Дріс мнмтіні
Нары задылытарыны негізгі сипаты. Сраным мен сыным теориясыны негіздері
Нарыты негізгі сипаты
Сраныс заы. Сранысты исыы
Сыныс заы. сыныс исыы
Икемділік тсінігі.
Масаты: Нарыты жетілген бсеке жне жетілмеген бсеке жадайындаы ызмет ету ерекшеліктерін арастыру арылы, оларды негізгі тетіктеріні алай ызмет атаратыны крсету, айырмашылытарына талдау жасау. Осы масата жету шін мына сратара жауап іздеу керек:
1. Жеке нарыты микроэкономикалы талдауыны ерекшеліктері. Жетілген бсеке, оны шарттары. Жетілмеген бсеке жадайындаы нарыты рылымны негізгі трлері.
2. Сраныс: анытамасы, исыы, заы, икемдiлiгi. сыныс: анытамасы, исыы, заы, икемдiлiгi. Жеке нарыты тепе-тедiк пен теестірілген нарыты баа.
3. Монополия жне монополистiк бсеке. Олигополия. Таза монополия. Табии монополия.
Негізгі тсініктер мен терминдер
Бсеке, Картель, Конгломерат, Концерн, Монополия, Монопсония, Олигополия, Синдикат, Икемділік, иылысан икемділік, Сраныс, Сранысты баалы икемділігі, Сранысты заы, Сранысты исыы, Сранысты табысты икемділігі, сыныс, сынысты заы, сынысты икемділігі, сынысты исыы
Дріс мнмтіні.
Нары, айырбас айналыс-бл категориябар зара тыыз байлансты жне трмысты дегейде жай теестіріледі. Нарыа бір ана анытама беру жеткілксіз. Нары – бл экономикалы проблемаларды тиімді шешуді амтамасыз ететін тауарларды ндіру мен оларды аша кмегімен айырбастау процесінде туындайтын экономикалы арым-атынастарды жиынтыы, шаруашылыты йымдастыру формасы. Нары- оамды ебек блінісімен келісілген жне шаруашылы субъектілерімен шеттелген тауарлы ндіріс дамуыны табии- тарихи процесі нтижесі.Тауар ндірісіні дамуымен атар рынок та дамиды жне крделене тседі жне оны экономистерді талдауы да тередейді.
Нары кпжаты, оны р трлі жаынан зерттеуге болады сондытан да экономикалы дебиеттерде оны кптеген анытамалары бар.
сатып алу жне сату кзарасы бойынша нары сраныс пен сынысты, ндіруші мен ттынушыны зара рекетін арастырады.
- экономиканы йымдастыру формасына арай – нарыты экономиканы іс- рекет етуіні оамды формасы деп атайды.
- рынокты атысушы позициясы бойынша нарыты шаруашылы тлаларыны арасындаы оамды формасы.
Рынок (нары)– бл дайы ндірісті барлы буынында: ндіріс, блу, айырбас, ттыну жне сатумен сатып алу арылы жзеге асырлатын йымды- экономикалы атыстарды жйесі.
Нарыты субъектілеріне жататындар: сатушылар мен сатып алушылар (й шаруашылыы, фирмалар, мекемелер мемлекет). Нары объектілеріне жататындар: тауарлар мен ашалар. Тауарлара жататындар: ндірілген нім мен атар ндіріс факторлары (ебек, жер, капитал) мен крсетілетін ызметтер.
Нарыты жйені негізгі белгілірі мыналар:
- ндіріс рал жабдытарыны жеке меншікті олында болуы;
- ксіпкерлік еркіндікті болуы;
- экономикалы байланыстарда тек соы пайданы кзделуі;
- экономикалы коньюктураа байланысты нарыты зін- зі реттеуі;
- ндірушілер жмысына мемлекет тарапынан мейлінше аз араласу.
Артышылыы:згеретін жадайлара тез бейімделу жне икемделу; шыындарды азайту жне пайданы кбейту масатымен жаа технологияларды оперативті олдану; шешім абылдауда, келісім жасауда ндірушілер мен ттынушыларды туелсіздігі; р трлі ажеттіліктерді керекті млшерде жне жоары сапамен анааттандыру абылеті.
Кемшіліктері:нары ебек пен табыса ыты кепіл бермейді; оамда тесіздікті туызады; тауарлар мен ызметтерді жымдасан трде ндіруге ынта тудырамайды; нары леуметтік ажетті тауарларды ндіруге емес, ол ашасы бар елді ажетін анааттандыруа баытталан.
Нарыты маызды элементтеріне нарыты инфрарылым жатады. Нары тауар биржаларыны ктерме жне блшек саудаларынан ралып, ызмет етуін талап етеді. Нары экономикасыны рекеттеріні механизмі ш басты принциптерге негізделеді.
- маржиналы (шекті) талдау
- балама тадау шыындарына
- экономикалы рационалдыа
Нары мынадай негізгі ызметтерді атарады:
1. Апаратты ызмет; 2. Делдалды ызмет; 3.Баа белгілеу ызметі ; 4. Реттеушілік ызметі 5. Санациялы ызмет.
Нары механизміні негізгі элементтеріне жататындар: баа, сраныс пен сыныс, бсеке. Сраныс пен сынысты ара атынасыны згерістеріне байланысты баалар алыптасады.
Бсеке - нарыта реттеушілік ызметін атарады. А. Смит – бсекені нарыты - «Крінбейтін олы» деп атаан. Бсеке арылы нарыты субъектілері з пайдасына арай рекет етіп, ттас боланда оам шін тиімділікті негізін алайды. Осы айтылан элементтерді зара атынасы арылы нары алыптасады. Бсеке – нары субъектілеріні пайданы барынша лайтуа, яни ойылан масатты жзеге асыру жолында ндірісті аса олайлы жадайлары шін ксіпкерлерді зара крес атынастар ретінде крінетін экономикалы жарысы.
Жетілген бсеке нарыы – кез келген сас (бір-бірін ауыстыратын) тауарларды сататын сатушылар мен сатып алушыларды кптеген рамынан туады. Бірде бір сатып алушы мен сатушы жеке дара сранысты, нарыа тауарды тсуін немесе оны баасын баылай алмайды. Сатушы бааны нарыты баадан жоары оюа дрмені жетпейді. Себебі, сатып алушы зіне ажетті млшерде тауарды нарыты баамен еркін ала алады. рбір сатушы бір ана тауар німін сатады. Бл нарыа кіру де шыу да жеіл.
Жетілмеген бсекеандай да тауарлар мен ызмет трін ндірудегі ерекше ндірушіні пайда болуы. Жетілмеген бсекені бірнеше трлері бар: монополия, олигополия, монополистік бсеке.
Монополия – ерекше тауарды бір ана сатушысы, монопсопия – тауарды бір ана сатып алушыны болуы. Сипатына жне пайда болу себептеріне байланысты монополияны блуге болады:
1. Табии монополия – сирек кездесетін жне ндірілмейтін ндіріс факторына биіктеу жадайында пайда болады (ттынушылара – су отын, энергия уатын, газ беру жне т.б. фирмалар).
2. Жасанды монополия - фирмаларды бірігу жне келісу нтижесінде пайда болады.
3. Кездейсо монополия - з шеберіндегі ттынушыларды сраныстыны сыныстан уаытша артуы жадайында пайда болады.
Монополияны пайда болуыны басты себебі- ндірісті жне капиталды шоырлануы.
Сраныс пен сыныс нарыты экономиканы е маызды элементтері. Сраныс ашалай камтамасыз етілген ттынушыны ажеттілігі немесе сраныс тлем абілеттілігі бар ажеттілік. нды трыдан сраныс осы ажетті тауарларды санасын райды.
Сраныс заы – тауар баасы мен сраныс клемі арасындаы кері атынасты крінісі, яни тауара баа тмендегенде ттынушы оны кп млшерде сатып алады. Егер тауара баа ссе, оан деген сраныс азаяды.
Сранысты исыы – бл сраныс заыны графиктегі крінісі, яни бл сызытаы нктемелер белгілі бір уаыттаы ттынушыны тауарды андай баамен жне анша млшерде сатып алатын ммкіншіліктерін крсетеді. 7.1. графиктегі клдене осьте сраныс клемі (Q), ал тікелей осьте (Р) – тауарды баасы, сранысты исыы (Д).
Нарыты сраныс кптеген факторларды серімен алыптасады. Сраныса баадан баса да баасыз факторлар серін тигізеді:
1. Ттынушыларды табысы. Табыс скен сайын ттынушыларды сранысы да седі.
2. Ттынушыларды саны. Ттынушылар саны молайан сайын сраныс та седі.
3. Ттынушыларды таламы (натуы, натпауы, жаа лгідегі тауарлар)
4. Бірін бірі алмастыратын жне бірін - бірі толытыратын тауарларды бааларыны згеруі.
- Егерде тауарлар бірін - бірі толытыратын болса (автомобиль жне бензин), онда бір тауарларды (автомобиль) баасыны суі екінші тауара (бензин) деген сранысты азаюына келеді.
- Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май жне маргарин), онда бір тауарды (май) баасыны суі екінші тауара (маргарин) деген сранысты лаюына келеді.
5. Келешектегі згерістерді кту: инфляциялы жне топшылы жадайдаы згерістер бгінгі кндегі сранысты суіне келеді.
| 7.1. графигі . Сранысты исыы | 7.2. графигі. Сраныс исыыны жылжуы |
              Р
Р1 А
Ро В
D
|  
Р
D1
D
Do
Q
|
| Бааны згеру серінен сраныс клеміні згеруі сраныс исыыны з бойымен жылжуынан крінеді. | Баасыз факторларды сері сранысты згеруіне келеді,ол исы сыздыты орнынан жылжуынан крінеді: оа - жоары (суі); сола – тменге (азаюы). |
сыныс – бл ндірушіні белгілі бір уаытта, белгілі бір баамен нарыта сатуа дайындаан тауарларыны саны. сыныс заы – бл баа мен сатылатын тауар саныны арасындаы тікелей атынас, яни тауарды баасы скен сайын оны сатуа дайындаан саны да молаяды (баса жадайлар траты боланда) жне де керісінше.
сынысты исыы – бл сыныс заыны графиктегі крінісі, яни бл сызыты нктелері бааларды белгілі бір мерзімде згеруінен сатушыларды нарыта анша тауар сынатынан крсетеді.
сыныса баадан баса да баасыз факторлар серін тигізеді:
1. Ресурстарды баасы. Ресурстар баасыны суі сынысты азаюына келеді.
2. Технология. Технологияны жетілдірілуі сынысты суіне келеді.
3. Бірін бірі алмастыратын жне бірін бірі толытыратын тауарларды баасы.
4. Келешекте инфляциялы жне тапшылы жадайларды згерістерін кту.
5. Бсекені дегейі
6. Салытар жне субсидиялар. Салы ставкасыны суі сынысты азаюына, субсидияны берілуі – сынысты суіне келеді.
7. сыныса ндірісті даму барысында уаыт аралыы да серін тигізеді. ыса мерзім кезеінде ндіруші сынысты клемін згерте алмайды.
Графикке сыныс исыын саланда тікелей осьте тауарды баасы (Р), клдене осьте сынысты клемі (S). исы сызы шыып келе жатан баытта болады.
 7.3. графигі. сыныс исыы
| 7.4. графигі.. сыныс исыыны жылжуы |
               Р
S
Р1 A
| Р S1 S0 S2 Q |
| Бааны згеруінен сынысты клеміні згеруі сыныс исыыны з бойымен жылжуынан рінеді. | Баасыз факторларды сері сынысты згеруіне келеді: ол исы сызыты орнынан жылжуынан крінеді: оа – тменге (суі), сола – жоары (азаюы). |
Баа механизмі жне бсеке арылы сраныс пен сыныс зара байланыста болады. Бл байланыс нарыта тепе-тедік жадайы орнауына ммкіншілік келеді. Нарытаы тепе-тедік жадайы сраныс пен сынысты тедігінде орнайды. Бл жадайда тедік баа мен тедік клем алыптасады.
Тедік баа – бл сраныс пен сынысты тедестіретін, сраныс пен сыныс исыыны иылысуы арылы пайда болан баа.
Егерде нарыты баа – Р1 тедік баадан - Ре тмен болса, нарыта тауарды тапшылы жадайы орнайды яни сраныс клемі сыныс клемінен артады. Егерде нарыты баа Р2 тедік баадан жоары болса, онда артышылы орнайды, яни сыныс клемі сраныс клемінен артады.
Сраныс пен сыныс кптеген факторлардан туелді жне осы факторларды згеруіне арай олар да згереді. Икемділікті маынасы осындай зара згерістерден туындайды.
Икемділік - бл белгілі бір факторды 1% згеруіне жауап ретінде сраныс пен сынысты анша процентке згергенін анытайтын крсеткіш. Ол крсеткіш проценттік згеру атынастарымен аныталады.
Сранысты баалы икемділігі – тауар баасыны 1% згеруі сол тауара деген сранысты анша процентке згеретінін крсетеді, яни бл крсеткіш сраныс клемні осы тауар баасыны згеруіне сезімталдыын анытау шін олданылады. Q%
ЕPD =
Р%;
Q%
ЕPD =
Р%;
Q%
ЕPD =
Р%;
Q%
ЕPD =
Р%;
Q%
ЕPD =
Р%;
Q%
ЕPD =
Р%;
Q%
ЕPD =
Р%;
Q%
ЕPD =
Р%;
Сранысты табысты икемділігі – бл крсеткіш ттынушы табысыны 1% згеруі осы тауара деген сранысты анша процентке згеретінен крсетеді. Бл коэффициент тауарды сапалылыын анытайды.
Бірін - бірі алмастыратын жне толытыратын тауарларды боландыынан, бір тауарды баасыны згеруі екінші тауарды сраныс клеміні згеруіне сер етеді. Бл байланысты анытау шін сранысты иылысан икемділігі деген крсеткіш олданылады. Бл крсеткіш У тауарыны баасы 1% -ке згерген кезде Х тауарынан сраныс клемі анша процентке згеретінін крсетеді
сынысты икемділігі – бл бааны 1% -ке згеруі сыныс клеміні анша %-ке згеретінін анытайтын крсеткіш.