Жалпы интеллектуалды қабілет
Интеллектүғымына — жиналған тәжірибе, білім, тәжірибеде қолдана білу қабілеттілігі жатады.
Интеллект барлық психикалық процестерін , яғни ойлау назар, жады т.б тұтастырып қарайды. Интеллект туралы айту үшін алдымен қабілеттілікті білу қажет.
Психикалық қызметтің бірлігін айта отырып, қазіргі психология психиканы «психикалық үрдістердің» жәй қосындысы деп қарамай, оларды жағдайға байланысты жекелейді. Бұл жағдайдың көбінесе интеллектке қатынасы бар. Интеллект жеке психикалық үрдіс емес. Интеллекет туралы айта отырып, психикалық үрдістердің бірлігіне ерекше коңіл аудару керек. Интеллекттің алдыңғы себептері ретінде ес пен назарды айтуға болады. Сондықтан, ес интеллекттің ең басты емес, бірақ маңызды шарты. Осы жағдайды сөйлеген кезде «менің есім нашар» - деп айтылады. Ешкім де «менің ақылым нашар» - деп айтпайды.
Бала кездегі назардың сапасы, тұрақтылығы, шоғырлану қабілеттігі интеллект дамуына әсер етеді.
Білім көлемі интеллекттің ең маңызды құраушысы болып табылады.
Білім неғүрлым жоғары болса, интеллект деңгейі соғүрлым жоғары болады. Бар білімді жағдайға қарай қисынды түрде пайдаланудың маңызы зор. Бірақ, адамның байымдау мен қорытынды шығару қабілеті ойлау - деп аталады.
Сондықтан, интеллекттің алдыңғы себептері ес пен назар болса, ал оның ойлаумен тікелей байланысы бар. Белгілі бір жағдайға байланысты білімді пайдалану арқылы өткір анализ және синтез арқылы байымдау мен қорытынды шығару жоғарғы түрдегі интеллекттің қасиеті деп санауға болады.
Қабілеттілік - адамның қасиеті. Ол білімді тез және жеңіл меңгеруіне, дағды мен ептілікті үйренуіне көмектеседі. Қабілеттілік интеллектке қарағанда кеңірек психикалық құбылыс. Қабілеттілік барлық уақытта, белгілі бір уақытта болады. Мысалы, білімге, музыкаға, техникаға және оны тәжірибеде қолдануға т.б. Интеллект басқа да қабілеттіліктер сияқты тұрақты көрсеткіш емес, қабілеттіліктің негізінде биологиялық, гендік түбір жатады. Оны жетілдіру өмір бойы, әсіресе балалық және жастық шақта жүреді. Ол өмір сүру жағдайына, тәрбиеге, уйретуге, оқытуға байланысты дамиды.
Қабілеттілікдеп адамның белгілі бір жұмысты нәтижелі орындауға икемділігін айтады. Қабілет білімді тез және жеңіл меңгеруіне көмек береді. Қабілеттіліктің негізінде биологиялық існдік түбір жатады. Қабілеттілікті жетілдіру өмір бойы әсіресе балалық және жастық шақта жылдам жүреді. Интеллект дамуы сыртқы ортаға, тәрбиеге, өмір сүру жағдайына байланысты болады.
Егер адамның қабілеттілігі жақсы дамыған болса, біріншіден оны басқалармен салыстырғанда қолға алған істі тез және табысты меңгеріп, сол әрекетке лайық дағдыны игереды. Екіншіден, белгілі бір деңгейде жетістіктерге жетеді.
Адамның даралық ерекшеліктеріне оның ерекше қабілеттеріжатады. Арнайы жүргізілген зерттеулер бойынша көпшілік адамның қабілеті ата тегіне, яғни тұқым деген қөзқарастықолдайды. Бұл көзқарас бойынша әр адамның қабілеті оған туаберілетін өзіндік табиғи қасиет.
Бірақ қабілеттілік адамда тек туа пайда болды деп айта алмаймыз. Ол өмір тәжірибесі, тәлім - тәрбие нәтижесінде дамиды.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне - талант, дарындылық, данышпандықсияқты қасиеттер жатады.
Талант- бұл адамның белгілі бір істі өз бетімен жәнеойдағыдай орындауға қабілеттіктердің қиысып келуі. Кейде балаларда математикалық және техникалық таланттары өте ерте аңғарылды.
Талантты адамдар шығармашылық қызметке ерекшеқабілеттілік аңғартады. Әдебиет пен өнер саласында құндышығармаларды дүниеге әкеледі, ғылым мен техника саласындакүрделі теориялық және практикалық міндеттерді ойдағыдай шешуге қабілетті.
Дарындылық- адамның белгілі бір іске деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандайда бір саласында өзін ерекше қырынан көрсетуі. Қоғамдық өмірде, ғылымда, әдебиетте, өнердежәне т.б. жаңалықты аша білетін дарынды адамдар. Қазақ халқының ғүлама ойшылдары Абай, Шоқан, Ыбырай, Мұқтар, Қаныш – сирек кездесетің дарынды тұлғалар. Дарынды тұлғалардың қатарына А.С.Пушкинді, М.В.Ломоносовты жатқызуға болады.
Данышпандық(гений) таланттың, дарындылықтың және адамның ақыл ойы мен іс-әрекетінің ең жоғары дәрежесіне көтерілуі.