асырылады.

Дене температурасыньщ реттелуіне арай гомойотермді (жылыанды) жне пойкилотермді жануарлар болып 2 топа блінеді. Бірінші топка жататын жануарларды температурасы тракты: оларды орталы жйке жйесі жасы дамыан, осыан орай, жылу реттеу механизмдері де те жоары дрежеде. Е жоары сатыдары гомойотермді организм — адам. Екінші топтагы, яни пойкилотермді (салын анды) жануарда дене темдературасы былмалы сырттаы температураа туелді. Мселен, ыс пен жаз аралыында оларды температурасы 10°-тен 40—50-а дейін згереді. Оларды, сіресе микроорганизмдерді тіршілік шегі те ке. Мселен, микроорганизмдер Камчаткадан да, яни мз-ды айматан да (0°-тан 50° аяза дейін) табылан. Микробтар тіпті температурасы 170° ысты бла — гейзерлерде де кездеседі. збекстан галымдары мотеориттен де тірі микроорганизмдер тапан. осмоста темнература те салын абсолюттік О-ге жакын, ал метеорит атмосфераа кірген стте те ысты (металдар балиды).

X. С. оштоянц деректеріне араанда, табиатта абсолютті пойкилотермді жануар жо: кез келген пойкилотермді жануарды дене температурасы сырттаы температурадан 1—2 градус жоары. Бл денедегі зат алмасуына байланысты. Жылы жне салын анды жануарлар аралыындаы жаранаттар кндіз дем аланда поикилотермді, ал тнде шып жргенде гомойо-термді болады. Біратар гомойотермді жануарлар кейбір жадайларда пойкилотермді жануарлара айналады. Мселен, ау-ызды кигізіп, тілі салатамайтын халге келтірген иттіц температурасы жылу камерасында ысып, тез ктеріле бастайды. Онтогенезде жылу реттслу механизмі біртіндеп дамиды: ол орталы жйке жйесіні дамуына байланысты. Жаа туган престе — гомойотермді: оны денесі тез ызып, тез суиды. Дегенмен, гомойотермді. организмдерді температурасы кні бойы аз да болса згеріп отырады (тулігіне 0,5—0,9°), кешкі 16—18 саатта е жоары, таы 3—4 саатта ен. тменгі дегейде болады. йытап жатанда тмендеп, ара жмыс істеген кезде 1—2° ктеріледі. Екіабат жне босанан йелде дене температурасы деттегіден сэл жоарылау. Лекторды, артистін,, емтихан тапсырып отыран студентті температурасы да сл жоарыра, эмоция салдарынан оларды ан айналысы аз млшерде кшейіп, ызуы ктеріледі.

Адам денесіндегі ртрлі азалар мен оларды жеке бліктеріні температурасы зат алмасуыны дегейіне байланысты згереді. Бауырда 37,8—38°С, тері сыртында 29,5—33,9°С, тік шекте 37,2—37,5°, олтыта 36,0—36,9°С.

Дене температурасыны тратылыры жылу ндіру мен жылу шыару процестеріні тепе-тедігі арылы амтамасыз етіледі. Мны негізі — белгілі физиологиялы жйе механизмдеріні ызметі.

Жылу реттелуі физикалы жне химиялы реттелу болып екіге блінеді. Физикалык реттелу жылу шыару дегейін згерту аркылы, ал химиялы — жылу ндіру процесін кшейту не лсірету арылы, яни зат алмасу карынын згерту арылы іске асырылзды. Жылу органикалы заттар тотыан кезде пайда болады. 1 г белок не кмірсу тотыкданда 4,1 ккал, 1 г май тотыан-да 9,3 ккал жылу пайда болады.

Денедегі тканьдерді ай-айсысында да тотыу процестері (диссимиляция, катаболизм) бір тотамастан дайы жріп жатады. Бл эктотермальды (сырта жылу шыару) процестер. Жылу барлы азаларда пайда болады: жола еттерде барлы жылуды 80—60%-і, бауыр мен ас орыту азаларында 20—30%-і, бйрек пен баса азаларда, тканьдерде 10— 20%-і ндіріледі. Сондытан да жола еттерді организмні жылу ндіргіш машинасы деуге де болады. Тіпті озалмайтын тыныш отыран адамда жылуды ²/з дене еттерінде ндіріледі. Тегіс еттер тыныш отыранда да белгілі бір дрежеде тонусынан айырылмайды. Олар жиырылан кезде жылу ндіру процесі кшейе тседі, тіпті аздап дірілдеген стте жылу ндіру 50— 60%, ал кара жмыс істегенде 400—500% артады. Тжірибе жзінде жола еттерді босасытатын миорелаксанттар енгізсе организм тез салындай бастайды. Бл да жоарыда айтылан задылыпен нделеді. Тама ішкеннен кейін (сіресе белока бай) зат алмасу арыны мен жылу ндіру дегейі кшейеді. Аш адамны тога, ал то адамны тобайтыны осыан байланысты.

Сонымен тоа бастаан кезде дене темпсратурасын траты (бір дегейде) сатауда химиялы реттелуді маызы зор. Физи-калы реттелу — жылу шыару процесін реттеу процесіні мні, сіресе айналадары температура шектен тыс жоары болан жагдайда, мселен, кн ысты кндері блме температурасы жоары болса, арта тседі. Физикалы реттелу бірнеше жолмен іске асырылады. 1) Жылу ткізгіштік, яни денеге тиген заттара, мселен, ауаа жылу беру; бл — конвекциялык жол, бан денеде пайда болатын барлы жылуды 15%-і кетеді. Адам шін мны мні аз: ауа мен киім жылуды нашар ткізеді. 2) Жылуды сейілдіру (жылу шыаруды радиациялы жолы), яни жылудын инфраызыл сулелерін ызан денені бетімен жан-жака сейілдіру. Бл жолмен тіршілікке бірден-бір олайлы (ажетті) тем-псратураа (18—20°) сйкес блінетін жылуды 66%-і сырта шыады. 3) Тері мен кпе арылы жылу шыару. Бл жолмеп сырта жылуды (бу арылы шыатын жасырын жылуды) 19%-і шыады. 1 мл суды буа айналдыру шін, 0,53 ккал жылу жмсалады.

Ланге деректеріне караанда комфорт температура жадай-ында дене беткейіні 1 м²-ні тер арылы 13 г тама ішкеннен кейін 29 г су шыады. Тіпті негізгі зат алмасу кезінде тер аркылы денеден тулігіне 700—850 мл су шыады. Ысты цехта кара ж-мыс істеген кезінде жылу шыарудыц бл жолы баса жолдардан лдеайда басым болады да барлы жылудын, 75%-1 (кейде 10—12 л) сырта шыады. 4) Барлы жылуды 3,5—4% кпеге келіп тскен ауаны, ас корыту ттігіндегі тамак пен суды жылытуа жмсалады. Жылудын, 0,7%-і несеп пен нжіс арылы сыртка шыады. елтірілген мліметтерді талдай келе жылу шыгаратын негізгі аза — тері енекіне кзіміз жетеді (барлы жылудын. 82—85%-і). Радиация, конвекция жне бу арылы жылу шыару каркыны сырттагы ауаны температурасына байланысты. Желді кндері, жгірген, атты жрген кездерде жылу шыару процесі кшейе тседі. Тері астындаы май (шел) денедегі жылуды шыуына кедергі жасайды. Сондытан шел нерлым алы болса, жылу сорлым аз шыады, семіз малды суыа тзімді, біра ыстыка шыдамсыз болатыны осыан байланысты. Шел майыны сіресе суда тіршілік ететін сторектілер шін мні бар. Эволюция (тарихи даму) барысында жылу реттелуі шыдала тсті. Соны айаы — ан тамырларыны реакциясы: айналадаы температура згеріп денеге сер еткен стте, шелдегі (тері астын-даы) ан тамырларыныц тонусы рефлекс арылы згеріп, тамыр не кеейіп не тарылып отырады. Ыстыты серінен ан тамыры кеейіп жылу шыару процесі кшейеді, ішкі азалардаы ірі тамырларымен аан ан кп млшерде теріге келеді. Салын серінен керісінше, тері тамырлары тарылып сырта жылу шыару карыны тмендейді.

Физикалы реттелуді алыптасуында, осыан орай гомойо-термдік касиет пайда болуында аптаушы рылымдар эволюциясыны лкен маызы болды. Жылу шыару процесіні реттслуіне, зін бейімделуге байланысты ста ауырсын, сторектілерде тк (жун)пайда болады. Бл рылымдар жылуды нашар шыарады. ауырсын мен жнді селдірету не алындату аркылы тері арылы жылу шыару реттеледі. Айталы, суыта жануарды жні рпиіп «тік трады». Мндай жадайда тері бетінде жылуды нашар ткізетін ауа кеістігі пайда 'болады. Бл механизм рудимент ретінде адам да да саталып алан: сал-кын кндері денені «тршігуі» «аз терісіне» сап бртіктенуі осыан байланысты. Сырта жылу шыару процесін адам киім арылы реттейді, жылы кндері жеіл, салын кндері жылы киім киеді. Жылу шыару дене алпын згерту арылы да реттеледі, тоан кезде брісіп жатып алу жылу шыуын азайтады, ая-олын алша тастап ашы жату, керісінше, ыстыа бейімделу белгісі.

Сыртта кн ысыан сайын, сіресе ауа температурасы дене температурасына жаындаган сайын адам (жануар) терлейді де жылу процесі дей тседі. Ауа ысты рі ылал болса, ыстыа шыдау иындайды,мселен, ырым (ра) мен Сочиді( ылалды) салыстыруа болады.

Адамда, 4 трлік малда, кейбір приматтарда тер шыару — жылу реттеуді негізгі жолы. Мысыта, итте, кірпіде, кейбір бас-ка жануарларда тер бездері нашар дамыан (олар тек табанда орналасан). Сондытан соы аталан жануарларда жылу тер арылы реттелмейді, денедегі су баса жолмен, яни сулану (кпе) арылы, соидай-а тілді кілегейлі абыы арылы реттеледі. Бл — температуралы полипноэ. Итті ысты кндері аузын ашып, тілін салататуына байланысты детте минутына 2 л, ал ысты кні 50—70 л дымыл ауа шыарады. Ысты кндері сты кпесі жиі желдетіледі.

Сонымен, сырттаы ауа температурасына арай физикалы жне химиялы жылу реттелуі' згеріп отырады, бл арылы денеде траты температура саталады.

Жылу ндіру де, жылу шыару да нзік процестер. Блар жйке-ан арылы реттеледі.

Жылу реттеу механизмдері

Гомойотермді жануарларда дене температурасы аса крделі нейрогуморальдык, механизмдер (жйке-ан) арылы реттеледі. Бл механизмдер денені компенсаторлы (есесін айтару) реакциясын, яни жылу ндіру (химиялы) жне жылу шыару (физикалы) процестерін баыттап, ажет болса, згертіп отыра-ды. Жылу реттелу — дене температурасыны тратылыын сатайтын функциялы жйе, орталы жйке жйесімен тікелей жне кері жйкелік байланыс арылы зін-зі реттейтін процесс. Пойкилотермді жануарларда жылу ндіру зат алмасуы кшейіп, сырттаы ауаны температурасы артан сайын кшейеді де жылу шыару азая тседі, оларда лшлу реттеу механизмі болмайды. Ал гомойотермді жануарларда, керісінше, ондай жадайда жылу ндіру нашарлап, жылу шыару артады. Салын серінен жылу шыгару процесі осы екі трлі жануарларда керісінше згереді. Бл малматтар жылу реттелу процесіне кптеген азалар мен жйелер (жрек-ан тамыр, тыныс, ет жйелері, тер бездері) катысатынын, оны іске асыруда зат алмасу арыныны лкен мні бар екенін крсетеді. Осыан орай жылу реттелуіні орта-лы жне шеткі (афференттік жне эфференттік) блімдеріні рилы екснін, оларды зара арым-атынасы сырттаы ауа температурасы мен денені ішкі температурасына туелді екенін айта кеткен жн.

Жылуды реттейтін реакциялар, баса рефлекстер сияты, шеткі (тері, ішкі азалардаы ан тамырлары) жне орталык, жйке жйесінде орналасан рецепторларды тітіркенуі нтижесінде туады.

Терідегі жылу рецепторлары (терморецепторлар) яни суык, сезімін кабылдайтын Краузе сауытшалары, жылу тітіркеністі кабылдайтын Руффини шашатары жне сезгіш жйке штары сырттаы температураны згеруіне шапша жауап береді. Блар — те сезімтал рецепторлар. Мселен, терідегі жылу рецеп-торлары сырттаы температура 0,007°, ал суы сезгіш рецептор-лар 0,012° згерсе боланы, соны сезіп, денеде жауап реакция тудырады. Осыан орай проф. О. П. Минут—Сорохтина мынадай болжам жасады: орталы жйке жйесше тері рецепторларынан келіп тскен серпініс жылу реттелу орталыын белгілі бір дос-жеде (тонуста) стап трады. Ішкі азалар рецепторларыны іш-інде жылу реттелу шін е маыздысы — арын мен вена ре-цепторлары (В. Н. Черниговский) жне тері веналарында орналасан рецепторлар (О. П. Минут — Сорохтина). Орталы жйке жйесінде орналасан терморец.епторларды да маызы зор. Олар гипоталамусты алдыы блімінде (преоптикалы аймаында), ми мен жлында орналасан, здеріне аып келген андаы температура згерістерін тез сезеді. Мселен, жйкелері кесілген итті арты сираын салын суа салса, бас, алдыы ая пен дене етте-рі дірілдей бастайды. Бл — жылу реттеуге баытталан жауап реакция. Бл реакция орталы жйке жйесі рецепторларыны ан суыган кезде тітіркснуінен пайда болады: аталан процеске тері терморецепторлары ыпал жасамайды. Реакцня йы артериясындаы анны температурасы тмендегенде де байалады. Ор-талы жйке жйесі.нде атала терморецепторларды баржотыы ми меи жлынны белгілі бір рылымдарын салындату, оларды биотоктарын жазып алу арылы длелденген. Сонымен кптеген баылаулара араанда денедегі терморецепторлар бір жерде емес, р жерде шашырай орналасан. Харлиді длелі бойынша шеткі жне орталыта орналасан рецепторлар бір мезгілде козса, дене температурасыны реттелуі жасара тседі.

сер етуіне арай озу шеткі терморецепторлардан жлынныц сезгіш тйіндеріне, арама-арсы жаа тіп жлын-таламус жолы арылы кру тмпешігіне, одан рі гипоталамусты алдыы жне арты ядроларына жне ми сыарлары ыртысына жетеді. Орталы жйке жйесіндегі нейрондарды арым-атынасы крделі болуына байланысты ртрлі рефлектік айталы, трофикалы, ан тамырлы, озалыс, пиломоторлы т. б. актылар пайда болады да денеде жылу тепе-тедігі амтамасыз етіледі.

Жылуды здігіпен (автоматты жолмен) реттейтін орталы жйкс жйесіпі пшоталамус аймаында, атап айтанда ср тмпешікте орналасан.

Мп кыртыстарын, жола дене мен кру тмпешігі жолдарын тіліп реттеу процесін зіп жіберсе де жылу реттелуді згермей-тіні байалды. Дегенме мндай жадайда адамны (жануарды) дене температурасыны тратылыын сатау абілеті белгілі млшерде шектеледі. Тмпешік пен тмпешікасты кесілсе жануар пойкилотермді болады. Ал бл операцияны (децеребра-цняны) тек бір жаты жасаса денеде жылу реттелу жойылмайды.

Гипоталамус ядроларын жоары жиіліктегі токпен (жылумен тітіркендіру) ие микроэлектрод арылы температурасы ртрлі сумсн тітіркенкендірсе гипоталамус ядролары жылыан сайын жануарды тынысы жиілеп, тері ан тамырларыны тонусы т-мендейді, ан тамыры кеиді, яни сырта жылу шыаруа баытталан реакция пайда болады, мнымен бірге зат алмасу дегейі тмендейді.

Аталан орталытарды белгілі бір жерлерін суытса, керісінше, дене температурасы ктеріліп, ан тамырларыны тонусы артады, терідегі ан тамырлары кеиді, жануарды тынысы сиреп, зат алмасуы кшейеді.

Сонымен зерттеу нтижелерінен жылу реттеу орталыы — гипоталамус екенін байауа болады. Гипоталамустын, алдыы ядроларын заымдаса, тыныс жолы мен тері кан тамырларьшык реакииясы арылы жылу шыару механизмдері бзылады, осы ан байланысты жануар температурасы ктеріліп, ліп алады. Мндай жануарды денесі тез ызып (гипертермия) физикалы жылу шыар процесі бзылады. Гипоталамустыц алдыы ядроларын тітіркёндірсе дене температурасы тмендейді. Жылу шыа-р процесі гипоталамусты алдыы ядроларында орналаскан жйке орталытарыны баылауында болады.

Химиялык жылу реттелу, жылу шыаруды кшеюі, еттін дірілдеуі, жылу шыару орталыы болып есептелетін рылымдар — гипоталамусты арты жне ортаы ядроларынын бакылауында. Миды осы блімі заымданса жануарды температурасы тым тмендеп кетеді де денеде жылу ндіру, етті дірілдеуі секілді компенсаторлы реакция тумайды. Ал гшюталамусты арты ядроларын тітіркендірсе, дене температурасы 2—3 градус ктеріледі.

Осы айтыландарды орыта келіп, орталы жйесіні жылу ндіру орталыы адам (мал) денесін салындаудан, ал жылу шыару орталыгы шектен тыс ызып кетуден сатайды деуге болады.

. ¥заа созылмалы тжірибе нтижелеріне сйене отырып, сондайа тиісті баылаулара жгініп, мынаны айтуа болады. Табии жадайда ми ыртыстарындаы жйке орталыы дене жылуына кшті сер етеді, тіпті бл кейде ыртысасты орталытарынан да басым. Температура згерістеріне шартты рефлекстер пайда болады — итті бірнеше рет жылу камерасында стаса ол ентіге бастайды (полипноэ), кейін тек камераа жаындаса бол-аны, ит зінен зі таы да ентігеді (жылу ентігуі). К. М. Быковты лабораториясында осы мселеге байланысты те ызык млі-меттер алынан. Мселен, жк поездына мінген жол серіктері вагон алаына шыып, беттерін салын желге тосан, осы кезде оларды денесінде жылу ндіру процесі кшейе тскен. Ал осы тжірибені вагондаыдай жадай туызып арнайы блмеде, лабораторияда жасаса, сол адамдарды денесі ызбаан, температу-расы ктерілмеген. Демек, дене температурасынын, тмендеуі ми ыртысы орталытары арылы белгілі баытта реттеліп, алыпа келетініи байауга болады. Таы бір кызьіы — те салын мздай блмеде ебек еткен жмсшыларды да жылу ндіру дегейі жоары екені аныталды. Тоазытышты сндіріп тастаса да, сол мздай блмені крісімен зат алмасу дегейі арта тскен.

Дегенмен наты жылу реттелу орталыгынын, баржотыы осы кнге дейін шсшілмеген мселе, біра тері терморецепторлары мен висцерорецепторлардан (ішкі рецепторлардан) келіп тскен серпіністер ми ыртыстарыны арты, орталы атпарында орна-ласан бірінші сенсолы (сезімтал) аймаа дейін жететіні белгілі болды.

Жылу реттелуіні эфференттік жолдары андай, орталы жйке жйесі физикалы жне химиялы жылу реттелуіне кан-дай ыпал жасайды дсген занды сауалдар туады.

Жылу (салын) серінен ке клемде туатын физиологиялы жне биохимиялы згерістерге назар аударса, жылу реттелуге катысы бар кентеген агзалардан келетін эффсрепттік жолдар бар екенін байкауа болады. Біраз мліметтергс араанда жылу реттейтін азалар мен жйелерге (бауыр, жола ет, тер бездері, кан тамырлары т. б.) келіп тсетін эфференттік серпіністер негізінен симпатикалы жне аа мен тыныс еттеріні соматика-лы жйкелері арылы тарайды. Ал олар жлынмен байланыскан. Сондытан кай жері закымданса да, жлынны ызметі бзылады, ал бл жылу реттелуі процесіне сер етеді. Бл процеске ішкі секреция бездері арылы жйке жйесі де сер етеді. Сол бездерді гормондарын сан илы физиологиялы кызметті жйке-кан арылы реттейтін «осалы» блім деп баалауа болады. Ішкі секреция бездеріні ішіиде жылу реттеу процесіне алан-ша без, жыныс жне бйрексті бездері, оларды гормондары, сіресе тропты гормондар (АКТГ, соматотропин, тиреотронин т. б.), сондай-а баса ішкі секреция бездеріні ызметін реттейтін гипофиз гормондары лкен роль атарады.

Гипофиз безін алып тастаса, кжек денесінде жылу реттелу процесі бзылады да, ол пойкилотермді жануара айналады. аланша безді жылу реттеу процесіне атысын білу шін жануара за уаыт салын жерде тран ан сарысуы енгізілді, мны нтижесінде жануар денесінде зат алмасу дегейі едуір артты, яни жылу ндіру кшейді. Мндай реакция тек каланша без гормоныны серінеп болады. Сонымен, аланша без гор-мондары (тироксин т. б.) жылу ндіру процесін кшейтеді.

Бйрекусті безіні милы абатыны гормоны адреналинні андаы млшері артса да жылу ндіру процесі кшейеді (гипертермия), мселен, атты кйзелген (стреске шыраан) адам денесінде адоеналин серінен гипертермия (жылуды шек-тен тыс кп ндірілуі) пайда болады. Бйрексті бездерін сылып алып тастаса не осы безді ызметі крт нашарласа, адам (жа-иуар) кенеттен тоа бастайды.

азіргі кезде жылу реттеу процесіне баса да гормондар катысатыны белгілі болды.

Сонымен жылу ндіру мен жылу шыару процестеріне жылу реттеу орталытары тікелей афференттік жйкелер, (симпатика-лы жне соматикалы) арылы жне ішкі секрециялы бездер арылы сер етеді. Осыны брін орыта келгенде, жылу реттелуі те маызды жне крделі процесс. Бл мселені кейбір жатары осы кнге дейін аныталан жок, з шешімін тосып отыр.

 

 

• Иллюстрациялы материал:

1.Кестелер

2. Кодокарталар

3. Слайдтар

 

 

• дебиеттер:

 

1. Адам физиологиясы / оулы – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., тепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.

2. Тлеуханов С.Т. алыпты физиология (биологиялы жйелерді мезгілдік ралымдар блімі): Оу ралы. – Алматы: аза университеті, 2006 ж. – 140 бет.

3. Дюйсембин .Д., Алиакбарова З.М. Жаса сай физиология жне мектеп гигиенасы: Оулы - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет

4. Нрмхамбетлы Е. Орысша-азаша медициналы (физиологиялы) сздік / азММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.

5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларыны орысша-азаша тсіндірме сздігі. – Алматы: азастан, 1992. – 280 бет

6. алыпты физиологияны лабораториялы жмыстары / студент тер шін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.

 

 

• Баылау сратары:

1. Жылуды бліп жыару жне тзуді андай механизмдер бар ?

2.Жылу мшерін анытайтын андай дістер олданады?

3. Гипотермияны физиологиялы механизмдері?

4.Азаны ішкі ортасы температурасыны тратылыын андай ызметтік жйе амтамасыз етеді?