Шартты рефлексті тежелуі
Ф КГМА 1-8-21/02
МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г
Араанды мемлекеттік медицина академиясы
Физиология кафедрасы
Д Р І С
Таырып: « Шартты рефлекторлы ызметтерді тежелуі »
«Физиология-1» пні
051301 «Жалпы медицина» мамандыы
2 курс
Уаыты 1 саат
араанды 2008 ж.
Кафедра мжілісінде талыланып жне бекітілген
Хаттама _____________ 2008 ж.
Кафедра мегерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева
· Дрісті таырыбы: «Шартты рефлекторлы ызметтерді тежелуі»
· Дрісті масаты: лкен жарты шарлар ыртысындаы тежелу механизмдері жне организмні іс-рекетінде ыртысты тежелуді биологиялы маызы туралы тсінік беру; йыны ыртысты жасушалар мен ттас организмні іс-рекетін сатау мен стап труындаы ролін крсету.
· Дрісті жоспары:
І. ыртысты тежелу трлері.
ІІ. Шартсыз тежелу:
1) сырты
2) шектен тыс
ІІІ. Шартты тежелу:
1) шетін
2) кешіктіретін
3) саралаушы
4) шартты тежелу
IV. ыртысты сараптама мен шартты-рефлекторлы іс-рекетті орындауа тежелуді атысуы.
Шартты рефлексті тежелуі
Жйкедегі бірыгай кубылыстардыц екі жаы райтын, озу мен тежелудін тепе-тендік араатынасы жануарлар мен адам-ныц сырты ортаны згермелі трткілеріне бейімделу іс-рекеті-нін. нтижесін анытайды.
Орталы жйке жйесіндегі тежелуді ашан орыстьщ ататы Іалымы И. М. Сеченов. Тежелудіц сырты (шартсыз) жне ішкі (шартты) трлері болады.
Шартсыз тежелу — жйке жйесіні туа біткен каспеті. Ол — сырты бтен трткілер серінен мінез актысыныц кенеттен лсі-реуі немесе басылып алуы. Мны себебі ртрлі жаа тітіркен-діргіш багдарлау рефлексін туызадьі. Егер осы тітіркендіргіш бірнеше рет айталанса, багдарлы серленіс бсендейді жне оны Шартты рефлексті тежеу рекеті лсірейді. Мндай бтен тітір-кендіргішті И. П. Павлов «шетін тежеу» деп атады. Мселен, атты ауыртатын тітіркендіргіш шартты рефлексті шыл тежей-ді. Осы сияты ішкі азалардан шыатын тітіркендіргіш те сер етеді. Кейбір мшелерді абынуы, уыты зрге аса толуы, су, жынысты озу шартты таамды рефлексті басып тастай-ды.
Мндай тежеулерді бріні жалпы асиеті олар осы шартты
рефлекске бтен сырты тітіркену ыпалынан пайда болады. Сон-дытан бл сырты теже.гу деп аталады.
Шартты рефлексті піамасы тітіркендіргіш аркыиынаи («кпі зацы») тікелей туелді келеді. Шартты тітіркендіргіш кші шек-тен аса ссе, карама-карсы нотижеге, яни шартты рефлекстін. лсіреуіне, тежелуіне келіп соады. Мндай тежелуді И. П. Пав-лов шектен тыс тежелу деп атады. Бл тежелуді сакшылы ма-ызы бар. йткені ол жйкені шамадан тыс кшті немесе за тітіркендіруді лсірету серіне кедергі жасайды. Бл тежелу жйкені уаытша жмыстан босатады жне оны алыпты оз-ыштыы мен жмыскерлігін айта орнына келтіруге жадай жа-сайды. Жйкесі нашарланан жануарларда Іпектен тыс тежелу тіпті біршама лсіз-ІІІартты тітіркендірудіц серінен де пайда бо-лады.
Сырты жне шектен тыс тежеулер жйке жйесініц туа біт-кен асиеттеріне байланысты боландытан И. П. Павлов олар-ды шартсыз тежелу атарына жатызды.
Шартты тежелу. Ішкі. (шартты) тежелу — жйкеніц жре пайда болан асиеті. Ол шартты рефлекс сияты рылады.
И. П. Павлов шартты тежелуді шіретін, ажырататын, шартты тежейтін жне кешіктіретін деп 4 трге блді.
шуден тежелу. Егер шартты тітіркендіргіштіц шартсыз ті-тіркендіргішпен штасуы тоталса, брыны алыптасан тра-ты шартты рефлекс лсірейді, кейін шартты сигнал бірнеше рет ныталмаса рефлекс тіпті жойылады.
Егер шартты тітіркендіргіш таы біраз уаыт олданылса, ш-кеІІ шартты рефлекс айтадан алпына келеді. Бл былысты тежелуден босау деп атайды. Ал бл тежелу пыайтылса, пістін рефлекспен бірге біркелкі, оган сас Іпартты рефлекстер жойы-лады. Мны екінші айтара шу деп атайды. ІІІуден тежелуді мацызы бейімділігі жойылан ажетсіз Іпартты рефлексті шіру. Сйтіп, организм тіршілігініц жаца жадайларыиа жацадан икемделу серленісі алыптасады.
Ажырататын тежелу. Жаа алыптасан шартты рефлексті алашыда жалпылама згешелігі болады. йткені ол йренген щартты тітіркендіргіштен баса, оан сас немесе кптеген бір-райлы тітіркендіргіштерге де жауап ретінде пайда болады (шарт-ты рефлексті жалпылама сатысы). Алайда, егер тек шартты ті-тіркендіргіш ана бекітіліп, басалары елеусіз алса, біраз уа-ы.ттан кейін сас тітіркендіргіштерге серленіс шеді (шартты рсфлексті мамандалыс сатысы).
Шартты рефлексті мамандалуын амтамасыз ететін процесс, яни тітіркендіргіштерді срыптау ажырататын тежелу деп атала-ды. Бл процесс ми кыртысында тетін Іпартты тежелуден туады.
Шартты тежегіш. Егер пебір косымша агснтпен штастырыл-ган тітіркендіргіш ныайтылмаса, ал жеке олданан шартты сигнал рдайым ныталса, жйке орталытарында шартты тежелу пайда болады. п кешікпей осымша агентпен иысты•рылан намды тітіркендіргіш шартты тежелу салдарынан шарт-ты серленіс шыаруды тотатады. Сол шартты снгналдыц сері-нен тежеуге абілеті бар косымша тітіркендіргіш шартты тежегііи деп аталады.
осымша тітіркендігіш кшті болан сайын, шартты тежегіш тез туады. Организм мен сырты ортаны зара атынасыныц шартты рефлекстік серлснісін анытауда, шартты тежегішті бп-ологиялы маызы бар.
Кешіктіретін тежелу. Кешіктірстін шартты рефлекстер бірден крылмайды, тек нынайтудьщ басталуы біртіндеп зартыланда барып жасалады. Осы шартты тітіркендіргіштін, жекеленгеи се-рімен бастапы кезде жуйке клеткаларыны іс-рекеті тежеледі. Кешіктіретін тежелу шартсыз рефлексті кшінен туелді, егер ол кушті болса, бл тежелудіц пайда болуы иына соады. Бл те-желу арылы р уаытта шартты рефлекстік серленіс дер кезін-де іске осылады.
Шартты тежелудід таы бір ерекше, «ныайтылса да інетін» трі болады. Ол жагымды шартты стимул заынан бір ыргаты немесе бір сазды ныайтышпен оса сер еткен жадайда пайда болады.
И. ГТ. Павлов ішкі тежелуді трлеріп рекетіне жне алып-тастыру тсілдеріне арай жіктеумен бірге, тежелу асиеттеріні анырмашылыы оларды кушіне байланысты болатындыын атап крсетті. Ол шартты тежелуді жергілікті жне ми рыльшында жалпылама трде кездесетіндігіне ерекше кіл аударды.
Снтіп шартты тежелу организмні бейімделу іс-рекетін рет-теп отырады. Ёгер шартты тежелу алыптаспаса, организмде та-бии ажетсіз, олайсыз серленістср кп болар еді.
Шартты тежелу те нзік, т.зімсіз келеді. ртрлі аурулар, а-жу, зорлану бл тежелуді лсіретеді.
Организмні сырты ортаа жете бейімделуі, оны серленісі-ні сырты жадайларга те сйкес келуі тежелу процесіне байла-ііысты болады. Негізгі жйке процестері — озу мен тежелуді крсеткіштері, оларды зара сері организмге кптеген тітіркен-ліруді талдаи жне синтез жасап, зін ортрлі жагдайда багдар-лауына ммкіндік туызады
И. П. Павловты кзарасы бойынша, шартты тежелу тек ми кыртысында болатын былыс. Калай боланда да, тежелу проце-сіні ми ыртысындаы орналасуы ш трлі болуы ммкін. Бірін-шіден, шартты сигналды ми кыртысы проекциясында, екіншіден, шартсыз рефлексті ми ыртысы нейрондарында, шіншіден, уа-кытша байланысты з рылымында, алыптасады. Соы жыл-дары кптеген зерттеушілер, шартты тежелу уелі мидыц кырты-састы рылымдарында немесе олардыц белсеиді катысуымен пайда болып, лкен ми сыары ыртысына жоары ктеріледі деп санайды.
Шартты тежелуді шыгу жагдайы, кптеген деректерге сйкес арнайы тежегіш рылымдара байланысты болады. Блара те-жегіш тйіндер, тежегіш интериейрондар жатады. Демек,олзрдын Пелсепді осерлсііісі арпаііы тежегіш шартты рефлексіи жа•саГІды. СГІтіп, ми ыртысындаы тежелу міндетті трде арнаны тежегіш жйесіи райтын мамандандырылгап тежегіш нейрон-дар арылы жзегс асырылады.
птеген нейрофнзиологтарды ойынша, жоары жйке іс-ре-кетіні тсжелу былыстарында ртрлі ыртысасты рылымдар оте маызды роль атарады. Дегенмен, соы жылд.ары М. Н. Лн-ваіювтыі1, лабораториясында жргізілген тжірибелер ішкі теже-луді гиперполяризациялы (сірейектеліс) болжамын длелде-ді. Ішкі тежелу алыптасанда, гиперполяризациялы былыс-тарды біршама сетіндігі аныталды. Ол йрету кезінде теріс стимулдыц серінде миды тежегіш жнесіні серленгіш абілеті жоарылайтынын растайды. Оан нейрондарды сатылы жне бедерсіз белсенділігініц, оздырылан потенциал мен биік шайала-тын баяу тербеліс шамасыны кшеюі сйкес келеді.
Шартты тежелу жне оны рбір трлері мидаы днекерші заттар (пейромедиаторлар) арылы іске осылады. Олар орга-І.ІІІзмні сырты жне ішкі ортасыны згерістеріні тежегіш ма-ызын есте за саталуын амтамасыз етеді. Соны ііпінде холи-сргиялы жйелер шартты рефлексті рылуын жне саталуын, бадарлы-зерттеу осерленісті жойылмауын, кешіктірілген жне мезгілдік рефлекстерді алыптасуын адаралап отырады.
Мнымен бірге холинергиялы рылымдар катехоламндерді (норадреналин, дофамин) тзу жне бліп шыаруда те маызды іс атарады. Соы уаыттаы зерттеулер катехоламиндерді мо-тивациялык мінез осерленістеріне атысатындыыи анытады.
Ішкі тсжелудіц механизмінде серотонинергиялы рылымдар-ды да мацызы зор. Олар стемді іс-рекеттіц жзеге асуын оай-лауына ыпал жасаумен атар, дл осы кезде пайда болатын б-тен орекеттерді тежеп жояды.
Ми рылымдарында блармен бірге, кейбір амин ышылда-ры, соныц і-шінде гаммаамипмай ышылы (ГАМ) жетекпіі орып алады. Ол организмні іс-имылын, сезімдік мінезін реттеуге, миды жогары бірлестіргіпі орекетініц жргізілуіпе атысады. Ал мидыц ГАМ-ергиялы рылымдарды ііпкі тежелу меха-пизмініц мні — оны имыл жне таматану орталытарындагы озу рісін тотататын ыпалы.
Сонымен ііикі тежелу ми кыртысы дегейінде орталы озу ретінде пайда болып, рефлекстік жауапты жзеге асыратын кыртысасты механизмдерді багынышты (субординациялык) те-желуін белгілейді. сіресе мінезді йымдастырылу жне реттелу істерінде миды мадай алаы маызды роль атарады. Ол ыр-тысасты бліктері арылы ми бааныны белсендіргіш жйесіне тікелей немесе жанама трде ыкпал жасайды. Сйтіп, мндагы тежелу былыстары бейімдендіру мніне арай, миды медиа-торлы жйесін іріктеп еліктіру арасында жзеге асырылады.
Тсжегіш процестер дамыан кезде уелі жеке нсйрондар, одан кейін рекеттік жйені крылымына енетін нейронныц топтары тежеледі. Бл біртіндеп эффекторлы тйіндерді, вегетативтік серленісті, тіпті кейін миаралы белсендіргіш жйелерді істен шыа-рады. Сондытан ішкі тежелу екі жаты болады: эффекторлы тй-іннін тежелуі миды талдаушы жне белсендіруші жйелерімен катар кездеседі. Ал іпікі тежслуді зі, Інартты рефлекстік осер-леніс сііяты, ми ыртысы-ыртысасты араатынастан туады.
· Иллюстрациялы материал:
Слайд-карталар:
Слайд-карта 1: Ішкі тежелу. Сну.
Слайд-карта 2: Ішкі тежелу. Кешігу.
Слайд-карта 3: Ішкі тежелуді шоырлануы.
Слайд-карта 4: Сырты тежелу.
Слайд-карта 5: Шектен тыс тежелу.
· дебиеттер:
1. Адам физиологиясы / оулы – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., тепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Тлеуханов С.Т. алыпты физиология (биологиялы жйелерді мезгілдік ралымдар блімі): Оу ралы. – Алматы: аза университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин .Д., Алиакбарова З.М. Жаса сай физиология жне мектеп гигиенасы: Оулы - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нрмхамбетлы Е. Орысша-азаша медициналы (физиологиялы) сздік / азММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларыны орысша-азаша тсіндірме сздігі. – Алматы: азастан, 1992. – 280 бет
6. алыпты физиологияны лабораториялы жмыстары / студенттер шін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.
· Баылау сратары (кері байланыс):
1. Шартты рефлекстерді тежелуіні трлерін атаыз.
2. Сырты тежелуді себептері.
3. Ішкі тежелуді трлері.
4. Ішкі тежеу механизмі алай дамиды?
5. Теріс индукция деген не жне оны тежелу механизміндегі ролі?