Алкандарды изомерлері мен атаулары

Аминдер — молекуласындаы бір немесе бірнеше сутек атомы амин тобына (-NH2) алмасан кмірсутектердітуындылары. Амин тобымен байланысан радикалды табиатына байланысты аминдер алифатты жне ароматтыболып блінеді.Аминдерді аммиактаы сутек атомдарыны орнын радикал басан аммиакты туындылары деп те арастыруа болады.Молекуласындаы амин тобыны санына байланысты аминдер: моноаминдер, диаминдер, полиаминдер болып блінеді. Атаулары мен изомерлеріХалыаралы (ИЮПАК) атау жйесі бойынша кмірсутектерді нмірлеп, кмірсутектерді атына амин, диамин немесе триамин деген сз осып атайды. Аминдерге кміртек аасыны жне функционалды топты орнына байланысты изомерлену тн.[1] Алу жолдары

1. Аминдерді нитроосылыстарды катализатор (Pt, Pd, Ni) атысында тотысыздандырып алады:

R – NO₂ + 3H₂ R – NH₂ + 2H₂O

ндірісте анилинді алу нитробензолды катализатор (Pd, Pt, Ni) атысында тотысыздандыруа негізделген:

C₆H₅NO₂ + 3H₂ C₆H₅NH₂ + 2Н₂O

Н.Н. Зинин (1842 жылы) нитробензолды ккіртсутекпен тотысыздандырып, анилин алан:

Нитробензолды шойын жоасы мен тз ышылы атысында тотысыздандырып та алады. Атом кйінде сутек блініп, ол нитробензолды тотысыздандырады:^[1]

Fе + 2HCl FеСl₂ + 2Н

C₆H₅ - NO₂+ 6Н C₆H₅ - NH₂ + 2Н₂O рлысы: Аминдер асиеттеріні аммиака сас болуы, оларды электронды рылысымен тсіндіріледі. Аммиак молекуласында азот атомыны ш электроны ковалентті байланыс тзуге жмсалады да, жп электроны бос болады. Аминдер молекуласыны рылысы да аммиака сас, азотты ш электроны коваленттік байланыста болады, ал бір электрон жбы бос болады:^[1]

Аминдерді химиялы асиеттері

тздар тзуі. Аминдер амиак сиаты минералды ышылдармен тздар тзеді

 

R₂NH+HCI-^NaOH-->R₂NH*HCI-->R₂NH+NaCI+H₂O

Ацильдеу Ацильдеуші реагент ретінде хлор ангидридтер, ангидридтер, крделі эфирлер олданылады.Бл реакцияа 1жне 2-шілік аминдер тседі, ал 3-шілік аминдермен реакция жрмейді.Реакция нтижесінде амидтер тзіледі.

O O

RNH₂+CI-C-R^/ -->R-NH-C-R + HCI

Тотытырыштарды сері: 3-ік аминдер асын ышылдармен сер еткенде 3-лік амидтерді N-оксидіне айналады.

 

(C₂H₅)₃N-^/O/-->(C₂H₅)₃N--->O

№3

1.Алкандар — молекула рамындаы кміртек атомдары зара тек дара -байланыстар арылы байланысан жалпы формуласы C_nH_2n+2 болатын алифатты аныан кмірсутектер.

Алкандарды изомерлері мен атаулары

Изомерленуді бірнеше себебі болатынын ткен таырыптардан білесідер. Алкандара рылымды (кміртек аасыны) изомерлену тн. Ол молекуладаы кміртек атомдарыны зара орналасуынан болады. Тарматалмаан кміртек тізбегі нормалді изомер деп аталады.Алкандарды изомерленуі бутаннан (С₄Н₁₀) басталады. Бутанны молекуласында барлы кміртек атомдары тізбектеліп орналасады (н-бутан). Ал изобутанда кміртек атомдары тарматалып байланысады, негізгі кміртек тізбегі ш атомнан трады да, 4-кміртек атомы зіліп, бйірінен 2-кміртекпен байланысады.Тарматалан изомерлерде радикалдар р трлі орналасуы ммкін.осылыс рамындаы кміртек атомдарыны сандары скен сайын изомерлерді сандары да кбейе береді.Алкандарды бастапы трт кмірсутегі тривиальді аттармен аталады: метан, этан, пропан, бутан. Ал бесінші кмірсутек— пентаннан бастап грек сандарына -ан жрнаы жаланып аталады.Рационалды атау бойынша кмірсутектер бір немесе бірнеше сутек атомдары радикалдара алмасан метанны туындылары ретінде арастырылады. Егерформулаларда бірдей радикалдар айталанса, грекше ди-, три-, тетра-, т.б. сандармен крсетіледі. Метан кміртегіні негізі етіп е кп тарматалан кміртек атомы алынады.^[1]

Кміртек атомдары баса кміртектекді ртрлі сандарымен - 1,2,3,4мен байланыса алады соан байланысты С атомдары біріншілік,2,3,4лік болып блінеді. сол сияты кміртек радикалдары да біріншілік,2,3лік болып блінеді.

2.Ннтроосылыстарды химиялы асиеті, ондаы нитро топтаы бес валентті азотты табии ерекшелігіне байланысты. Нитроосылыстарды классикалы формуласы тмендегідей рнектеледі:

рамында озалыш -жадайдаы сутек бар біріншілік жне екіншілік нитроосылыстар оксоосылыстармен осылып, конденсациялану реакциясына тседі.

Нитроосылыстар альдегидтер жне кетондармен рекеттескенде -нитроспирттер ралады. Бл рсакцияларда нитрокосылыс анионы карбений анионы іспеттес рекеттеседі:
Нитрокосылыстар активтелген олефиндермен конденсацияланады. Оны Михаэл реакциясы деп те атайды. Мысалы, активтелген акрил ышылыны туындысын алайы:

Нитрокосылыстардаы активті сутек атомы негіздерді атысуымен галогендерде алмасады. Бл реакция кмегімен біріншілік нитроосылыстарды екіншіліктен айыруа болады.

Жоарыдаа тедеулерге-араанда нитропропан бромны екі атомын, ал оны изомері 2-нитропропан бромны бір атомын осады.
Нитротопа 2-жадайда орналасан активті сутек атомы біріншілік нитроосылыстара азотты ышылы сер еткенде нитрозо топа алмасып, нитрол ышылдарын тзеді.
Ал екіншілік нитроосылысты алса, мндай реакция нтжесінде псевдонитрол тзіледі:

Азотты ышылмен жргізілген реакциялар біріншілік жне екіншілік нитроосылыстарды бір-бірінен ажыратуа кмектеседі. Нитроосылыстарды маызды реакцияларыны атарына оларды тотысыздандыру реакциясы жатады. Бл реакцияны жргізу жадайына байланысты р трлі азоторганикалы осылыстар алуа болады.

Нитротоптарды толы тотысыздандыру оларды амин тобына айналдыруа ммкіндік туызады. сіресе, бл реакция ароматты осылыстар шін маызды. Онымен анилин жне оны туындылары синтезделеді. Бл реакцияны крнекті орыс химигі Н. Н. Зинин ашан: ндірістік жадайларда бл реакция шін мырышты opна арзандау шойын нтаы (гіндісі) олданылады. Соы кезде бл діс згеріп, никель, палладий немесе мыс сияты катализаторлар кмегімен жргізіледі.

№4 Органикалы осылыстарды классификациясы:Органикалы осылыстарды негізгі ш белгісі бойынша класстара бледі:1.С анасыны рылымы 2.Еселік байланыстарды бар жоы 3.Функцияналды топтарды трлері.Е негізгі белгі - С аасыны рылымы.Ол былайша органикалы осылыстарды 3 негізгі топа бледі.1.ациклді осылыстар,яни кміртек атомдары тйыталмаан ашы тізбектер райды.2.карбоциклді осылыстар,молекула рамында тек кміртек атомдарынан ралан циклдар немесе саиналар бар осылыстар.Бларды зі ациклді-циклогексан жне ароматты-бензол болып блінеді.3.Гетероциклді осылыстар,блара цикл рамына кміртектен баса элементтер О,S,N тб кіретін осылыстар жатады.Еселік байланыстарды бар-жоы бойынша органикалы осылыстар анныан аныпаан болып блінеді.Функцияналды топтарды тріне арай:1.спирттер OH фунц тобы 2.карбонильді осылыстар >С=O ф.т.карбон ышылдар -СООН ф.т. аминдер -NH₂ ф.т болып блінеді.

Функцияналды топ-органикалы осылысты осы классына жататыны анытайтын атомар немесе атомдар топтары.Бір молекуладан екіншісіне ауысатын кмірсутек бліктерін радикалдар деп атап R деп белгілейді.Оргникалы радикалдар-бір немесе бірнеше сутек атомы зілген кмірсутек молекуласыны алдыы.

2. Оксиышылдар деп, рамында карбоксил топтарынан баса бір немесе бірнеше гидроксил топтары бар органикалы карбон ышылдарын айтады. Оксиышылдарды негізділігі карбоксил тобыны санымен таайындалады. Гидроксилдерді саны, оны ішіне карбоксил топтарыны рамындаы гидроксилдері бар, оксиышылдарды атомдылыын таайындайды. Мысалы, ст ышылы СН₃—СНОН—СООН — бір негізді екі атомды ышыл, алма ышылы НОСО—СНОН—СН₂— СООН — екі негізді ш атомды, шарап ышылы НОСО— СНОН—СНОН—СООН — екі негізді трт атомды.Оксиышылдар аттарын кбінесе, здеріне сйкес карбон ышылдарыны окситуындылары ретінде алады. Сонда, гидроксил жне карбоксил топтарыны орналасу орындары грек алфавитіні ріптерімен крсетіледі, мысалы, а-оксипропион СН₃—СНОН—СООН, -оксипропион НОСН₂—СН₂—СООН. Систематикалы номенклатура бойынша оксиышылдарды аттары карбон ышылдарыны аттарынан шыарылады сйтіп, сол атты басына спирттерге тн окси деген сз осылады (гидрокси). Нмірлеу детте карбоксил тобынан басталады. Мысалы, ст ышылын 2-оксипропан ышылы деп атауа да болады.
. Алу дістері. Оксиышылдарды рамына гидроксил тобын енгізіп, ышылдардан немесе рамына карбоксил тобын енгізіп, спирттерден алуа болады. 1. Оксиышылдарды галогеналмасан ышылдарды гидролздендіріп алу. Бл діс сіресе -оксиышылдарды синтездеу шін олайлы: -галогеналмасан ышылдар карбон ышылдарын галогендендірсе оай алынады, суа араластырып ыздыранны зінде ешандай осалы процессіз-а ышылды галогені суды гидроксилімен оай алмасады:
СН₃—CHC1—СООН+НОН СН₃—СНОН—СООН+НСl
Алкоголяттармен -галогеналмасан ышылдарды эфирлеріне рекет жасап оксиышылдарды жай эфирлері алынады.



2.Оксинитрилдерді сабындануы. Оксинитрилдерді гидролизі -оксиышылдар береді. Бл -оксиышылдар алуды кбірек олданылатын дістеріні бірі:

4. аныпаан ышылдара суды осылуы. Акрил ышылы, мысалы, H₂SO₄ барында су осып алып -оксипропион (гидракрил) ышылын тзеді.
1.1.3.Химиялы асиеттері.
1. а-Оксиышылдар карбон ышылдарына айналып оай тотысызданады, мысалы иодты сутекпен рекеттестіргенде:

2.Сйытылан ышылдармен араластырып айнатса -оксиышылдар ыдырап мырса ышылын бліп шыарады:
3. ыздыранда -оксиышылдар су бліп шыарып цикльді крделі эфирлер лактидтер тзеді.

4. -Оксиышылдар суды элементтерінен айырылып аныпаан ышылдар береді. Сусыздануды ол баыты карбоксил тобына крші орналасан сутек атомдарыны ктерікі озалмалы болуына байланысты:

№5 1.Электртерістігі жоары атомны коваленті байланысты сигма электрон жбын зіне арай ыыстыру абілеті индуктивті эффект деп аталады. Индуктивті эффект он жне теріс болады.егер атом електрон жбын зінен кері ыыстыратын болса ол он индуктивті эффект деп аталады. +Lдеп белгіленеді.мнын нтижесінде атом зі ішнара о заряда ал крші атом ішінара теріс заряда ие болады. керсінеше атом немесе радикал сигма электрон жбын зіне тартып, крші атомны электрон тыыздыын томендетсе ол теріс индуктивті эффект деп аталады жне -L эффект деп белгіленеді. Мнын нтижесінде ватом ішінра теріс заряда ал крші атом ішінара он заряда ие болады. аныпаакн осылыстарда сіре осаврланан ос байланысы бар немесе ароматты осылыстарда электрон ыысуы згеше болады. мндай электрон донорлы жне акцепторлы осылыстарда пи электрон блты ыысады.онын нтижесінде ос байланысты жйені бір шында он келесі шында теріс заряд пайда болады.ос байланысты жне ароматты осылыстарда байалатынт бл былыс мезомерлі эффект деп аталады.
2.алкандарды химиялы асиеттері

Алкандар орынбасу, айырылу изомерлену жне тотыу реакцияларына тседі. Алкандарды баса кмірсутектермен салыстырандаы бір ерекшелігі — оларды рамындаы кміртек атомдарыны валенттіктері толыымен сутек атомдарымен аныан. Сондытан алкандар осылу реакцияларына тспейді.Алкандар рамындаы таы бір ерекшелік — оларда едуір берік коваленттік -байланысты болуы. Бл байланысты полюстігі тмен, сондытан алкандар, негізінен, SRмеханизмі бойынша реакциялара тседі. С—С байланыс едуір ата жадайда зіліп, реакцияа иын тседі. Алкандарды парафиндер деп аталу себебі осы.Алкандар химиялы реакциялара энергия берген (ыздыру немесе ультраклгін сулелерді серінен) жадайда ана тседі. Реакция барысында кміртек пен сутек С—Н арасындаы байланыс зіліп, сутек атомы баса атомдар мен атом топтарына алмасады немесе кміртек атомдарыны С—С араларындаы байланыстар зіледі. Алкандар полюссіз осылыстар боландытан, байланыстарды зілуі негізінен радикалдар тзе, гомолиттік механизм бойынша жреді.1. Галогендену реакциялары — алкандарды практикалы маызды реакцияларыны бірі, жарыты немесе жоары температураны серінен іске асады. Жарытысерінен жретін реакциялар фотохимиялы реакциялар деп аталады. Алкандарды галогендермен орынбасу реакциялары хлормен жеіл, броммен иындау, йодпениын жреді. Ал фтормен опарылыс тзе жретін боландытан, реакцияны инертті газ атысында сйылтып жргізеді. Сутектерді орнын галогендерге алмастыранда, алкандардыц галогентуыидылары тзіледі.Метанны хлорлану реакциясы жарыты ([h—"аш ню" арылы жары кванты белгіленеді) немесе температураны серінен жреді. Реакция метанны хлортуындылары мен хлорсутек тзе жреді:

СН₄ + Сl₂ СН₃Сl +HCl

CH₃Cl + Cl₂ CH₂Cl₂+ HCl

CH₂Cl₂ + Cl₂ CHCl₃ +HCl

СНСl₃ + Сl₂ ССl₄ + HCl

Айырылу (ыдырау)реакциялары ыздыранда жреді. Метанды бдан да жоарыра температурада ыздыранда (1500°С), реакция аныпаан кмірсутек — ацетилен тзе жне сутек бле жреді: 2СН₄ НС = СН + ЗН_{2 Алкандар 500°С-тан жоары температурада кміртек атомдары арасындаы С—С байланыстары зіле айырылады. Нтижесінде, рамы арапайымдау, кміртек атомдарыны сандары азыра кмірсутектер (аныан немесе аныпаан) тзіледі. Бл процесс крекинг деп аталады.}Изомерлену реакциялары барысында С—С байланыстары зіліп, тзу кміртек тізбегі тарматалана айналады.Изомерлену процесі ршіткі (АlСl₃) атысында жне ыздыранда (-400 °С) жреді.Тотыу реакциялары СН₄ + 2O₂ СO₂ + 2Н₂O Н =-890 кДж/моль

№6 Алкадиендер — аныпаан кмірсутектерді маызды трлеріні бірі.Алкадиендер - рамында екі ос байланысы бар, жалпы формуласы С_nН_2n-2 болатын аныпаан кмірсутектер.Алкадиендерді кысартып диен кмірсутектері деп те атайды. ос байланысты орналасуына боиынша диендер былай блінеді:1.щс баиланыстар крші орналасан диендер-аллендік немесе кумулденген ос байланысты диендер.мыс.аллен.2.ос баиланыстар бир жай баиланыспен блінген яни 1,3 орындарда ос баиланысы бар диендер осарланан ос баиланысты диендер деп аталады.3.ос баиланыстар 2 немесе одан да кп жаи баиланыстар арылы блінген диендер ошауланан диендер деп аталады.Диен кмірсутектеріні изомериясы 2 фактора баиланысты:1.кміртек аасыныі рылымы 2.ос баиланысты орны ИЮПАК номенклатурасы боынша 2 немесе оданда кп ос баиланысты болуы дие,триен тб жрнатарымен белгіленеді.Барлы ос баиланыстарды орындары е аз номірге ие болатындаи етіп номірлейді.Сонымен атар ке таралан диендерді тривиалды аттары да бар,мыс,дивинил.изопрен. Алкадиендерді рылысын бутадиен-1,3-ті мысалында арастырайы. Зерттеулерді нтижесінде, бутадиен-1,3-ті молекуласындаы барлы атомдарды бір жазытыта жататыны белгілі болды. С₁ мен С₂ жне С₃ пен С₄ кміртектерді арасындаы ос байланыстар этиленні ос байланысынан (0,134 нм) грі зындау (0,136 нм), ал ортадаы дара байланысты зындыы алкандарды дара байланысынан (0,154 нм) грі ысалау (0,146 нм) болатыны аныталды.

2. Этиленні (этенні) С₂Н₄ рамында бір ос байланыс бар. Этиленні рылымды формуласы: СН₂ = СН₂.Этилен молекуласында р кміртек атомы екі сутек атомдарымен дара байланыстармен байланысады жне зара ос байланыс арылы жаласады.Этиленді алу.Химиялы белсенді боландытан аныпаан кмірсутектер таза кйінде табиатта те сирек кездеседі. Этилен атарыны кмірсутектерін жоары температурада сутек бле отырып, алкандарды айыру арылы алады. Мысалы, этаннан этилен алуды арастырайы: С₂Н₆ С₂Н₄ + Н₂Физикалы асиеттері.Этилен — тссіз, иісі жоа тн, ауадан аздап жеілдеу, суда нашар еритін, жаныш газ.Химиялы асиеттері1. Этилен ауада жарыраан жалын шыарып жанады: С₂Н₄ + 3О₂ 2СО₃ + 2Н₂О

2. осылу реакциялары тн. а) ршіткі (никель, платина) атысында этилен сутекті осып алып этана айналады: Немесе осы реакцияны ышамдап жазса:С₂Н₄ + Н₂ С₂Н₆ ) Этилен галогендерді осып алады. Ол броммен рекеттескенде бромны ызыл оыр тсі жойылып, тссіз дибромэтан тзіледі:

СН₂ = СН₂ + Вr₂ ВrСН₂ — СН₂Вr немесе С₂Н₄ + Вr₂ С₂Н₄Вr₂ (дибромэтан) Бл этиленні сапалы реакциясы, бромны тссізденуі бойынша этиленні бар-жоын анытауа болады. б) Этилен ос байланыс арылы су молекуласын осып алып, этил спиртін тзеді: Н₂С = СН₂ + Н—ОН Н₃С — СН₂ОН немесе С₂Н₅ОН Бл реакцияны нерксіптік маызы зор. азастанда Шымкент пен Атырау химия зауыттарында осы реакция бойынша этиленнен этил спирті алынады. 3. Этилен полимерлену реакциясына тседі. Молекула рамындаы ос байланысты біреуіні зілуі нтижесінде этилен молекулалары зара тізбектеліп осылып, полиэтилен тзеді:nСН₂ = CH₂ (-СН₂ - СН₂ -)_n Этилен мен оны туындыларыны олданылуыЭтиленні жеміс-жидектерді пісуін тездететін ерекше асиеті бар.Этиленнен трмыс пен техникаа аса ажетті полиэтилен, этил спирті, хлорэтан, дихлорэтан, т.б. заттар алынады.Полиэтилен — диэлектрик, сондытан ошаулаыш материал ретінде электротехникада олданылады. Су мен газды ткізбейтін боландытан, полиэтилен таамды, німдер мен р трлі бйымдарды орап сатауа жне лпек абыршытар мен бырлар жасауда олданылады. Сонымен атар жылыжайлар мен саяжайларда шыныны орнына кеінен пайдаланылады.

№7Спирттер(аыл. spіrіt) – рамында бір не бірнеше гидроксил топтары – (–ОН) болатын кмірсутек туындылары. Гидроксил. тобыны санына арай бір, екі, ш, трт жне кп атомы. Женева номенклатурасы бойынша кмірсутек атына “ол” жрнаын жалайды (мысалы, этанол, бутанол, диол, триол, т.б.). Кейде ОН тобыны орнын крсетіп атайды (мысалы, пропанол-2, пропандиол-1, 3), бдан баса спирттерді тарихи алыптасан атаулары да олданылады (мысалы, этил спиртін – шарап спирті, метил спиртін – ааш спирті деп атайды). Бір атомды алифатты спирттер улы (мысалы, метанол – жйке жне тамыра оздырыш сер етеді, этанол – сйы есірткі, за сер еткенде жйке, ас орыту, ан тамыр, бауыр, т.б. ауруларын тудырады).

спирттердін изомериясы 2 фактора байланысты:1.С анасыны рлымы 2.ОН тобынын орны.

2

№8 Орынбасу реакциясы.Орын басу реакциясы дегеніміз (S) молекула рамындаы атомды топтарды баса молекула рамындаы атомды топтармен алмасуы.R-СН₃ + С1₂ R-СН₂С1 + НСІ — хлорлау реакциясы R-СН₂СІ + AgNO₃ R-СН₂NO₂ + AgСІ-нитрлеу

осылу реакциясы дегеніміз (А) аныпаан молекуладаы -байланысы зіліп, екі атом немесе екі атом тобыны осылуы. Байланысты зілуі гомолитикалы та, гетеролитикалыта жолмен жруі ммкін, демек осылу реакциялары рі радикалды, рі ионды сипатта болады.

СН₂= СН₂ + Н₂ СН₃ - СН₃ гидрогендеу реакциясы R-CH=CH₂ + HBr R-СHBr-CH₃ гидрогалагендеу

Айырылу реакциясы дегеніміз (Е элиминирование) молекула крамынан жай не крделі затты блініп шыуы. Бл реакциялар кбінесе гетеролитикалы жолмен жреді.

арастырылан ш типтен баса органикалы химияда тотыу, тотысыздану жне айта тотытану реакциялары жреді. Тотыу молекуланы тікелей отегімен рекеттесуі, немесетотытырыш серінен сутегін жоалту.

Тотысыздану молекуланы сутекті осып алуы немесе оттегіні беліп шыаруы.

R – CHO + H₂ R-CH₂OH R-CH₂NO₂ + 3H₂ R-CH₂NH₂ + 2H₂O

айта топтану реакцияларына барлы изомерлену реакциялары жатады. Молекуланы рам бліктеріні байланысу тртібіі езгеруіне немесе оларды кеістікте орналасутртібіні згеруінен болатын реакциялар, реакцияа тскен зат пен реакциядан шыан зат рамы бірдей болады.

СН₃- СН₂-СН=СН₂ СН₃-СН=СН-СН₃

Бутен-1 Бутен-2

Кейде бір изомерді екіншіге айналуы тек бір атомны орнын ауыстыру арылы болады, мндай былысты таутомерия деп атайды.

2. Кпатомды спирттер.Кп атомды спирттер кмірсутектерді рамында бірнеше гидроксил тобы бар туындылары. Кпатомды спирттерге этиленгликоль С₂Н₄4(ОН)₂, глицерин С₃Н₅(ОН)₃, ксилит С₅Н₇(ОН)₅, сорбит С₆Н₈(ОН)₆, т.б. жатады. Екі гидроксил тобы бар спирттерді гликолъдер немесе алкандиолдар деп атайды. Жалпы формуласы: С_nН_2n(ОН)₂. Аталуы. Халыаралы атаулар жйесі бойынша сйкес аныан кмірсутек атына диол немесе триол жрнаын осып, гидроксил тобы байланысып тран кміртекатомыны нмірі крсетіледі.

Глицерин СН₂ОН — СНОН — СН₂ОН — ттті дмі бар тссіз, оймалжы сйыты. Суды жасы сііретін, гигроскопиялы зат. Кп млшерде химия жне тама нерксібінде олданылады. Глицерин гигроскопиялы зат боландытан, теріні жмсартатын асиетіне байланысты парфюмерияда, былары нерксібінде пайдаланады. Сонымен атар глицерин опарылыш заттар жне дрі-дрмектер ндіруде медицинада олданылады. Дикарбон ышылдары жне оларды туындыларымен глицеринді рекеттестіріп, полимерлі осылыс — полиэфир алады.этиленгликоль СН₂ОН - СН₂ОН жне глицерин СН₂ОН - СНОН - СН2ОН. Оларды рамында гидроксил тобы боландытан, асиеттері біратомды спирттерге сас. Айырмашылыы — гидроксил тобыны санына байланысты. Этиленгликоль синтездік талшы алу шін жне антифриз ретінде олданылады. Глицерин былары нерксібінде, дрі-дрмек, опарылыш зат алуа, т.б. олданылады^[1]

№9 Жай эфирлер молекуласындаы екі кмірсутек радикалы оттек атомы арылы байланысан осылыстар. Жай эфирлерді жалпы формуласы: R — О — R'.Алу тсілдеріЖай эфирлер табиатта кездеспейді, оларды синтездік жолдармен алады.1.Минерал ышылы атысында спирттерді молекулааралы дегидратациялап алады:С₂Н₅ОН + НОС₂Н₅ С₂Н₅ - О - С₂Н₅ (диэтил эфирі).2.Алкоголяттарды галогеналкилдермен рекеттестіріп алады:C₂H₅ONa + СН₃І С₂Н₅ - О - СН₃ + Nal (метилэтил эфирі).Крделі эфирлер табиатта ке тараан. Олар биологиялы те маызды осылыстар. Глдер мен жемістерді рамында крделі эфирлер болуына байланысты оларды хош иістері болады. сімдік жне жануарлар майлары крделі эфирлерге жатады

Крделі эфирлер кіші жне лкен молекулалы, аныан, аныпаан, ароматты ышылдар мен спирттерден тзілуі ммкін. Крделі эфирлерді спирттер мен бейорганикалы ышылдарды рекеттестіріп те алады.Алу дістері 1.Крделі эфирлер кбіне табии німдерден алынады. 2.Этерификация реакциясында карбон ышылдары мен спирттерді минерал ышылдар атысында рекеттестіріп, нтижесінде, крделі эфир мен су тзіледі 3.Крделі эфирлерді ышылды галогенангидридтерін жне ангидридтерін спирттермен рекеттестіріп алады. Мысалы:

2. Химиялы асиеттері.Этилен мен оны гомологтары осылу, полимерлену жне тотыу реакцияларына тседі.осылу реакциялары1. Гидрленуі (сутекті осылуы). Алкендер сутекті осып алып, сйкес алкандара айналады. Реакция металл катализаторлар Ni, Pt, Pd атысында жреді. Мысалы, пропенге сутек косыланда, пропан тзіледі: CH₃—CH = CH₂ + H — H CH₃ — CH₂ — CH₃ 2. Галогенденуі (галогендерді осылуы). Алкендер галогендермен рекеттескенде, реакция ос байланыс бойынша жріп, нтижесінде, алкандарды дигалогентуындылары тзіледі. Реакция алкенді галогенні ерітіндісімен кдімгі температурада рекеттестіргенде жреді. Алкендерді бромды сумен (бромны судаы ерітіндісі) рекеттестіргенде, ерітіндідегі бромны ызыл оыр тсі жойылып, тссіз дибромалкандар (С_nН_2nВг₂) тзіледі: Н₂С = СН₂ + Вг₂ ВгН₂С - СН₂Вr Бромдау реакциясы алкендерді сапалы реакциясы болып табылады, бромны тссізденуі бойынша алкендерді сапальщ анытауа болады. 3. Галогенсутпектперді осу. Алкендерге галогенсутектерді осылуы оай жріп, нтижесінде, галогеналкандар тзіледі: H₂C = CH₂ + Н - Сl H₃C - СН₂Сl Галогенсутектерді симметриялы емес алкендерге осылу реакциялары В. В. Марковников ережесі бойынша жреді. Галогенсутекті сутек атомы сутек кп кміртекатомына, ал галоген сутек аз кміртпек атомына осылады: H₂С = СН₃ - СН + Н - Вг Н₃C - СНВг - CH₃ Тотыу реакциялары. Алкендер алкандармен салыстыранда оай тотыады. 4. Алкендерді алыпты жадайда тотыуы. Этиленді калий перманганатыны ерітіндісі арылы ткізсе, оны клгін тсі жойылып кетеді. Бл перманганатты этиленді тотытыратындыын крсетеді. Реакция нтижесінде екіатомды спирт — этиленгликоль тзіледі. 5.ата жадайларда тотытыранда (ккірт ышылы, перманганат немесе хром оспасы катысында) алкен молекуласыны ос байланысы зіліп, оттекті органикалыосылыстар тзіледі: HC₃ - CH=CH - CH₃ + /O/ 2CH₃ - COOH

№10 1. электрон тартышты абілеті жоары осылыстар молекуланы электрон тыыздыы жоары атомдарына женіл осады.мндай рекеттесетін реагенттер электофилдер деп аталады. блардын атысуымен жретін реакциялар электрофилді реакциялар деп аталады. электрофилді орынбасу реакциясы _Se деп белгіленеді. химиялы реакцияларда электрофилдер электорн акцепторлар болып табыладыв. жне элетрондарды абылдайды. электрофилдер катиондар карбакатиондар жне бос электрон орбиталы бар осылыстар болып келеді. Атом ядросына немесе электрон тыыздыы тмен атомдара тартылу абілеті кшті реагенттер нукляфилдер деп аталады. блардын атысуымен жретін реакциялар нуклеофилді реакциялар деп аталады.нукляофилді орынбасу реакциясы S_N белгіленеді. детте нукляофилдер теріс зарядты аниондар болып келеді.олардын блінбеген электрон жптары р-электрон немесе пи байланыстары болады. химиялы реакцияларда нуклеофилдер з электрондарын атом ядросына береді немесе бліседі, сондытан электрон тыыздыы ен тмен атомдармен рекеттеседі.олар электрон донорлары.

2.