Ауырсыну. Ноцицептивтік талдаыш
Ф КГМА 1-8-21/02
МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г
Араанды мемлекеттік медицина академиясы
Физиология кафедрасы
Д Р І С
Таырып: «Ауырсыну физиологиясы»
«Физиология-1» пні
051301 «Жалпы медицина» мамандыы
2 курс
Уаыты 1 саат
араанды 2008 ж.
Кафедра мжілісінде талыланып жне бекітілген
Хаттама _____________ 2008 ж.
Кафедра мегерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева
· Дрісті таырыбы: «Ауырсыну физиологиясы»
Дрісті масаты: ауырсыну талдаышы мен антиноцицепторлы жйені талдау.
· Дрісті жоспары:
1. Ауырсынуа анытама беру.
2. Ауырсыну талдаышы (хемо- жне механоноцицепторлар).
3. Арнайы ткізгіш жолдар.
4. Антиноцицепторлы жйе.
5. Бейнеленген ауырсыну, механизмдері (Захарина-Геда айматары).
Ауырсыну. Ноцицептивтік талдаыш.
Ауырсыну - бл азаа заымдаушы фактор сер еткенде пайда болатын сезім. Бл сезім аза шін те маызды, себебі андайда бір заымдаушы факторды бар екендігінен хабар береді.
Заымдаушы агентті абылдайтын арнайы рецепторлар болады, олара жауап ретінде ауырсыну сезімі пайда болады. Оларды ауырсыну рецепторлары деп атайды. Ауырсыну сезімі тек адамдара ана олданылатын тсінік боландытан,/жануарлара емес/, бл рецепторларды ноцицепторлар деп атау сынылан./ латынша- ноцио- заымдаймын деген маына береді/. Бл рецепторлар теріде, блшы еттерде, буындарда, сйекті беткі абатында, тері асты майында, барлы ішкі мшелерде бар,блар сезгіш жйке штары, афферентті нейронны дендриттері, олар серпілістерді жлына апарады /немесе бас рецепторларынан сопаша миа/.
Ноцицепторларды екі трі бар,-механоцицепторлар жне хемоноцицепторлар. Біріншісі механикалы серлерге озады, нтижесінде натрии иондарына клетка мембранасыны ткізгіштігі артады, ал бл з кезегінде афферентті талшыта П-ын туызатын деполяризацияа келеді/ рецепторлы потенциал/. Хемоноцицепторлар химиялы заттара жауап береді, атап айтанда , сутегі иондарыны, калии иондарыны арты млшеріне, сондай-а брадикинин, гистамин, соматостанин сияты заттарды серіне жауап береді. Модуляторларды серінен осы аталан ноцигендік факторлара хемоноцицепторларды сезімталдыы артады, мысалы, ПГЕ1, ПГЕ2, ПГФ2-альфа типті простагландиндерге. Міне, сондытан, наркотикалы емес анальгетиктер, аспирин, амидопирин анальгин сиятылар з серін білдіреді , олар простогландиндерді синтезін бгейге абылетті, сол себепті хемоноцицепторларды жоары озыштыын жояды.
Ноцицепторлардан серпілістер арнайы ткізгіш жолдар арылы теді, олар А- дельта жне С типті жйке талшытарынан басталады. А-дельта типті талшытар озуды секундына 4-30 метр жылдамдыпен ткізеді, ал С типті талшытар секундына 0,4-2 метр жылдамдыпен ткізеді. Сондытан, адамдар ауыртатын тітіркендіргіштерге жауап ретінде бастапы кезінде наты, жедел, атты ауырсынуды сезеді, ал рі арай наты орынсыз , топаз ауырсынуды сезеді. Яни, алашы сезім жылдам талшытардан келетін серпілістерге жауап ретінде,/А-дельта/, екіншісі баяу талшытар бойымен таралады.
Жлында жлын- таламусты жола бастама беретін нейрондара иылысу болады/алдыы медиальды жол/. Бл нейрондар 5 абатта жатады/ Рексед бойынша/, сондытан оларды 5 пластинканы нейрондары немесе жай ана 5 нейрон деп атайды. Бл нейрондарды аксондары жлынны контр латеральды аймаына тіп, сопаша ми жне ортаы ми арылы тіп, таламуса жетеді, теріні тактильді рецепторларынан жне проприорецепторлардан.
Арнайы ядролардан серпілістер ыртысты соматосенсорлы аймаына т
тседі- алашысы- S-1, жне S-2 соматосенсорлы ыртысты екінші проекциялы аймаына келіп тседі. Бл айматар арты орталы иірімде жне сильвиев иіріміні тбінде орналасан. Миды бл айматарында серпілісті белсенділігі, ауырсынуды сезіну талданады. Біра, ауырсынуа соы кзарас мадай ыртысты атысуымен алыптасады. Осы нейрондарды арасында ноцицепторлардан серпілістерді атты аыны лсіз тітіркендіргіш ретінде абылданады жне керісінше. Сопаша ми жне ортаы ми дегейінде ноцицепторлардан серпілістер аыны бір мезгілде коллатеральдар бойымен торлы рылыма барады, ал одан – таламусты арнайы емес ядроларына , одан ыртысты барлы бліміне , сондай-а лимбиялы жйені нейрондарына дейін жетеді/ ыртысты барлы блімдері нейрондарыны ттас белсенуі/. Осы апаратты арасында ауырсыну серпілістері эмоциональды жадайа ие болады- ауырсыну серпілістеріне рей, ору, ауырсыну жне баса да эмоциялар пайда болады..
Коллатеральдар бойымен ноцицепторлардан келетін серпілістерді жартысы жлын мен сопаша ми дегейінде шарды мотонейрондарына жетіп, рефлекторлы жауап туызады. Мысалы: бгу имылы. Сондытан, ауырсыну тітіркендіргішіне адам жауап ретінде тітіркендіргіштен аяын тартып алады. Коллатеральдар бойымен ноцицепторлардан, жлын жне сопаша ми дегейінде, апараттарды жартысы ВЖЖ – эфферентті нейрондарына блінеді, сондытан ауырсыну тітіркендіргішіне жауап ретінде вегатативті рефлекстер пайда болады. Мыс: (тамырды тарылуы, арашыты кееюі, т.б.)
Сонымен, ауырсыну серпілісін абылдауда жне ауырсыну сезімі пайда болуында миды кптеген блімдері атысады, оларды ноцицептивтік жйе деп біріктіреді. Егер серпілістер аыны берілуін кез – келген блімінде бгеп тастаса, онда ауырсыну реакциясы тмендейді. Сонымен, ингаляциялы наркотикті олданып, ауырсынудан тылуа болады (эфир, закись азота), эфир спирті сер еткенде де ауырсынудан тылады. Эфир синапстары озуды туін бгейді деп санайды, сондай –а торлы рылымны белсенділігін тмендетеді де, ноцицептикалы серпілістер аынын тмендетеді. Ноцицептикалы талдауды осы берілген жобасы ауырсыну тітіркендіргіштерін абылдауа байланысты барлы фактілерді тгел тсіндірмейді. Мынандай жай белгі: детте, жай уаытта ауырсыну шогын тудыратын заымдаушы факторлар, кейде млдем ауырсынуды тудырмайды.
Мысалы: ндістанда мынадай салт бар: дайды «тадаан» адамы ауылды айналып ту керек, «тадаан » адам терісімен етінен ілгектерге ілінген жадайда ктеріліп сталады (ттас малды еті сияты). Кезекті ауыла кіре берісте «тадаан» адам осы кршектерге (ілмешектерге) ілініп, дайды ндеуін хабарлайды. Осы жадайда ол ешандай ауырсыну сезімін сезбейді.(Р.Мелзак). Баса да осындай жадайлар жазылан.
алай тсіндіруге болады? Сондай-а фантомды ауырсынуларды алай тсіндіруге болады? Мысалы, аяын кесіп тастаса , гангрена болан жадайда, ауру адам кесіп тасталынан аяты саусатарынан немі ауырсыну сезеді, каузальгияны алай тсіндіруге болады? / каузальгия- зіліссіз , ашып ауру/. Ауырсыну теориясы керек пе? Ауырсынуды бірнеше теориясы бар. Тарихи даму барысында ауырсыну теориясыны 3 трі бар.
1. Арнайы жолдар теориясы. Бл теория ауырсыну пайда болуын арнайы рецептор – ноцицепторлардан арнайы жолдар арылы келетін серпілістерді талдау нтижесі деп тсіндіреді. Серпілістер аыны нерлым арынды болса, сорлым ауырсыну сезіну жоары. Теория Декарт кезінен басталады, ол мына сраа жауап беруге мтылан:- ауырсыну тітіркендіргішіне организм алай жауап береді? Біра, бл теория жоарыда аталан фактіні брін тсіндіре алмайды.
2. Бейнелеу теориясы - «Паттерна». Ол былай дейді, арнайы ауырсыну рецепторлары жне ауырсыну жолдары жо, ауырсыну миа млшерден тыс, кп млшерде ртрлі серпілістер тседі. Ауырсыну – бл ртрлі рецепторлардан шамадан тыс серпілістерге жауап ретінде пайда болатын сезіну, мыс: тері, дм, дыбыс жне т.б. рецепторлардан. Дегенмен, бл теорияда кп фактілерді тсіндіре алмайды.
3. «апа механизмі» гипотезасы. (Р.Мелзак, Уолл, 1965). Бл теория былай тсіндіреді: серпіліс аыны белгілі критикалы дегейден асып кеткен жадайда, арнайы рецепторлардан арнайы жолмен келіп тсетін серпілістер аынына миды реакциясы ретінде ауырсыну сезімі пайда болады. Жлын дегейіндегі (таламустардан) ноцицепторлардан миды жоары блімдеріне серпілістер туін реттейтін арнайы «апа механизмі» бар. Жлында желатинозды субстанция бар – бл нейрондар жиынтыы. (Р. Мелзак), (Рексед боййынша 2 жне 3-ші пластиндер) Блар тежеуші нейрондар, афферентті нейрондардан жлын нейронына келетін ноцицептикалы серпілістер апаратыны берілуіне сер ететін нейрондар – жлын-таламусты жолды басталуы. Нейрондар озан кезде, олар ноцицептивтік серпілістер аыныны арынын тмендетеді. (егер аын жеткілікті жоары балса, адам ауырсынуды сезеді). Сонымен, «апалар» ретінде желатинозды субстанция нейрондары жмыс атарады, оларды белсенділігін 3 трлі тсілмен іске асырылады.
1) Теріні механорецепторларынан келетін серпілістер есебінен: ысым, жанасу, вибрация рецепторлары озанда, олардан серпілістерді жартысы, сопаша миа баратын жолда, желатинозды субстанция нейрондарына тседіде, оларды белсендіреді, тежеу белсенділігі жоарылайды да, ноцицепторлардан ауырсыну белгілеріні туін бгейді. Тері арылы эленбростимуляция серлігіні негізі осы (теріні механикалы тітіркенуі, - Кузнецов иппликаторы ауырсынуды жою ралы ретінде).
2) Супражлынды рылымдар. Миды кптеген рылымдарын тітіркендіргенде «апа» арылы ноцицептивтік апарат туіні тежелуі байалады. Мадай блімі, йрыты ядро, таламус ядролары, мишы нейрондары, гипоталамус орталытары, ортаы миды бірнеше орталытары, ызыл ядро, ара зат, сопаша ми рылымдары, - торлы рылымны лкен ядросы, т. – гигант клеткалар ядросы, т.- парагигантклеткалар ядросы – осыларды барлыы 2-3 желатин трізді заттыы нейрондарын белсендіреді жне ноцицептикалы апарат туін тежейді. Бл рылымдарда, сондай –а «апа» аймаына ноцицептивтік серпілістерді ан жне ликвор арылы туін тежейтін клеткаларды белсенділігіні жоарылауы ммкін.
· Иллюстрациялы материал:
Кестелер:
1. Бейнеленген ауырсынуды механизмдері.
2. Ауырсыну талдаыштары.
3. Ауырсыну жне температуралы сезімталдылы жолдары.
· дебиеттер:
1. Адам физиологиясы / оулы – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., тепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Тлеуханов С.Т. алыпты физиология (биологиялы жйелерді мезгілдік ралымдар блімі): Оу ралы. – Алматы: аза университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин .Д., Алиакбарова З.М. Жаса сай физиология жне мектеп гигиенасы: Оулы - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нрмхамбетлы Е. Орысша-азаша медициналы (физиологиялы) сздік / азММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларыны орысша-азаша тсіндірме сздігі. – А.: азастан, 1992. – 280 б.
6. алыпты физиологияны лабораториялы жмыстары. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 б.
· Баылау сратары (кері байланыс):
1. Ауырсыну деген не?
2. Эпикретиялы ауырсыну протопатиялы ауырсынудан немен ерекшеленеді?
3. Арнайы ткізгіш жолдар.
4. Антиноцицепторлы жйеге не жатады?
5. Бейнеленген ауырсынуды механизмі.
6. Эндогендік пептидтерді ролі андай?
7. Ауырсыну теориялары.