Жүйке талшықтарының құрылымы мен физиологиялық қасиеттері
Ф КГМА 1-8-21/02
МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г
Арағанды мемлекеттік медицина академиясы
Физиология кафедрасы
Д Ә Р І С
Тақырып: «ОЖЖ-гі қозудың таралу ерекшеліктері»
«Физиология-1» пәні
051301 «Жалпы медицина» мамандығы
2 курс
Уақыты 1 сағат
Қарағанды 2008 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген
Хаттама _____________ 2008 ж.
Кафедра меңгерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева
· Дәрістің тақырыбы: «ОЖЖ-гі қозудың таралу ерекшеліктері»
· Дәрістің мақсаты: Рефлекторлық доғаның орталық бөлігі бойынша қозу өтуінің ерекшеліктерін түсіндіру.
· Дәрістің жоспары:
1. Жүйке орталығы түсінігі.
2. Жүйке орталығының қасиеттері:
а) қозуды бір жақты өткізу;
б) орталық синапстық кідіріс;
в) қозудың жинақталуы;
г) тітіркендіру ритмінің түрленуі;
д) қозудың ұзаққа созылуы мен ізділігі;
е) жүйке орталықтарының қажуы;
ж) жүйке орталықтарының тонусы;
з) жүйке орталықтарының серпімділігі;
и) оттегінің жетіспеушілігіне сезімталдық;
к) хемотроптылық.
ОЗУ ПРОЦЕСІНІҢ ЖҮЙКЕ ТАЛШЫҚТАРЫ АРҚЫЛЫ ӨТУІ
Жүйке талшықтарының құрылымы мен физиологиялық қасиеттері
Жүйке талшықтарынын, физиологиялық қасиеттері мен олардың қызметтерін талшықты нейрон деиесінен бөліп алып жеке зерттеу-ге болады. Физиологияда мүндай талдау әдістері күрделі қүбылыс-тапдың табиғатын анықтау үшін қолданыла береді.
Жүйке орталыгынан шетке шыққан нейронііың ұзын өсінділері топтанып түрлі жуанды-жіңішкелі жүйке қүрайдьмӘр жүйке көп-теген талшықтардан түрады, мысалы бақаныц шонданай жүйкесі 12 000-дай жүйке талшықтарынан кұралған.
'Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттерінің бірі оның козғыштығы, екіншісі — қозу процесін өткізу, Қозғыштық (тітір-кендіруге жауап ретінде қозу процесінің пайда болуы) қозғыш тканьдерінің бәріне тән қасиет. Олар қозу процесін клеткалық мем-брананың бойымен жылжытады яғни өткізеді. Қозуды өткізу жүй-ке үшін тек физиологиялық қасиеті ғана емес, оііың орындайтын не-гізгі қызметі.
1 Қозу процесііііц жүйкеден өтуш және өту ерекшеліктерін зерт-теу үшін көбіне жүйке-ет препараты қолданылады. Жүйкелердің козуды өткізу механизмі мен ерекшеліктері олардын, қүрылысына байланысты.^Жүйке талшықтары миелипді (майлы қабықты) және миелинсіз (майлы қабықсыз) болып екіге бөлінетіні белгілі» Сез-гіш, қозғалтқыш жүйкелердін, көбі миелинді талшықтардан тұра-ды, ал вегетативтік ганглиден кейінгі постганглилік талшықтардын. көбі миелинсіз болады. Әр жүйке ТЗЛШЫРЫ цилиндр тәрізді білік-тен түрады. Біліктің сыртын клеткалық мембрана — аксолемма қаптаран, ал оның іші аксоплазмаға толған. Аксоплазмада ұзын-нан үзақ жарыса орналаскан өте жіңішке, диаметрі 10—40 нм ней-рофибрилдер мен микротүтіктер бар. Олардын арасында көптеген митохондрийлер мен микросомдар болады. Миелииді жүйке тал-шықтарынын, білігін сыртынан майлы қабық бірнеше рет орайды (Шван клеткасы). Миелинді қабық жүйке талшығын түтас жап-пайды. Ол әрбір бір мкм сайын үзіліп отырады. Қабықтың үзілген жері Ранвье үзілісі дгп аталады. Екі үзілісінің аралырындары мие-лиц қабырының үзындыры жүйке талшығыньщ жуанды.рына (диа-метріне) сәйкес болады. Жуан жүйке талшықтарында Ранвье үзі-лісі біріпен бірі алшарырақ орналасады. Талшықтың жуандығы 10—20 мкм болса, екі Ранвье үзілісінің арасы 1—2 мм-дей. Миелин- қозу процесінін жүйке талшыгы боііымен жылжуы, ЯРНИ серпі-ністін өтуі аксолсмманың кызметі. Майлы қабық изолятор ролін атқарады, оның электрлік кедергісі жорары. Сондықтан жүйкетал-ШЫРЫН миелин қабыгы тұсынан микроэлектродтар аркылы тітір-кендірсе ол козбайды. Қозу процесі тек Ранвье үзілісінде гана лайда болады. Миелин кабығы жүйке талшырында зат алмасуын реттейді және біліктің өсуі меи қоректенуі (трофикасы) де осы миелин кабырының қызметі. Нейрофибрилдер түрлі заттарды: бе-лок, медиатор, органеллаларды ней-рон денесінен жүйке талшығы-ІІың ұшына дейін және кері нейронра қарай тасымалдайды. Бұл заттар нейрофибрилдер мен микротүтіктер бойымен жылжиды. Бір тәуліктің ішіиде жуандығы орташа жүйке талшығының бойымен мыңдаган митохондрий жылжиды. Осы тасымалдау жүмысын орын-дау үшін АТФ қышқылы энергиясы жүмсалады. Энергияны кол-дану үшін аксоплазмада Са2+ ионы жеткілікті болу кажет.
Қозудың жуйкеден өту заңдары/Қозупроцесінің жүйке бойымен таралу ерекшеліктерін қозуды өткізу заңдары деп те атайды. Олар жуйке талшықтарының морфологиялық және физиологиялық бү^ тіндік заңы, қозуды екі жақты өткізу, қозуды жеке өткізу зандыры^
Жүйке талшықтарының морфологиялық жзне физиологиялық бүтіндік заңы бойынша жүйкені созса, қысып жаишыса, кессе, кеп-тірсе, оныц морфологиялық құрылысы бұзылып зақымдапады. Мундай жүйке талшығы қозу процесін өткізбейді. МұІІымен бірге кейбір үйықтататыи, есірткі заттар (новокаІІІІ, кокаин, хлороформ, эфир т. т.) әсерінен жүйке ТЭЛШЫРЫ қозу процесін уақытіпа өткіз-бей қояды. Бұл заттар жүйке құрылымын бұзбайды, тек оның фи-зиологиялық қасиеті — өткізгіштігі, заттың әсері токтағанша бұ-зылады да, онан соц қайтып бұрынғы қалпына келеді. Жүйкелер-дін. бұл қасиет ерекшелігі медицинада көп қолданылады (жүйкені новокаинмен қоршау).
Қозуды екі жақты өткізу заңы. Жүйкенің орындайтын қызмет түріне (сезгіпі, қозғалтқыш) қарамастан, оның қай-қайсысы болса да тітіркендірілген жерден бастап қозу процесін скі жаққа (орта-лыққа, шетке) қарай өткізеді. Оны бақаның шонданай жүйкесіне жасаран тәжірибеден көруге болады. Денеден бөлініп алыпған жүйкеніц екі жақтары үшына әрекет потенциалын тіркейтін аспап-ты бекітіп, қақ ортасынан тітіркендіріп коздырса, екі аспап та (жүйкеніц екі ушындағы) сол жерге әрекет ІІотеІшиалыпыц жетке-нін көрсетеді. Мүны қозу процесініц екі жақты өтуімеи ғана түсіи-діруте болады.
Орталық жүйке жүйесімен байланысы үзілмегеи жүіікелерден Козудыа белгілі бір багытта өтуі орталыктағы нейрондар арасыи-дағы синапстардың қасиетіне байланысты. Синапсқа дейіи кай жүйке болса да, қозуды скі жакка қарай өткізеді. Бұл заңдылык организмде кездесетін жүйкелердің қозуды антидромдық (қарама-карсы) өткізуі мен аксон рефлексім түсіндіреді.
' Қозуды жеке өткізу зақы. Әрбір шеттегі жүйке қүрылымында жүздеген-мыңдаған жүйке талшықтары болатыны белгілі. Олай болғанымен де әрбір талшық қозуды катар жатқан талшықтарға жаймай, тек өз бойымен өткізіп, тек өзімен ғана байланысқан ет талшықтарына (арза бірлігіне) түп-тура жеткізеді.^Бір эфферент-тік жүпке талшығы бүтақталып 3—3 000-ға дейін ет талшықтары-мен байланысады (моторлық бірлік). Жүйке орталыгьшан әрбір жүйкс талшыры қозуды өз бойымен қозғалтқыш бірлігіне жеткізіп ондағы ет талшықтарын гана жиырылтады. Осыған байланысты әр кимыл көңілдегідей боп орталықтың әсерін бүлжытпай дәл орын-дайды. Егер қозу жанында жатқан жүйке талшықтарыньщ бәріне таралатын болса, онда организм қалай болса солай қнмылдап ка-жетті кимылдар жасай алмас еді, ягни мақсатына жетпес еді. Сер-піиісті жеке өткізуде изолятор ролін атқаратын миелин қабығынын және талшықтар арасында кездесетін электрлік кедергілердің де мацызы аз емес. ҮІи айга жетпеген баланыц қимылы қозгалтқыш жүйкелерініц миелІІІІ қабыгы жетілмегеидіктен көңілдегідей дәл орындалмайды.
Жүйке талшықтарының қажымауы. ЖүГІке талшықтарының қо-зудь: өткізу ерекшеліпне жүйкенің көпке дейін қажымауы да жа-тады. Денедеп жекеленген жүйкені ұзақ уақыт тітіркендірсе ол кажымай қозуды көпке дейін өткізеді. Жүйкенің бүл қасиеті түрлі тәжіпибелермен дәлелдеиген. Ет талпіықтарының тез қажитыны белгілі. Сондықтан Н. Е. Введенский бақаның ет-жүйке препара-тынин етке жақын жерінен тұрақты токты өткізіп анодтық блок аркылы оныц өткізу қасиетін уақытша бұзады (физиологиялық бү-тіндігІІІ) да, жүйкені үздіксіз айналмалы токпен тітіркендіреді. Мұнда қо.чу етке қарай блоктан өте алмайтын болады — ет жиы-рылманды, ЯРНИ қажымайды, ал жүйке козуды өткізу қызметін тоқ-татпастан атқарып. тұрады. 8—10 сараттай уақыт өткен соң анод-тық блокты токтатса ет жиырылып, үздіксіз тітіркендірілген жүй-кенің қажымайтынып көрсетеді. Бернштейн осындай тәжірибені кураре уы меи мионевральдык синапсты блоктап, жүйкені 4 сагат-тай уздіксі;; тітіркендіру арқылы Н. Е. Введенский тэжірибесінін корытындысын дәлелдеп берді.
Жүйкенін қажымау себебінің бірі онын, зат алмасу қарқыны ет-пец салыстырганга әлдеқайда төмендігі, екініпіден жүйке таліпы-ғы КОЗУДЫ ғтк:'зу қызмотін аткару үшін куатты өте аз пайдалана-ды, үиі:'нші.:е![ ыдыраған заттао етке қарағанда жүйкеде 1000 есе тез қайта симтсзделеді (ресинтезделеді).