ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМІ
Азақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемелекеттік университеті
Досмагамбетова Д.Т.
Қостанай облысының кәдімгі қара топырақтарының
Агроэкологиялық жағдайы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В080100 – Агрономия
Костанай, 2015
Азақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемелекеттік университеті
«Қорғауға рұқсат берілді»
Агрономия кафедрасының
меңгерушісі___________М. Шилов
___ ____________20___г.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: «Қостанай облысының кәдімгі қара топырақтарының
агроэкологиялық жағдайы»
Мамандық 5В080100 – Агрономия
Орындаған Д. Досмагамбетова, күндізгі оқу
Бөлімінің 4 курс студенті
Ылыми жетекшісі Н. Калимов, а-ш.ғ.к., аға
Оқытушы
Костанай, 2015
МАЗМҰНЫ Кіріспе
Қарқынды егіншіліктің алдыңғы мәселелерінің бірі - егістік топырақтардың өнімділігін ұдайы өндіру, қолдау және сақтау болып табылады. Қазіргі уақытта, ҚазАШҒЗИ, КИЗ және т.б ғылыми орталықтардың мәліметтері бойынша Қазақстанның эрозияға ұшырамаған топырақтарында гумус шығыны 60 – 70 %, ал эрозияланған 30 – 40 % құрайды. Сондықтан, шаруалық базасының материалды- техникалық нығаюына қарамастан, соңғы 15 жыл бойы өнім өндірісінің артуы байқалмайды. Егін шаруашылығы өнімінің жалпы жиынынің шектулі факторы республикамызда нгізінен органикалық заттардың жағымсыз балансы болып табылады.
Жалпыланған мәліметтер бойынша Солтүстік Қазақстанның қызғылт және қара топырақтарының гумусының жылдағы шығыны 1,5 т/га құрайды. Көп уақыт бойы органикалық заттардың мұндай төмендеуі аймақтық топырақтың әлсіреуіне әкеліп соқтырды. Сол факторды ескере отырып, гумустың 1 % - ке төмендеуі нәтижесінде дәнді дақылды кем жинау, яғни ең кемінде 1 ц дақылға аз жинауға әкелелді, егер егістік көлемі 4 млн/га болған жағдайда, 400000 т бидай – ға кем өнім алынады. Кәдімгі қара топырақ пен оңтүстік қара топырақтың құрамындағы гумус 2 – 3 есе азайды. Қою – қызғылт топырақта аналогиялық жағдай байқалады.
Белгілі, органикалық заттар топырақтың құнарлы тәртібін реттейді, физикалық – су қасиетіне, топырақ реакциясына, сіңірімдік қасиетіне әсер етеді. Өңделмеген топырақтар құрамындағы гумус тепе – теңдік жағдайында тұр, өңделген кезде бұл тепе – теңдік бұзылады.
Гумустың өзгеруі мен олардың сандық құрамының қарқынды өзгеруі, топырақтың бастапқы қасиетіне, гумустың қасиетіне, карбонатты деңгейіне, ауыспалы натрийдің болуына байланысты болады. Басқа факторлармен байланысты, олардың топырақтардағы берілген процесстердің сипатын белгілейді.
Ауыл шаруашылық өндірісінде қара топырақты ұзақ рационалды емес пайдалану, олардың құрылысының, қасиетінің және құнарлылықтың төмендеуіне әкеліп соқтырады. Осылардың негізгі себептері өсімді қабатының құрылымының өзгеруіне, ылғалдылық ағыны, топырақ пен қоршаған ортаның арасындағы жылу мен қоректік заттар және органикалық заттар балансының бұзылуына негізделеді.
Осы кемшіліктере қарағанда топырақтың су қасиеті, белсенді ылғалдың диапазоны қысқарады, су қорының продуктивтіліі азаяды. Бұл астық дақылдар өнімін алудағы тұрақты емес және олардың жыл сайынғы түрленбелі болуына жағдай жасайды. Сондықтан су сақтағыш технологияларды енгізу кезінде, негізгі тіректі тек қана топырақтың ылғалының қоры мен сақтауына ғана емес, сонымен қатар топырақтың су сыйымдылығына да үлкен көңіл бөлу қажет. Қоғамдық фактор болып, топырақтың жоғары ылғалды сіңу мен жұту қасиеті болып табылады. 1 г гумус 12 – ден 40 г суға дейін сіңіре алады.
Гумустың минерализациялануы мен жиналуына егістік құрылысын үлкен ықпал етеді. Таза парға үлкен аудан апарған сайын, топырақтың органикалық заттың минерализация процессі белсенді өтеді.
Сонымен қатар астықты – сүрі жерлі ауыспалы егісі болып, қарқынды далалы егіншіліктегі жетекші бөлім болып келеді. Сондықтан агротехникалық іс – шараның жоғары тиімділігі қажет, мәдени топырақ түзуші проесстің бағытын айқын білу қажет. Гумустың минерализациялану мәселелеріндегі көріну дәрежесі мен оның қарбаластығы, Қостанай облысындағы ауыл шаруашылық дақылдардың өнімділігін жоғарылату және аймақтық топырақтың өнімділігін сақтау, ғылыми - негізделген іс – шара жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге кез – келен агротехникалық әдістердің себебінен тиімділігінің күрт төмендеуі болады. Соңғы кездері біздің облысымыздың жағдайында фосфорлы тыңайтқышты қолданудан әлсіз қайтарымдылық болады, таза пар бойынша жаздық бидайдың өнімі төмен нормативті және басқа бастамашылардың (жыртылатын, астық – бұршақты, бір жылдық шөптер) деңгейінде, топырақтың тығыздалу процессі белсенді көрінеді, жел және су эрозиясы.
Ауыл шаруашылық дақылдарының нөлдік қарқынды өңдеу технологиясын енізу топырақтағы органикалық заттардың жиналуы мәселесін шешпейді. Топырақты өңдеуден бас тарту тек қана гумустың минерализаиялану процессін тежейді, бірақ олардың белсенді жиналуына әкелмейді. Топырақты нольдік өңдеу минералды тыңайтқыштарды қарқынды пайдалануды қажет теді, органикалық заттардың минерализациялануын күшейте алады.
Топырақтың басты –басты агрономиялық қасиетін қалыптасуында органикалық заттар маңызды роль атқарады, біздің зерттеуіміздің мақсаты, ауыл шаруашылығында ұзақ уақыт бойы пайдаланылған оңтүстік қара топырақтағы гумустың бағыты мен көрсетілен деңгейін зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін келесі мәселелерді шешу керек:
- егістік – тың участкесінде кездесетін топырақ профилі бойынша гумус қоры және құрамының өзгеруін анықтау қажет
- егістік қабатының агрегатты – құрылысты жағдайын табу
- топырақ профилінің бірігу тығыздығының өзгеруін анықтау
Зерттеу обьектісі болып аймақтық топырақтар болды, берілген кәдімгі қара топырақ әлсіз қуатты, ауыр балшық топырақты. Тың учаскесінде және 50 жыл пайдаланылған егістік жердегі осы топырақтың аналогиясы салыстырылды.
Зерттеудің заты болып тың ескі жыртылған кәдімгі қара топырақтың негізгі физико – химиялық және физикалық қасиеттері: гумус мөлшері, агрегатты – құрылысты және бірігуінің тығыздығы болып табылады.
ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМІ