Ойлау іс-рекеті
Ф КГМА 1-8-21/02
МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г
Араанды мемлекеттік медицина академиясы
Физиология кафедрасы
ДРІС
Таырып: «Мінез-лы йымдасуыны жалпы принциптері»
«Физиология-1» пні
051301 «Жалпы медицина» мамандыы
2 курс
Уаыты 1 саат
араанды 2008 ж.
Кафедра мжілісінде талыланып жне бекітілген
Хаттама _____________ 2008 ж.
Кафедра мегерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева
· Дрісті таырыбы: «Мінез-лы йымдасуыны жалпы принциптері»
· Дрісті масаты:жоары жйке іс-рекетіні негізгі механизмдері – шартты жне шартсыз рефлекстер, оларды асиеттері мен ерекшеліктері бойынша ажетті білімді алыптастыру; шартты рефлекстер пайда болан кездегі уаытша байланысты тйыталу механизмдерін талылау.
· Дрісті жоспары:
1. Шартты рефлекс - тіршілікті згеретін жадайларына адамдар мен жануарларды бейімделу формасы ретінде.
2. Шартты жне шартсыз рефлекстерді ерекшеліктері.
3. Шартты рефлекстерді жіктелуі:
І. Пайда болу сипаты бойынша:
а) табии, шынайы
б) жасанды
ІІ. Шартсыз кшею типі бойынша:
а) таамды
б) оранысты
в) жынысты
ІІІ. Шаыратын іс-рекет сипаты бойынша:
а) жаымды
б) жаымсыз немесе тежегіш (шартты-рефлекторлы іс-рекетті белсенді тотауы)
IV. Жасау дісі мен кшею типі бойынша:
а) бірінші реттік
б) екінші реттік
в) жоары реттік (3,4, жне одан кп)
Ойлау іс-рекеті
V. Шартты тітіркендіруді крделілігі мен сипаты бойынша:
а) арапайым
б) кешенді – бір уаытта, немесе бірінен со бірі рекет етеді
в) тізбекті – р рамдас блік зіндік шартты-рефлекторлы реакцияны шаырады
VI. Шартты жне шартсыз тітіркендіру рекетіні уаыта атынасы бойынша:
а) олда бар – шартты + шартсыз
б) жылжытылан 10-30 сек
в) іздік (озуды іздік процесі)
г) кешігуші (1-5 минут)
VII. Рецепцияны сипаты бойынша:
а) экстерорецептивті: кру, есту, иіс сезу, дм сезі жне тактильді
б) интерорецептивті
в) проприорецептивті (аяын бгу)
VIII. Эффекторлы белгісі бойынша:
а) соматоозалтыш: кзді жыпылытату, шайнау, жгіру.
б) вегетативті: жрек жиырылуыны жиілігі, тыныс алу, антамырларды тонусы згереді.
Жоары жйке іс-рекетіні алыптасу ерекшеліктері дрігер-лер иіін те маызды. Мны мні медицина саласында техника-лы рал-жабдытарды, аспапты дістерді кеінен олданан-дытан тіпті артып отыр. йткені лабораториялы жне аспап-пен тексеру нтижесі ауруды жске басыи д,рігср сапасынан алінататады. Ал ауруды дрыс емдеу шін, бдан баса саналы шарттар — ауруды дрігерге сенімі, оны санасына сер ететін ептілік ажет. зара атынаста адам з мінезін бадарлап, ре-кеттерін басалармен салыстырып, олардыц пікірі, сезімі, талап-тарымен сйкестендіріп отырады. Е акырында адамны істері тек зі шін емес, баса адамдармен бірге, солар шін аткырыла-ды.
Адамны масатын, ынтасын, згешелігін жасайтын, яни от-басында, жмыс орнындагы мінезін багдарлайтып, оныц маындаыларменен арым-атынасы. Оларды анытап, керекті жа-ка баыттау трбиеіпілер мен дрігерлерді міндеті.
Трбиелеу, ауруды алдып алу, оны емдеу істерін саналы мен-геру шін, мінезді жне кіл-кйді байымсыз алыптасатын турлеріні рекетін аны ойластыру керек. сіресе, жеке адамды толы тусіну шін, оны блек алып арамай, барлы баалау жп-есіне кіл аударып, леуметтік баалаушы топтарды атынасы арылы гыну керек. Басаша айтанда, жеке адамны оамды мнін естен шы.армау керек. йткені леуметтік байланыссыз, оамнан тыс адам мір сре алмайды. Осы жардай ртрлі тннті топтарда болатын адамны зара атынасын тере тексеруді а-жеттілігін длелдейді.
жымдаы адамдар атынасынын. маызды ерекшелігі сол, жеке адам зін эмоция арылы ортаны ыайына бейімдейді. леуметтік оамны жымыиа тон бірге айыру, сезімдік (жылы-шырайлылы, есіркеушілік), ркімніц табысына орта уаныш пеп матаныш сиякты асиеттері бар.
ндірісте, мектепте, баса жымда істейтін дрігерлер тиімді адамаралы атынас алыптастырудан тысары ала алмайды. Ол жымда имандылы, рухани бірлік, салауатты тірлік салтын трбиелеу шін бар кш-жігерін, білімін аямауы керек.
Баланы жоары жйке іс-рекетіні алыптасуы
Адамныц мінез-лыгы ми рылымы сіп жетілген сайын з-гереді жнс жоары сатыа ктеріледі. Бл сырты ортаныц ма-ызды трткілерінін, кбеюі салдарынан алуан трлі рефлекстер-діц згеріп, мінезді жаа шартты серленіс трлеріні пайда бо-луына байланысты.
азіргі тсініктер бойынша, мінез жне психика серленістері миды ласан (ассоциативтік) жйесі арылы атарылады. Ми-ды бл рылымдары оны кптеген крделі рекеттерін йым-дастырады, Олар максатты имыл-рекет бадарламасын, пара-сатты істерді, сйлеу жйесін крнекі кеістіктік жие ныіпанды •синтезді, ыса мерзімді зердёні алыпт,астыруа атысады.
Баланы жогары жйке іс-рекетіні алыптасуы ми ырты-сындаы ласкан рылымдарды дамуынан туелді келеді. Бала лкендермен катынасу аркылы трбие алады жне сырты лемді багалаудын, жаца трлеріп немденеді. Бл кимыл-орекеттіц, тйсік, зерде жне ойлау абілетіні жаа трлеріні негізін алайды. Олар мп кыртысыпы. мадай жне тменгі самай айматарыныц жетілуіне байланысты. Адамны онтогенездік дамуы кезінде- ми-ды осы айматары 9 есе сіп, оныц штен екі аумаын алып жа-тады.
Жаа туган перзентте мірінін, алашкы кнінен сырты ортаны сезетін біратар абілеті болады. Оларды туа біткен мотивацнясыныіі белгілі кріністері, сатану тйсігі, баска адамнын сигналына серленіс асиеті байалады. ейіи осы асиеттер негізінде сырты жне ішкі тітіркендіргіштерге кптеген шартты реф-лекстер алыптасады. уелі ему, йы жне сергектік кйлерге байланысты вегетативтік, кейін козалыс шартты рефлекстері пайда болады. Ббектердіп 9—10 айлыында бірнеше жаымды жне тежегіш шартты рефлекстері алыптасады. йткені бл жас-та ббектерді кейбір серленісі сырты тежелу аркылы тыйыла-ды. Осы жаста сырты крама тітіркендірісті е маызды сьща-ры тіл бола бастайды. Сзге шартты рефлекстер ббекті 6 айлы-ында пайда болады. Алайда олар шін сзді лі де дерексіз сигналды мні жок.
Сбилер 1—3 жасты аралыында жре жне сйлей бастай-ды. Сбиді здігінен озалысы коршаран заттармен жан-жаты танысуына ммкіндік турызады. Ал сйлеу абілетіні дамуы ма-айындары адамдармен атынс^уын крделі трде ткізеді. Олар-ды мінезінде екпінді жне табанды зерттеу имылдары алыпта-сады. Сйтіп сбиді сырты лем танымы «имылмен ойлау» арылы алыптасады. Алашыда оны имылы жнсіз, ретсіз келеді. Кейін тжірибесі молайып, натылы жне йымдастырыл-ран имыл туады. ртрлі заттара бара-бар имыл-рекет жаса-лады, сби асыпен, кесемен тама ішеді, орындыа отырады, ая киімді зі киеді. Ал егер баланы имылы шенеулі 'болса, оны таным абілеті тмен болады.
Балаларды ойыны арылы ми ызметіні адама тн арна-малы ерекшелігі болатын жалпы орыту жне ластыру рекеті калыптасады. Сби 2 жаса толанда сз біртіндеп шартты тітір-кенуді егемендік мніне ие болады. Сондытан да балалармен ртрлі таырыпта гімелессе, олардьщ сансыз «неге?» деген с-ратарьша жауап берсе, аыл-ой рісі рбыларына араанда тез жне кшті дамиды.
Балаларды 4—7 жасында жйке процестері одан рі кшейіп, озу мен тежелуді индукциялы атьінасы аны алыптасады. Онымен атар ішкі жне сырты тежелуді зара атынасында крделі згерістер туады. Кптеген жылжымалы стереотиптер пай-да болады. Алайда алыптасан шартты рефлекстер кбінесе тікелей уаытша байланыстардан трады. Сондытан 4 жастаы блдіршіндер кері арай санай алмайды. Осы жастаы балалар-дын оршаан лемні кптеген былыстарын сз аркылы жал-пылай орыту абілеті жоары дегейге жетеді. Оларды эмоция-лы жйесі істеріне жне рекеттеріне, максат тілектеріне, асірет немесе стсіздіктерінде жиі пайдаланылады. Мінезінде ялу, с-темдік крсету, зіне назар аударту, ашулану серленістері кезде-седі. Бл жасты кбінесе негативизм немесе оппозиция кезеі деп атайды, йткені бала «жо» дегенді жиі айтады. Олар ісіне сырт-тан араласана асарысады. Мны зін малдату немесе зі-ні кндылырын крсету шін олданады. Осы кезеде ауызекі ойлауды мні тез кшейеді, іштен ойлау деп аталатын былыс-ты бастамасы крінеді.
7 жастары балалар жалпы жне топты белгілерді жіктей ала-ды, болмыстан дерексіздендірілген тсініктер мен рымдарды пайдаланады, байалан былыстарды рекеттік байланысын ажыратуа тырысады.
Баланы жоары жйке іс-рекеті 8—11 жас арасында біртін-деп одан рі дамиды. Жйке процестерічі жеткілікті кші жне тедестігі болады, ішкі тежелуді барлы трі ойдаыдай жетіле-ді. Сйтіп, балаларды 10—11 жасында миы лкендер дегеніне жетеді. Алайда бл кезеде шамадан тыс оу клемі жоары жй-ке іс-рекетіні жаымсыз згерістеріне келіп соады.
Жйке процестеріні кші, ширатыы жас лайан сайын дамиды. Сйтіп, бл екі процесті балансы згереді. Осыан сй-кес типологиялы ерекшеліктер згереді. Демек, балаларды жй-ке рекетіні типтерін уаытша деп алуа болады.
ыздарды 11—13, лдарды 13—15 жастаы кезеін тпелі жасты алашы кезі деп атайды. Бл уаытта жыныс белгілері дами бастайды жне онымен байланысты эндокриндік згерістер туады.
Жасспірімдерді мінезінде озу тежелуден аны басым бола-ды. Тітіркендіргішті крсеткішіне жауап серленісі кші жне сипаты жаынан сйкес келмейді, сигналаралы серленісті са-ны кбейеді, ажырату нашарлайды.
Бдан баса екіншГ сигналдьг жйені іс-рекеті згереді: жасспірімдерді сйлеуі баяулайды, сратарра жауап бір са-рынды, ышамды келеді, сз оры азайан сияты крінеді. Сондььтан крделі сраа толы жауап алу шін, жас спірім-дерге косымша сра оюа тура келеді. Бл екшші сигналдык. жйені іс-рекетіні тмендеп, бірінші сигна'лдыі жйе реке-тіні біраз кшейгенін крсетеді.
тпелі кезені екшші кезі ыздарда 13—15 жас, лдарда 15—17 жас арасында болады. Бл оларды дамуындаы те жауапты жне толынды кезеі. Осы, мерзімде жас спірімде(р тез седі, дене салмаы лаяды, кіл кйлері тез згереді, ересек-терге, сіресе тумаларьша жне малімдеріне сььн кзімен ка-райды, ыздарда кз жастышыа' бейімділі(к байалады.
Алайда 15—16 ж.аста екінші 'сигналдьг жйені м«і арта бастайды, сздік тітіркендГргішке шартты рефлексте,р тез калып-тасады,, дерексіз керу кескіндеріне зерде жасарады.
тпелі кезені аяында ми ыртысы мен ы.ртысасты кры-льшдарды араатынасы йлесшді болады. Жасспірімдерде рекеттік ауытулар сирек кездеседі. Оларды пайда болуы эн-докриндік згерістермен атар, леуметтік жалайлара байла-нысты болады. Кбінесе отбасындаы, мектептегі психикалык жайсыз жадайлар, крізелістер зор сер етеді. Организмні бл кайта кру кезеі жйке іс-рекетші кеінен зорла^нуына байла-нысты, сондьгтан трбиешілер жаынан парасатты жне кыпты арауды талап етеді. сгресе адамны мінез-клыы калыптасу-ына балалар жымьщы ьллалы зор болады. Бл кезендегі жас балаларды кейбір стсіз жадайларьг кейін маайындагылары-мен жаьгмсыз оиалара немесе тіпті аурулара келіп соуы м.мкін.
Баланыц рдастарымен араатынасындаы стсіздіктер, ас-кан кпешілдік, кыырлы, ызаорлы сияты мінез туызады. Осыдан олар1 ті.ректегілерге селсо, немрайды карайтын бо-лады. бінесе мныі себебі — балаларды алашыда жыма косыланда трмьк жне ойын дадыларыны аз, имылдары-рынын баяу болуы.
Балалар организмі тез седі, жетіледі жне калыптасады. Ол алашы 'бірнеше жылды ішінде, соы мірімен салысты,ран-да, мліметті ерекше кп ып алады.
Сондытан трбиешілер мен дрігерлерді е басты масаты осы жардайларды ескерГп, бл процестерді ыайлатьгп, теесті-ріп, балаларды аыл-ойын, мінезін дрыс йымдасты:р. Ескер-тетін жай, оларды деуге, ынуа баытталан. Олай болса, баланы тэбири тілектеріін амтамсыз етпеу, кимыл-рекетіне ке-дергі жасау, жоарьІІ жйке жйесіне ^кптеген нсан келтіретін залалды салдар болады.
Жоары дкйке ііс-рекетіні артайан шатаы згерістері. Крілік жеке дамуды алышты бір са,тысы. Бл кезені згеше-ліктері: тіршілік црекетті біртждеп 'тмендеуі жне лсіреуі, организмні бейімделу-теу ммкіндгктеріні шектелуі. артай-ан кезде, организмні ішкі ортасыны тратылыын амтама-сыз ететін жне икемдеуші мні 'бар нейро-гуморальды арым-атынасты жана дегейі пайда болады.
Оларда шартты рефлекс к,ру жыілдамдыы баяулап, ішкі тежелу, сіресе ажырату 'процестері на.шаірлайды. Жанадан жа-салаи шартты рефлекстер трасыз келеді, шартты тітіркендір-гіштерді сигналды мнін алмастыру иындайды. Тітіркендір-гіштерді сіресе, сзді сигналды мнін аудара осу жылдам-дыы бседейді. Ол жйке процестері кшіні лсіреуіне байла-нысты болады. Адамда лкен ми сыары ьфтысыцы жмыса абілеттілігі тмен боліса, сигналды мнін аудараосу те баяу болады немесе тіпті кейде ол алмастырылмайды.
Жас лайан сайын имыл-арекет те эгереді: тез имыл азайып, баяу ОЗРЗЛЫС кбейеді. Сонымен атар йкы да бзы-лады.
Жеке даму процестерінде ми ыртьГсыны озышты асиеті-ні біртіндеп тмендеуімен, жаа жне сирек пайдаланылатын шартты рефлекстер шеді. Сондытан организм икемделуіні а-таю мерзімін жйке кызметін дер кезінде машытандыру аркылы зартуа болады. Ол шін мида кптеген траты рекеттенетін козу ошатарын жасау керек.
артайандыты психологиялы кріністері — тез шаршау, жаа жадайлара киын бейімделу, баяу ойлау, зердені нашар-лауы, назарыны сейілуі, «тілектеріні тосырауы» эгоиентризм (дарашылды).
Сонымен атар бл кезевде психикасыны жасты белгісі, мірге штарлыры, уестігі, ебек белсенділігі саталран карттар да кп кездеседі.
· Иллюстрациялы материал:
1. Шартты рефлекс (Кабановты альбомынан).
2. Шартты таамды рефлексті пайда болуыны сызбасы (Асратян бойынша).
3. Бас миыны лкен жарты шарларыны ыртысындаы ызметтерді орналасуы.
4. П.К.Анохин бойынша шартты рефлекс.
5. Шартты таамды рефлексті алыптасу механизміні сызбасы.
6. Жоары жйке іс-рекеттері. Шартты рефлекстер.
7. Итте шартты рефлекс бойынша тдірибелерді жасауды сызба трінде крсету.
8. Шартты рефлексті пайда болуыны сызбасы (И.П.Павлов бойынша).
· дебиеттер:
1. Адам физиологиясы / оулы – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., тепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Тлеуханов С.Т. алыпты физиология (биологиялы жйелерді мезгілдік ралымдар блімі): Оу ралы. – Алматы: аза университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин .Д., Алиакбарова З.М. Жаса сай физиология жне мектеп гигиенасы: Оулы - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нрмхамбетлы Е. Орысша-азаша медициналы (физиологиялы) сздік / азММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларыны орысша-азаша тсіндірме сздігі. – Алматы: азастан, 1992. – 280 бет
6. алыпты физиологияны лабораториялы жмыстары / студент тер шін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.
· Баылау сратары (кері байланыс):
1. Тменгі жйке іс-рекеті деген не?
2. Жоары жйке іс-рекеті деген не?
3. Шартты рефлекстерді жіктелуі.
4. Шынайы шартты рефлекс деген не?
5. Вегетативті шартты рефлекстерге мысал келтірііз.
6. Шартты рефлекстерді зерттеген кім?